α. Παρουσίαση

Εφόσον η περιγραφή εντάσσεται στο επικοινωνιακό πλαίσιο του λόγου, η αποτελεσματικότητά της εξαρτάται και από την επιλογή κάθε φορά των κατάλληλων για την επικοινωνιακή περίσταση λέξεων και φράσεων που αποδίδουν με ακρίβεια και σαφήνεια τα γνωρίσματα του αντικειμένου της περιγραφής. Η γλώσσα της περιγραφής αποτελεί ένα από τα θέματα της διδακτικής δοκιμής.

Συχνά, επίσης, μέσα σε αφηγηματικά κείμενα έχουμε περιγραφές σύντομες ή εκτενείς. Επειδή, σε αρκετές περιπτώσεις, τα όρια μεταξύ της αφήγησης και της περιγραφής δεν είναι απολύτως σαφή, θα επιχειρηθεί η διάκρισή τους μέσα από χαρακτηριστικά για την περίπτωση κείμενα. Η περιγραφή μέσα στην αφήγηση αποτελεί το δεύτερο θέμα της διδακτικής δοκιμής που παρουσιάζεται.

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι της διδακτικής ενότητας:

• Να κατανοήσουν οι μαθητές ότι η γλώσσα της περιγραφής καθορίζεται κάθε φορά από το είδος του κειμένου και από τον επιδιωκόμενο σκοπό.
• Επειδή η διάκριση ανάμεσα στην περιγραφή και στην αφήγηση δεν είναι απόλυτη και αρκετές φορές στο ίδιο κείμενο παρουσιάζονται περιγραφικά και αφηγηματικά μέρη, είναι χρήσιμο για τους μαθητές να μπορούν να διακρίνουν τα περιγραφικά και αφηγηματικά στοιχεία ενός κειμένου, ώστε να είναι σε θέση να τα χρησιμοποιούν ανάλογα και σε δικά τους κείμενα, στα οποία απαιτείται η μείξη των δύο αυτών τρόπων από την επικοινωνιακή περίσταση.

Περιεχόμενο - Διδακτική μεθοδολογία

Η γλώσσα της περιγραφής

Δίνεται στην τάξη το κείμενο της συμβολαιογραφικής πράξης που αφορά πωλητήριο συμβόλαιο (Έκθεση-Έκφραση Α΄ Λυκείου, τ.Α΄ σ.172, ΟΕΔΒ, 1998) και ζητείται από τους μαθητές να επισημάνουν το λεξιλόγιο με την ειδική νομική ορολογία που χρησιμοποιείται π.χ. πλήρη κυριότητα, νομή, κατοχή. Συζητείται πόσο απαραίτητη είναι η χρήση των ειδικών λέξεων, των οποίων η παράλειψη ή η αντικατάστασή τους θα μπορούσε να είχε ίσως σοβαρές συνέπειες για τον αγοραστή ή τον πωλητή.

Δίνονται επίσης στην τάξη το κείμενο που αφορά τα συμπτώματα της ξηρής πλευρίτιδας (ο.π., σ. 178) και το κείμενο που καταγράφει το μετεωρολογικό δελτίο, το οποίο ανακοινώνεται από την τηλεόραση (ο.π., σ. 176), και ζητείται από τους μαθητές να επισημάνουν το ειδικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται στα δύο κείμενα.

Κατόπιν καλούνται οι μαθητές να προσέξουν πώς αλλάζει το λεξιλόγιο και η διατύπωση του κειμένου, όταν μεταβάλλονται ορισμένοι από τους παράγοντες επικοινωνίας (π.χ. ο πομπός ή ο (από)δέκτης, το μέσο με το οποίο στέλνεται το μήνυμα, ο σκοπός κτλ.). Συγκεκριμένα, συζητούνται στην πράξη οι αλλαγές που προκύπτουν στο κείμενο του μετεωρολογικού δελτίου που ανακοινώνεται από την τηλεόραση (Έκφραση - Έκθεση τ.Α΄, σ. 176), όταν το ίδιο θέμα μεταφέρεται στον ημερήσιο τύπο ως δημοσιογραφική είδηση, όχι απλά για να πληροφορήσει για τις καιρικές συνθήκες, αλλά για να τις παρουσιάσει ως ένα γεγονός ασυνήθιστο (ο.π., σ. 176). Είναι φανερό, στην περίπτωση αυτή, ότι η κυριολεκτική (δηλωτική) ή μεταφορική (συνυποδηλωτική) χρήση της γλώσσας καθορίζεται από το είδος του κειμένου και τον επιδιωκόμενο σκοπό· σε μια λογοτεχνική περιγραφή, δηλαδή, είναι πιο πιθανή η μεταφορική χρήση της γλώσσας, ενώ αποκλείεται σχεδόν σε ένα νομικό κείμενο.

