α. Παρουσίαση

Η συγκεκριμένη διδακτική πρόταση επικεντρώνεται κυρίως σε τρία θέματα:

α) Στην οπτική γωνία (του πομπού) που υπάρχει σχεδόν σε κάθε περιγραφή και που γίνεται φανερή με τα σχόλια που συνοδεύουν την περιγραφή, β) Στην αξιοποίηση του λεξιλογίου που αφορά κυρίως την περιγραφή ενός χώρου / κτιρίου ή ενός προσώπου, γ) Σε ορισμένα ειδικά θέματα που σχετίζονται με την περιγραφή, όπως η περιγραφή τηςλειτουργίας ενός αντικειμένου ή η περιγραφή της διαδικασίας για την κατασκευή ή τη χρήση ενός αντικειμένου.

β. Διδακτική πρόταση.

Στόχοι της διδακτικής ενότητας:

• Να κατανοήσουν οι μαθητές ότι σε κάθε περιγραφή υπάρχει και η οπτική γωνία του πομπού, η οποία άλλοτε υποκρύπτεται και άλλοτε δηλώνεται με τα σχόλια που εμπεριέχονται στην περιγραφή.
• Να γίνει φανερό στους μαθητές ότι για να είναι αποτελεσματική μια περιγραφή, χρειάζεται ο πομπός να κατέχει το σχετικό με το "αντικείμενο" της περιγραφής λεξιλόγιο καθώς και τις απαραίτητες δομές του λόγου.
• Να εξοικειωθεί -μέσω ορισμένων κατάλληλων για την περίπτωση κειμένων- με μερικά ειδικά θέματα περιγραφής, όπως την περιγραφή ενός χώρου / κτιρίου ή ενός προσώπου.

Περιεχόμενο - Διδακτική πορεία

Το σχόλιο και η οπτική γωνία της περιγραφής

Η περιγραφή μπορεί ίσως να θεωρηθεί το είδος του λόγου που αναφέρεται κυρίως σε πραγματικές καταστάσεις και αντικείμενα και προσεγγίζει την αντικειμενικότητα περισσότερο από κάθε άλλο είδος λόγου, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με την αφήγηση ή την πειθώ, όπου ο προσωπικός τόνος και η υποκειμενικότητα του πομπού παίζουν σημαντικό ρόλο ασύνειδα ή συνειδητά ως προς την αντικειμενικότητα της περιγραφής. Εντούτοις και στην περίπτωση της περιγραφής σπάνια και δύσκολα είναι δυνατό να δεχτούμε την απόλυτη αντικειμενικότητα, ακόμα και στην περίπτωση που είναι συνειδητή η προσπάθεια του πομπού για μια αντικειμενική περιγραφή. Συνήθως η επιλογή των λεπτομερειών που άλλες υπερτονίζονται και άλλες παραλείπονται ή υποβαθμίζονται, καθώς και η επιλογή των λέξεων και των συντακτικών δομών είναι ένα έμμεσο σχόλιο που φανερώνει την οπτική γωνία του πομπού. Στην περίπτωση, μάλιστα, του προφορικού λόγου, στα παραπάνω στοιχεία προστίθενται και τα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία που αποτελούν και αυτά ένα έμμεσο ή άμεσο σχόλιο στα περιγραφόμενα. Η γραπτή ή προφορική περιγραφή γεγονότων ή καταστάσεων δηλώνει την οπτική γωνία του πομπού και όταν ακόμη ο ίδιος προσπαθεί να είναι αντικειμενικός. Αλλού, βέβαια, η οπτική γωνία του πομπού είναι ολοφάνερη, όπως στην περίπτωση του αποσπάσματος από το βιβλίο "Ο Παπαλάγκι", σ.180 που βασικό του στοιχείο είναι η "οπτική γωνία" με την οποία ένας φύλαρχος ενός νησιού του Ειρηνικού αντικρίζει και κρίνει συγχρόνως τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Η επεξεργασία του θέματος μπορεί να γίνει με την ανάγνωση και το σχολιασμό του κειμένου του "Παπαλάγκι" και την περιγραφή του ίδιου θέματος. Μιας παλιάς οικογενειακής φωτογραφίας, παραδείγματος χάρη, ή ενός παλιού κτιρίου από μια ομάδα μαθητών που υποτίθεται ότι εκπροσωπούν άτομα τρίτης ηλικίας και από μια ομάδα μαθητών που εκπροσωπούν τη νέα γενιά. Η διαφοροποίηση της περιγραφής θα δείξει και τη διαφορετική οπτική τους γωνία.

