Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

ΟΙ ΔΙΑΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ

§3.1. Η διαθέση του ρήματος δηλώνει την ιδιαίτερη σ΄χεση που υφίσταται ανάμεσα στο υποκείμενο και τη ρηματική σημασία. Συγκεκριμένα, η ρηματική σημασία μπορεί να δηλώνει ότι το υποκείμενο ενεργεί, υφίσταται την ενέργεια ενός άλλου υποκειμένου, ενεργεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο ή βρίσκεται σε μια ουδέτερη κατάσταση. Οι διαθέσεις του ρήματος της αρχαίας ελληνικής διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες: ενεργητική, μέση, παθητική, ουδέτερη.

Ι. ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ

§3.2. Ενεργητικά είναι τα ρήματα που δηλώνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί, είναι ο δημιουργός της ρηματικής σημασίας. Τα ενεργητικά ρήματα διακρίνονται σε αμετάβατα, των οποίων η ρηματική ενέργεια αφορά μόνο το υποκείμενο (τρέχω, ἔρχομαι, γελῶ κ.ά.), και σε μεταβατικά, τα οποία δηλώνουν ότι η ρηματική ενέργεια του υποκειμένου μεταβαίνει σε κάτι άλλο, στο αντικείμενο (δίδωμι, φιλῶ, διδάσκω κ.ά.). Για το αντικείμενο, βλ. §3.22.

§3.3. Πολλά μεταβατικά ρήματα λειτουργούν και ως αμετάβατα, όταν δεν δέχονται αντικείμενο.

§3.4. Μερικά μεταβατικά ρήματα, όταν συντίθενται με πρόθεση, γίνονται αμετάβατα.

§3.5. Αντίστροφα, κάποια αμετάβατα ρήματα, κυρίως ρήματα που σημαίνουν κίνηση, όταν συντίθενται με πρόθεση, γίνονται μεταβατικά.

§3.6. Ο αόριστος β’ και ο παρακείμενος κάποιων ενεργητικών μεταβατικών ρημάτων έχουν μέση και αμετάβατη σημασία, π.χ.
ἵστημι = στήνω, αλλά ἔστην = στάθηκα και ἔστηκα = είμαι όρθιος
φύω = γεννώ, αλλά ἔφυν = γεννήθηκα και πέφυκα = είμαι από τη φύση μου
δύω βυθίζω, αλλά ἔδυν = βυθίστηκα και δέδυκα = είμαι βυθισμένος
ὄλλυμι = καταστρέφω, αλλά ὄλωλα = έχω καταστραφεί, έχω χαθεί
ἐγείρω = ξυπνώ κάποιον, αλλά ἐγρήγορα = είμαι ξύπνιος
πείθω = πείθω, αλλά πέποιθα = έχω εμπιστοσύνη
πράττω = πράττω, ενεργώ, αλλά πέπραγα = είμαι σε μια κατάσταση
φαίνω = δείχνω, φανερώνω, αλλά πέφηνα = είμαι φανερός.

§3.7. Αρκετά ενεργητικά ως προς την κατάληξη ρήματα έχουν παθητική σημασία, όπως πάσχω, πίπτω, φέυγω, εὖ ἀκούω, κακῶς ἀκούω, ἀποθνήσκω, τελευτῶ κ.ά.

§3.8. Σε κάποιες περιπτώσεις, ενεργητικά ρήματα μπορούν, λόγω των συμφραζομένων, να δηλώνουν ότι το υποκείμενο εκτελεί μια ενέργεια μέσω κάποιου άλλου· γίνονται, δηλαδή, μέσα διάμεσα ρήματα. Αποκτούν όμως αυτή τη σημασία μόνο λόγω των συμφραζομένων.

ΙΙ. ΜΕΣΑ ΡΗΜΑΤΑ

§3.9. Τα μέσα ρήματα δηλώνουν και αυτά ότι το υποκείμενο ενεργεί, αλλά επιπλέον στην περίπτωσή τους η ρηματική ενέργεια συνδέεται με το υποκείμενο με μια ιδιαίτερη σχέση. Η ιδιαιτερότητα αυτής της σχέσης υποδηλώνεται από τη σημασία του ίδιου του ρήματος ή από τα συμφραζόμενα και διακρίνει τα μέσα ρήματα σε τέσσερις κατηγορίες: μέσα αυτοπαθή ή ευθέα, μέσα πλάγια ή περιποιητικά, μέσα αλληλοπαθή και μέσα δυναμικά.