Ως άσκηση ζητείται από τους μαθητές να διαβάσουν το κείμενο στη σελίδα 178, στο οποίο ένας γιατρός περιγράφει τα συμπτώματα της ξηρής πλευρίτιδας και στη συνέχεια να γράψουν ένα κείμενο, στο οποίο υποτίθεται ότι ένας ασθενής περιγράφει σε ένα συγγενικό του πρόσωπο τα συμπτώματα της ίδιας αρρώστιας. Κατόπιν οι μαθητές παρατηρούν και σχολιάζουν τις διαφορές ανάμεσα στο κείμενο του γιατρού και το δικό τους κείμενο, κυρίως από την άποψη του λεξιλογίου.

Η χρήση, επίσης, ορισμένων μορφοσυντακτικών στοιχείων στην περιγραφή εξαρτάται από το είδος του κειμένου και το σκοπό ο οποίος επιδιώκεται· π.χ. στις μικρές αγγελίες που αφορούν αγοροπωλησίες χρησιμοποιείται συνήθως η παθητική σύνταξη, στην οποία εξαίρεται το υποκείμενο του ρήματος και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, το αντικείμενο που πωλείται, το οποίο κυρίως ενδιαφέρει τους αναγνώστες (ο.π., σ. 173). Παρατηρούμε, επίσης, ότι σε τυπικά νομικά και επιστημονικά κείμενα έχουμε συνήθως παρατακτική σύνταξη και κυρίαρχη θέση του ουσιαστικού, ενώ σπανίζουν τα επίθετα. Αντίθετα, σε λογοτεχνικές περιγραφές, συνήθως παρατηρούμε συχνή χρήση επιθέτων.

Άσκηση

Να επισημανθούν, προφορικά ή γραπτά, τα επίθετα από το "Γιούσουρι" του Ανδρέα Καρκαβίτσα (απόσπασμα) και από το απόσπασμα της Οδύσσειας (μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτη), στιχ. Ι117-143.

Η περιγραφή μέσα στην αφήγηση

Συχνά μέσα σε περιγραφικά κείμενα έχουμε περιγραφές σύντομες ή εκτενείς. Χρειάζεται να τονιστεί ότι στην αφήγηση υπάρχει η κίνηση, η διαδοχή των χρονικών στιγμών στο γεγονός που αποτελεί το θέμα της αφήγησης, ενώ στην περιγραφή ο χρόνος μοιάζει "να έχει παγώσει" όπως σε ένα φωτογραφικό στιγμιότυπο ή σε ένα ζωγραφικό πίνακα. Γι' αυτό το λόγο σε αφηγηματικά κείμενα συχνά παρουσιάζονται λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν διαδοχή στο χρόνο, όπως οι λέξεις και οι εκφράσεις: ύστερα, μετά, κατόπιν, στη συνέχεια κ.τ.λ.

Άσκηση

Στα αποσπάσματα από την Οδύσσεια, στιχ. ι117-143 (μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτη) και από το διήγημα του Ανδρέα Καρκαβίτσα "Λόγια της Πλώρης", Εκδόσεις Βιβλιοπωλείο Εστία, σ. 216 να επισημανθούν τα καθαρώς περιγραφικά μέρη από τα αφηγηματικά.

Αξιολόγηση

Η αξιολόγηση του περιεχομένου της ενότητας γίνεται με ασκήσεις από το βιβλίο ή άλλες που μπορεί να επινοήσει ο διδάσκων.