Ανάλογη άσκηση είναι και η άσκηση της σ.183 του σχολικού βιβλίου στην οποία ο ιδιοκτήτης ενός "διατηρητέου" κτιρίου το περιγράφει από τη δική του οπτική γωνία προκειμένου να επιτύχει, για οικονομικούς λόγους, την κατεδάφισή του, ενώ ο εκπρόσωπος της δημοτικής αρχής το περιγράφει διαφορετικά, για να εξασφαλίσει τη διατήρησή του, επειδή το θεωρεί "κόσμημα" για την πόλη.

Διαφοροποιημένες περιγραφές μπορεί να έχουμε και στις περιγραφές των ίδιων προσώπων, ανάλογα με τα αισθήματα ή τη "στάση" που έχει αυτός που κάνει την περιγραφή προς το πρόσωπο το οποίο περιγράφει. Σχετική άσκηση η άσκηση του σχολικού βιβλίου σ.207.

Λεξιλόγιο

Στην ενότητα της περιγραφής συμπεριλαμβάνονται ένα λεξιλόγιο για την περιγραφή χώρου / κτιρίου, σ.183 και ένα λεξιλόγιο που αναφέρεται στην περιγραφή ενός ατόμου.

Ας μη διαφεύγει την προσοχή μας ότι η λεξιλογική ικανότητα, δηλ. η κατοχή του σχετικού με την περιγραφή αντικειμένου αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία μιας επιτυχημένης περιγραφής, μαζί με τη γνώση του αντικειμένου (εγκυκλοπαιδική ικανότητα) καθώς και τη γνώση των σχημάτων κατάταξης (ταξινομική ικανότητα). Για να τονιστεί η σημασία του λεξιλογίου στην περιγραφή, χρειάζεται να υπογραμμιστεί πως ό,τι διαστέλλει τη λεκτική περιγραφή από τη ζωγραφική είναι μια ασυμμετρία ανάμεσα στην χωρητικότητα του αντικειμένου και την χρονικότητα της παρουσίασής του. "Ενώ, δηλαδή, το σύνολο των χαρακτηριστικών ενός ζωγραφικού πορτρέτου, υπάρχει και συλλαμβάνεται ταυτόχρονα ως όλο, το λογοτεχνικό πορτρέτο, εξαιτίας της γραμμικότητας της γραφής συλλαμβάνεται ως διαδοχή σημείων" (βλ. βιβλίο καθηγητή, σ.169, Γ.Φαρίνου - Μαλαματάρη για τη σχέση περιγραφής - ζωγραφικής).

Επομένως, σ' ένα ζωγραφικό πίνακα είμαστε σε θέση να συλλάβουμε αμέσως το "όλον", ενώ σε μια λεκτική περιγραφή, η περιγραφή συλλαμβάνεται ως διαδοχή λεκτικών σημείων. Γι' αυτό, εάν η περιγραφή είναι εξαντλητική, χωρίς οργάνωση, είναι πιθανό στο τέλος να δώσει την εντύπωση αυτόνομων μελών και όχι συνόλου.