§3.10. Μέσα αυτοπαθή ή ευθέα είναι τα ρήματα που δηλώνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου επιστρέφει άμεσα σε αυτό, και γι’ αυτό μπορούν να αντικατασταθούν από τον αντίστοιχο ενεργητικό τύπο με αιτιατική της αυτοπαθούς αντωνυμίας ως αντικείμενο, π.χ. παρασκευάζομαι (= παρασκευάζω ἐμαυτόν), τύπτομαι (= τύπτω ἐμαυτόν), τρέπομαι (= τρέπω ἐμαυτόν), κλίνομαι, ἔχομαι, ἅπτομαι, λαμβάνομαι, ἵσταμαι, ὁρμίζομαι, ἀγείρομαι, συλλέγομαι κ.ά. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και τα ρήματα που δηλώνουν περιποίηση του σώματος, όπως λούομαι, γυμνάζομαι, κείρομαι, ἀλείφομαι , ἀμφιέννυμαι, ἐνδύομαι, καλύπτομαι, κοσμοῦμαι, στεφανοῦμαι κ.ά.

§3.11. Μέσα πλάγια ή περιποιητικά (ή ωφελείας) είναι τα ρήματα που δηλώνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου γίνεται προς όφελός του ή για να αποκτήσει κάτι που θα το χρησιμοποιήσει, γι’ αυτό και μπορούν να συνοδεύονται από τη δοτική της αυτοπαθούς αντωνυμίας ως δοτική χαριστική. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν ρήματα και εκφράσεις που δηλώνουν συναλλαγή, αλλαγή ιδιοκτήτη ή απόκτηση κάποιου πράγματος: πορίζομαι, ὠνοῦμαι, δανείζομαι, μισθοῦμαι, χρηματίζομαι, γυναῖκα ἄγομαι, ποιοῦμαί τινα φίλον, υἱὸν τίθεμαι (=υιοθετώ), αἱροῦμαι κ.ά. Επίσης, ρήματα που δηλώνουν προσέγγιση ή απομάκρυνση σε σχέση με το υποκείμενο: ἐπάγομαί τινα, μεταπέμπομαί τινα, προσάγομαί τινα, τρέπομαί τινα, ἀπωθοῦμαί τινα, ἀμύνομαί τινα, ἀποδίδομαί τι, ἐφέλκομαί τι κ.ά. Επίσης εκφράσεις όπως νόμον / γραφὴν τίθεμαι, φόρον τάττομαι, πρεσβεύομαι, παρασκευάζομαί τι, συμφοράν τι ποιοῦμαι κ.ά.

Για τη διαφορά των μέσων πλαγίων ρημάτων από τα αντίστοιχα ενεργητικά ενδεικτικές είναι οι παρακάτω διακρίσεις:
νόμον τίθημι: χρησιμοποιείται για νομοθέτη ή για αυταρχικά καθεστώτα.
νόμον τίθεμαι: χρησιμοποιείται για τη δημοκρατική πολιτεία που θέτει νόμους προς όφελος των πολιτών.
πρεσβεύω = διαπραγματεύομαι ως πρεσβευτής.
πρεσβεύομαι = στέλνω πρεσβεία ως πόλη για να προασπίσω τα συμφέροντά μου.
τιμῶ τι = επιβάλλω ποινή ως δικαστής.
τιμῶμαί τι = προτείνω ως διάδικος μια ποινή που ανταποκρίνεται στις επιδιώξεις μου.
ποιῶ τινα δοῦλον = κάνω κάποιον δούλο.
ποιοῦμαί τινα δοῦλον = κάνω κάποιον δούλο μου.

Μια παραλλαγή αυτής της κατηγορίας μέσων ρημάτων είναι τα ρήματα που δηλώνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί διαμέσου άλλου (μέσα διάμεσα).

§3.12. Μέσα αλληλοπαθή είναι τα ρήματα που δηλώνουν μια κοινή ενέργεια δύο ή περισσοτέρων υποκειμένων, η οποία περνάει αμοιβαία από το ένα στο άλλο. Τα ρήματα της κατηγορίας αυτής βρίσκονται σε πληθυντικό ή δυϊκό αριθμό και μπορούν να αναλυθούν στον ενεργητικό τύπο με αντικείμενο την αλληλοπαθή αντωνυμία. Τέτοια ρήματα είναι τα μάχεθαι, ἐρίζειν, ἀμιλλᾶσθαι, διαφέρεσθαι διαλλάττεσθαι, συντίθεσθαι κ.ά.

Συχνά, στη θέση των μέσων αλληλοπαθών ρημμάτων βρίσκονται τα αντίστοιχα ενεργητικά με αντικείμενο την αλληλοπαθή ή την αυτοπαθή αντωνυμία του γ΄ προσώπου.

§3.13. Μέσα δυναμικά είναι τα ρήματα που δηλώνουν τη συναισθηματική συμμετοχή του υποκειμένου στη ρηματική σημασία, ότι το υποκείμενο ενεργεί ενεργοποιώντας όλες του τις δυνάμεις, π.χ. πολιτεύμαι = συμμετέχω ενεργά στην πολιτική ζωή (ενώ πολιτεύω = είμαι πολίτης), πόλεμον ποιοῦμαι = διεξάγω πόλεμο (ενώ πόλεμον ποιῶ = είμαι ο αίτιος πολέμου), ἄρχομαι λόγου = αρχίζω τον λόγο μου (ενώ ἄρχω λόγου = παίρνω πρώτος τον λόγο). Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν ρήματα όπως στρατεύομαι, θηρεύομαι, βουλεύομαι, σκοποῦμαι, χαίρομαι, λυποῦμαι, φοβοῦμαι κ.ά.