Ενδεικτικά αναφέρονται οι παρακάτω ασκήσεις του βιβλίου:

• Για ποιους λόγους νομίζετε ότι έχουμε μεταφορική χρήση της γλώσσας και "λογοτεχνικό" ύφος στην παραπάνω περιγραφή; (Πυργί: Το ζωγραφιστό χωριό, σ. 174). Πιστεύετε ότι θα μπορούσε να ελκύσει τους τουρίστες μια διαφορετική περιγραφή του τόπου, που θα χαρακτηριζόταν από την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας και την ακρίβεια της στην απόδοση των λεπτομερειών;
• Προσπάθησε να συντάξεις "μια μικρή αγγελία" για ένα αυτοκίνητο, διαμέρισμα, μουσικό όργανο ή οτιδήποτε άλλο που υποτίθεται ότι θέλεις να πουλήσεις ή ενδιαφέρεσαι να αγοράσεις. Φρόντισε να δώσεις με ακρίβεια και σαφήνεια τις αναγκαίες-επαρκείς πληροφορίες για τους ενδιαφερόμενους.

Δραστηριότητες στην τάξη / ομαδικές εργασίες:

• Προσπαθήστε να βρείτε από τις εφημερίδες μερικές μικρές αγγελίες χαρακτηριστικές είτε για το θέμα τους είτε για τον τρόπο με τον οποίο έχουν συνταχθεί.
• Να εργαστείτε ομαδικά, για να ετοιμάσετε ένα διαφημιστικό φυλλάδιο για τον τόπο σας με περιγραφές, φωτογραφίες, σχεδιαγράμματα, χάρτες. Μια ομάδα μπορεί να συντάξει ένα πληροφοριακό φυλλάδιο σε γλώσσα τυπική, ενώ μια άλλη σε λογοτεχνικό ύφος, για να εντυπωσιάσει και να προσελκύσει τους επισκέπτες.
• Να επισημάνετε από τα διάφορα σχολικά μαθήματα ορισμένες ειδικές λέξεις που χρησιμοποιούνται στα αντίστοιχα σχολικά βιβλία. (Συμβουλευτείτε και όσα αναφέρονται στο κεφάλαιο Γλώσσα και Γλωσσικές ποικιλίες σ.96).

γ. Υποστηριστικό υλικό

α. Διδακτικό υλικό

1. Πωλητήριο συμβόλαιο. Συμβολαιογραφικό κείμενο ("Έκφραση - Έκθεση" τ. Α. σελ. 172 ΟΕΔΒ, 1998
2. Μικρές αγγελίες (ο.π.σ. 173)
3. Μετεωρολογικό δελτίο της τηλεόρασης. Περιγραφή καιρικών συνθηκών σε εφημερίδα ως δημοσιογραφική είδηση (ο.π.σ.176)
4. Τα συμπτώματα της ξηρής πλευρίτιδας (ο.π.σ.178)
5. Το Πυργί: Το ζωγραφιστό χωριό Διαφημιστικό τουριστικό φυλλάδιο Ε.Ο.Τ.(ο.π.σ.174)
6. Το γιούσουρι "Στάθηκε το καΐκι….. έχασκε η άβυσσο, κρύα και άπατη"

   Λογοτεχνική περιγραφή (απόσπασμα) από το ομώνυμο διήγημα του Ανδρέα Καρκαβίτσα από τη συλλογή διηγημάτων "Λόγια της Πλώρης". Εκ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, σ.216

7. Οδύσσεια (Μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη) στιχ. ι 105-149

β. Υποστηρικτικό υλικό για τον διδάσκοντα

1. Περιγραφή καλλιτεχνικού έργου
   • Ραφαήλ, Η Σχολή των Αθηνών, 1511, Τοιχογραφία στην Αίθουσα Υπογραφής του Βατικανού. Από το βιβλίο του Χρυσ. Χρήστου " Η ιταλική ζωγραφική κατά τον 16^ο αι." Εκδ. Νέα Πορεία, Θεσσαλονίκη 1971 σελ. 121-127 (Απόσπασμα)
2. "Έκφραση-Έκθεση" τ. Α. ΟΕΔΒ, 1998 Ειδικές γλώσσες σ.95-102.