Τα λεξιλόγια της ενότητας (σ.183 και 203) μπορούν να θεωρηθούν αρκετά πλούσια. Η απλή όμως ανάγνωσή τους ή αναφορά στη σημασία των "άγνωστων" λέξεων αποτελεί μια διαδικασία ιδιαίτερα ανιαρή για την τάξη. Οι πίνακες των λέξεων θα "ζωντανέψουν", αν συνδυαστούν με τις ασκήσεις που ακολουθούν (σ.215,216), καθώς και με ορισμένες ερωτήσεις όπως:
Πώς θα χαρακτηρίζατε ένα κτίσμα ως προς την παλαιότητά του και την αισθητική του; Γράψτε ένα κείμενο 200-300 λέξεων στο οποίο να υποστηρίζετε τη διατήρηση ή την καταστροφή ενός οικοδομήματος της περιοχής σας, αξιοποιώντας τα σχετικά ρήματα του λεξιλογίου. Αξιοποιήστε τα επίθετα του λεξιλογίου της σ.203, για να περιγράψετε το ντύσιμο και τα χαρακτηριστικά του προσώπου κάποιου επώνυμου ατόμου.

Ειδικά θέματα

Από τα ειδικά θέματα της περιγραφής χρειάζεται να προσεχτεί η περιγραφή της διαδικασίας για την κατασκευή ή τη χρήση ενός αντικειμένου με βάση τα κείμενα του σχολικού βιβλίου σ.192 (Πώς να φτιάξετε μια μάσκα) και σ.194 (Πώς φτιάνουμε τις φιγούρες του Καραγκιόζη), μια και οι μαθητές είναι σκόπιμο να εξοικειωθούν ως πομποί ή δέκτες με κείμενα που παρουσιάζουν οδηγίες κατασκευής ή χρήση αντικειμένων, ιδίως στη σημερινή εποχή των τεχνολογικών εφαρμογών και τη χρήση των Η/Υ.

Εκτός από την άσκηση με την οποία ζητείται από τους μαθητές να ασκηθούν και οι ίδιοι στη σύνταξη ανάλογων οδηγιών για την κατασκευή ή χρήση ενός αντικειμένου, θα πρέπει να προσεχτεί και η ερώτηση της σ.194 η σχετική με τη χρήση της προστακτικής, της υποτακτικής ή η σχετική με την αντικατάσταση του β΄ πληθυντικού με α΄ πληθυντικό, αλλαγές που επηρεάζουν και το ύφος του κειμένου. Πρόκειται για ασκήσεις που αποσκοπούν να συνδέσουν τα μορφοσυντακτικά φαινόμενα με το ύφος του κειμένου.

Αξιολόγηση

Η αξιολόγηση του μαθήματος μπορεί να γίνει με ασκήσεις ατομικές ή ομαδικές που βρίσκονται στο σχολικό βιβλίο, σ.183, σ.195, σ.199, σ.204 ή με ανάλογες που θα επινοήσει ο καθηγητής, για να οδηγήσουν τους μαθητές/τριες σε παραγωγή λόγου προφορικού ή γραπτού.

γ. Υποστηρικτικό υλικό

α. Διδακτικό υλικό

1. Ο Παπαλάγκι (απόσπασμα) σ.180 Έκφραση-Έκθεση για το Λύκειο, τ.Α΄, ΟΕΔΒ
2. Α. Κωνσταντινίδη, τα Παλιά αθηναϊκά σπίτια (απόσπασμα) ο.π. σ.186
3. Στρ. Τσίρκα, Ακυβέρνητες πολιτείες (απόσπασμα) ο.π. σ.187
4. Μ. Ανδρόνικου, Βεργίνα, οι βασιλικοί τάφοι (απόσπασμα) ο.π. σ.197
5. Α. Τερζάκη, Ταξίδι με τον Έσπερο (απόσπασμα) Κ.Ν.Λ. Α΄ Λυκείου, σ.293-294 ΟΕΔΒ.

β. Υποστηρικτικό υλικό για τον διδάσκοντα

1. Αξιοποίηση της εικονογράφησης και των φωτογραφιών του σχολικού βιβλίου.
2. Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη "Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη" (αποσπάσματα), βιβλίο καθηγητή, σ.166 και εξής.
3. Για τη σχέση εικόνας - περιγραφής (Βιβλίο καθηγητή, ό.π. σ.170-171)
4. Γενικά για την περιγραφή βλ. Επαμ. Γ. Μπαλουμή "Η περιγραφή" εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 1970.