ΕΠΙΛΟΓΕΣ
Εργαλεία
Αρχές Σύνταξης της Αρχαιοελληνικής Γλώσσας
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
§5.0. Η μετοχή έχει και αυτή, όπως δηλαδή και το απαρέμφατο [βλ. §4.0.], χαρακτήρα τόσο ονόματος όσο και ρήματος. Την διττή της φύση υποδηλώνει και ο όρος "μετοχή". Η γραμματική αυτή κατηγορία "μετέχει" ή υπάγεται τόσο στο όνομα όσο και στο ρήμα στο μέτρο που παρουσιάζει ιδιότητες και των δύο φαινομένων (Επειδή το ίδιο συμβαίνει και με το απαρέμφατο, οι ονοματικοί τύποι του ρήματος αποκαλούνται από μερικούς θεωρητικούς και "μετοχικοί").
• Χαρακτήρα ονόματος έχει η μετοχή επειδή κλίνεται σαν ένα συνηθισμένο επίθετο και επειδή μπορεί να ουσιαστικοποιηθεί μέσω του άρθρου.
• Ρηματικό χαρακτήρα έχει επειδή προσδιορίζεται (ἀκριβῶς τὴν βίβλον ἀναγιγνώσκων), ή συμπληρώνεται (ὁ ἱερὸς καλούμενος πόλεμος) μέσω άλλων μερών της πρότασης σαν ένα παρεμφατικό ρήμα, επειδή παρουσιάζει [βλ. αναλυτικά την Εισαγωγή στο Απαρέμφατο §4.0. κ.εξ.] διαθέσεις (π.χ. λύων, λυόμενος, λυθείς), χρόνο, όψη ή ποιόν ενεργείας (φυγών, φεύγων, πεφευγώς), και επειδή μπορεί να αποκτά ακόμη και διαφορετική τροπική χροιά με τη χρήση του ἄν (ῥᾳδίως ἂν ἀφεθείς).
§5.1. Η σημαντικότερη, και συχνότερη, λειτουργία και χρήση της μετοχής στα ΑΕ είναι αυτή που αφορά στη δήλωση ενός ρηματικού περιεχομένου (πράξεις, συμβάντα ή διεργασίες και καταστάσεις) που εξελίσσεται ή υφίσταται παράλληλα με το κύριο ρήμα της πρότασης και το περιεχόμενό του, αλλά και πριν ή μετά από αυτό (επιρρηματική χρήση της μετοχής). Ο ρηματικός τύπος της μετοχής εκφράζει, με άλλα λόγια, ενέργειες, συμβάντα και καταστάσεις που συνοδεύουν, συμπληρώνουν ή προσδιορίζουν ειδικότερα και επεκτείνουν το κύριο ρήμα της πρότασης και το νοημά του. Η ενέργεια, η διεργασία ή η κατάσταση που δηλώνεται με το κύριο ρήμα της πρότασης μπορεί να χαρακτηριστεί και ως "κύρια" ή "πρωτεύουσα", ενώ εκείνη που εκφράζεται με τη μετοχή ως "συνοδευτική" ή "δευτερεύουσα". Οι κύριες χρήσεις της μετοχής είναι οι ονοματικές και οι (επιρρηματικές.
§5.2. Η προέλευση της μετοχής συνδέεται με ορισμένα ονόματα που δήλωναν τον δράστη (nomina agentis) και τα χρησιμοποιούσαν ως επίθετα. Τέτοια, αρχικά αδιαφοροποίητα ως προς το γένος ονόματα, φαίνεται να είναι λ.χ. το ἰάτωρ, ἀρηγών, σωτήρ (πβ. ΑΛΚΜ 1,88-89 πόνων ἰάτωρ ἔγεντο [η θεά Ἀῶτις], ΟΜ Ιλ 4.7 και 5.511 ἀρηγὼν θεά, ΑΙΣΧ Αγ. 664 Τύχη σωτήρ). Τα ονόματα αυτά διέθεταν ή απόκτησαν βαθμιαία και ιδιαίτερες καταλήξεις για το θηλυκό ή το ουδέτερο, εκλήφθηκαν δηλαδή ως γνήσια επίθετα, γι' αυτό και προσέλαβαν την άρνηση των επιθέτων, το στερητικό δηλαδή α-. Το μοναδικό παράδειγμα τέτοιας περίπτωσης που έχει διατηρηθεί στην ΑΕ είναι το ἀέκων ή ἄκων.
Προς αυτούς τους τύπους φαίνεται να προσανατολίστηκε ο σχηματισμός μετοχών από ρηματικά θέματα, οι οποίες, πέρα από την διάσταση της όψης ή του ποιού ενεργείας που την διέθεταν ευθύς εξαρχής, προσέλαβαν βαθμιαία και τη διάσταση και τη σημασία του χρόνου, τις διαθέσεις και την τροπικότητα με τη σύναψή τους με το ἄν, ενώ παράλληλα διατήρησαν τη σύνταξη του ρήματος, από το οποίο προέρχονταν.