§3.14. Στα μέσα δυναμικά ρήματα εντάσσονται και τα αποθετικά ρήματα: ἡγοῦμαι, οἴομαι, βούλομαι, ἥδομαι, κτῶμαι, χρῶμαι, μάχομαι, ἔρχομαι κ.ά.

§3.15. Κάποιοι μέσοι μέλλοντες έχουν και παθητική σημασία, όπως ἄρξομαι, στερήσομαι, φυλάξομαι, τραφήσομαι κ.ά.

§3.16. Η σημασία των μέσων ρημάτων δεν είναι πάντοτε εύκολο να διακριθεί, καθώς το ίδιο μέσα ρήμα μπορεί ανάλογα με τα συμφραζόμενα να έχει διαφορετική σημασία. Επιπλέον ιδιαίτερα δύσκολη είναι η διάκριση ανάμεσα στα μέσα πλάγια και τα μέσα δυναμικά ρήματα.

ΙΙΙ. ΠΑΘΗΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ

§3.17. Τα παθητικά ρήματα δηλώνουν ότι το υποκείμενο υφίσταται την ενέργεια ενός άλλου προσώπου ή πράγματος, παθαίνει κάτι. Επειδή η παθητική διάθεση είναι μεταγενέστερη εξέλιξη σε σχέση με την ενεργητική και μέση, δεν διαθέτει ξεχωριστούς τύπους για όλους τους χρόνους, παρά μόνο για τον μέλλοντα και τον άοριστο, ενώ στους υπόλοιπους χρόνους οι παθητικοί τύποι συμπίπτουν με τους μέσους.

§3.18. Το πρόσωπο ή το πράγμα που επενεργεί πάνω στο υποκείμενο δηλώνεται με το ποιητικό αίτιο το οποίο εκφέρεται (α) με το εμπρόθετο ὑπὸ + γενική (σπανιότερα με τις προθέσεις ἀπό, ἐκ, παρά, πρὸς + γενική) ή (β) με δοτική προσωπική του ποιητικού αιτίου, όταν υπάρχει συντελικός χρόνος ή ρηματικό επίθετο σε -τὸς και -τέος· για τη δοτική προσωπική του ποιητικού αιτίου βλ. και §2.29. (ε).

§3.19. Παθητικά ρήματα σχηματίζονται από ενεργητικά μεταβατικά ρήματα. Κατά την τροπή της ενεργητικής σε παθητική σύνταξη το υποκείμενο της ενεργητικής σύνταξης τρέπεται σε ποιητικό αίτιο, ενώ το αντικείμενο του ενεργητικού ρήματος (ή το άμεσο αντικείμενο αν πρόκειται για δίπτωτο ρήμα) γίνεται το υποκείμενο του παθητικού ρήματος.

Κάποια ενεργητικά ρήματα δεν σχηματίζουν παθητικό τύπο, αλλά στην θέση του κάποιο άλλο ρήμα ενεργητικής ή μέσης φωνής ή κάποια περίφραση.
ἀποκτείνω τινά - ἀποθνήσκω ὑπό τινος
ἐκβάλλω τινά - ἐκπίπτω / φεύγω ὑπό τινος
εὗ λέγω τινά - εὖ ἀκούω ὑπό τινος
εὖ ποιῶ τινα - εὖ πάσχω ὑπό τινος
αἱρῶ - ἁλίσκομαι
δίκην λαμβάνω παρά τινος - δίκην δίδωμί τινι.
Το ίδιο ισχύει και για τα αποθετικά ρήματα
αἰδοῦμαί τινα - αἰδοῦς τυγχάνω ὑπό τινος
αἰτιῶμαί τινα - αἰτίαν ἔχω / λαμβάνω ὑπό τινος.

§3.20. Αρκετοί παθητικοί αόριστοι έχουν μέση σημασία, όπως ἐσώθην (=ἔσωσα ἐμαυτόν), ἐλυπήθην, ἐχάρην, ἐφοβήθην, ἐξεπλάγην, ἐπλάγθην, ᾐσχύνθην, ἐπορεύθην, ἀπηλλάγην, ἐκλίνθην, ἐτράπην, ἐστράφην, ἐσφάλην, ἐψεύσθην, ἠβουλήθην, ἐδυνήθην κ.ά.

ΙV. ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΡΗΜΑΤΑ

§3.21. Τα ουδέτερα ρήματα δηλώνουν ότι το υποκείμενο βρίσκεται απλώς σε μια κατάσταση, χωρίς να ενεργεί ούτε να υφίσταται την ενέργεια κάποιου άλλου. Τα ουδέτερα ρήματα είναι κυρίως ενεργητικής φωνής: ζῶ, ἡσυχάζω, ὑγιαίνω, εὖ πράττω, σωφρωνῶ κ.ά.