§5.3. Με την επιθετική προέλευση και φύση της συνδέεται και το γεγονός ότι, σε αντίθεση προς το απαρέμφατο (το οποίο αντιστοιχεί στο ουσιαστικό), η μετοχή κατά κανόνα δεν εμφανίζεται αυτόνομα, αλλά συνοδεύει, ως συμπληρωματικός προσδιορισμός, ένα ουσιαστικό (ή μια αντωνυμία που χρησιμοποιείται ως ουσιαστικό). Στο σημείο αυτό μπορούν να εντοπιστούν και ορισμένες διαφορές μεταξύ μετοχής και απαρεμφάτου.΄Ετσι ενώ είναι δυνατές προτάσεις π.χ. του τύπου μανθάνω κιθαρίζειν, ἐπιθυμῶ ἀπιέναι, στις οποίες το απαρέμφατο υπάρχει και λειτουργεί αυτόνομα, χωρίς δηλαδή να αναφέρεται σε κανένα ουσιαστικό, η μετοχή εμφανίζεται πάντα σε συνάψεις με ένα ουσιαστικό, το οποίο προσδιορίζει και με το οποίο συμφωνεί ως προς την πτώση, π.χ. πολεμεῖν τοῖς Θρᾳξὶ τοῖς ὑπὲρ Ἑλλήσποντον οἰκοῦσι.
Στη συνάφεια αυτή ανήκει και η στηριγμένη σε σημασιολογικά κριτήρια διάκριση μεταξύ ρημάτων που συνήθως επιδέχονται ως συπληρωματικό προσδιορισμό απαρέμφατο και εκείνων τα οποία κατά κανόνα συντάσσονται με μετοχή.
• Με απαρέμφατο συντάσσονται συνήθως ρήματα, το συμπλήρωμα των οποίων απορρέει ή προκαλείται από την ίδια τους την ενέργεια, ως αποτέλεσμα ή σκοπός τους, όπως π.χ. νομίζω ή λέγω σε εὐδαίμονα εἶναι, δύναμαι γράφειν, διδάσκω γράφειν, ἐπιθυμῶ γράφειν, ἥκω μανθάνειν, βῆ δ' ἰέναι.
• Με μετοχή, αντίθετα, συντάσσονται τέτοια ρήματα που απαιτούν ως συμπλήρωμα μια ενέργεια η οποία εκδηλώνεται ή ενυπάρχει σε ένα αντικείμενο ως προσδιορισμός του, έτσι ώστε το αντικείμενο αυτό να εμφανίζεται ότι βρίσκεται σε μιαν ενέργεια ή κατάσταση, όπως συμβαίνει π.χ. στις περιπτώσεις ὁρῶ τὸν ἄνθρωπον τρέχοντα, χαίρω τῷ φίλῳ ἐλθόντι, οἶδα ἄνθρωπον θνητὸν ὄντα, ἀκούω αὐτοῦ λέγοντος, παύω αὐτὸν γράφοντα.
Η υπό συζήτηση διαφορά είναι εμφανέστερη σε περιπτώσεις ρημάτων που επιδέχονται και τις δύο συντάξεις, οι οποίες ωστόσο έχουν μια διαφορετική σημασιολογική απόχρωση.
• Στην πρόταση π.χ. γιγνώσκω τοὺς ἀγῶνας τοῖς στρατιώταις ἀγαθοὺς εἶναι (= κρίνω και αποφασίζω, αποφαίνομαι, θεωρώ ότι οι αγώνες είναι ωφέλιμοι για τους στρατιώτες) το απαρέμφατο δηλώνει κάτι που τίθεται για πρώτη φορά μέσω της ενέργειας του κυρίου ρήματος.
• Στην πρόταση, αντίθετα, γιγνώσκω τοὺς ἀγῶνας τοῖς στρατιώταις ἀγαθοὺς ὄντας (= αναγνωρίζω, κατανοώ, [δια]βλέπω ότι οι αγώνες είναι ωφέλιμοι για τους στρατιώτες) η μετοχή αναφέρεται σε κάτι που δεν πρωτοεμφανίζεται μέσω της ενέργειας του κυρίως ρήματος, αλλά υπάρχει ταυτόχρονα με αυτήν ή και πριν από αυτήν.
§5.4. Η μετοχή μπορεί τέλος, όπως και το επίθετο, να ουσιαστικοποιηθεί και να χρησιμοποιείται -συνήθως έναρθρη- ως ουσιαστικό, π.χ. ὁ ἄρχων, οἱ ζῶντες, οἱ παρόντες, τὸ μέλλον κτό.. Στις περιπτώσεις αυτές υπονοείται ένα γενικού χαρακτήρα ουσιαστικό όπως π.χ. ἄνθρωπος, πρᾶγμα ή η αντωνυμία τίς (τί).
§5.5. Η ΝΕ δεν διαθέτει τον πλούτο της ΑΕ σε μετοχές, τόσο ως προς την τυπολογία όσο και σε ό,τι αφορά στις συντακτικές λειτουργίες αυτής της γραμματικής κατηγορίας. Οι "απώλειες", ωστόσο, δεν είναι τόσο ευρείας κλίμακας όσο στην περίπτωση του απαρεμφάτου.
