¹ Το γενεαλογικό αυτό δέντρο μπορεί κανείς να το ακούσει από την Ελένη Χατζηαργύρη / Ιοκάστη στον πρόλογο της τραγωδίας Φοίνισσες του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή (Εθνικό Θέατρο, 1978).

² Η λέξη παραπέμπει στην ονομασία της Κυ(μ)βέλης, Μεγάλης Μητέρας των θεών.

³ Η λέξη «εὐφημῶ» σημαίνει μεταχειρίζομαι λέξεις ευοίωνες, αποφεύγω κάθε δυσοίωνη λέξη, κάτι που απαιτούνταν στις ιερές τελετές . επειδή όμως η σιωπή ήταν το ασφαλέστερο μέσο για να αποφύγει κανείς τις δυσοίωνες λέξεις, η λέξη σημαίνει επίσης τηρώ θρησκευτική σιωπή. Η προστακτική «εὐφήμει», «εὐφημεῖτε», σημαίνει σιγάτε, σιωπή. Θα μπορούσαν δηλαδή οι θεοί εκείνη την ώρα να είχαν σιωπήσει. Επειδή όμως το όλο σκηνικό του γάμου χαρακτηρίζεται από κίνηση, με την ανταλλαγή των δώρων και τη μουσική, θεωρώ ότι η ιερή σιωπή στο επίπεδο των λόγων δεν συνάδει με τη θεϊκή μουσική. Γι' αυτό και απέδωσα τη λέξη με την πρώτη της σημασία.

⁴ Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.

⁵ Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.

⁶ Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.

⁷ Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.

⁸ Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή η επιθυμία της Ιοκάστης να αποκτήσει παιδιά την έκανε να μεθύσει τον Λάιο και να τον παρασύρει στην αγκαλιά της. Αισχύλος και Ευριπίδης παραδίδουν ότι ο χρησμός μάλλον δόθηκε πριν από τη σύλληψη του παιδιού. Στον Σοφοκλή δεν είναι σαφές αν δόθηκε όταν η Ιοκάστη κυοφορούσε ήδη τον Οιδίποδα.

⁹ Θα πέθαινε από πείνα, το κρύο ή από τα άγρια θηρία.

¹⁰ Στην ουσία ο Λάιος πέρασε από τις τρύπες που είχαν δημιουργήσει οι περόνες χρυσούς χαλκάδες και του έδεσε μαζί τα δυο πόδια.

¹¹ Για τη σοφόκλεια εκδοχή βλ. λήμμα Οδίπους, Ο φόνος του πατέρα.

¹² Ηellmut Flashar, «Οιδίπους Τύραννος-δράμα και θεωρία», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, τομ. 25 (1974-1977), σελ.186-201.

¹³ Σύμφωνα με τον θρησκειολόγο Ρενέ Ζιράρ: «Η συμπεριφορά των ανθρώπων προσδιορίζεται όχι από εκείνο που συνέβη πραγματικά αλλά από τον τρόπο που αυτοί ερμήνευσαν το συμβάν. Η ερμηνεία μεταμορφώνει το θύμα σε κάτι ριζικά αλλότριο και υπερβατικό της κοινότητας. Η κοινότητα ανήκει στο θύμα αλλά το θύμα δεν ανήκει στην κοινότητα. Κατά κανόνα, λοιπόν, το θύμα θα εμφανίζεται ως εξωχώριο μάλλον παρά επιχώριο» (Ρενέ Ζιράρ, Κεκρυμμένα από καταβολής. Μετ. Κ. Ι. Γκότσης. Αθήνα: Γ. Α. Κουρής Α.Ε., 1994, σ. 105).

¹⁴ C. Levi-Strauss, Structural Anthropology, New York, 1963, κυρίως 229 κ.ε.

¹⁵ Η παράθεση αυτή στηρίζεται στα οκτώ στοιχεία για το στήσιμο μιας στιγμής από μια θεατρική σκηνή αλλά και ενός ολόκληρου θεατρικού έργου, όπως τα δίδαξε ο ηθοποιός Δημήτρης Καταλειφός σε σεμινάριο που διοργάνωσε το Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση το 2009.

¹⁶ Από αυτή την άποψη, της μη ταφής, ο Αχιλλέας κακοποιεί, όχι συνειδητά και με πρόθεση, τον Πάτροκλο, καθώς δεν αποφασίζει να τον αποχωριστεί. Διότι μόνο η αποτέφρωση ή η ταφή έδιναν τη δυνατότητα στην ψυχή να περάσει στον Άδη (Ψ 72-4) -θυμίζοντας, βέβαια, την περίπτωση του Ελπήνορα στην Οδύσσεια, όπου παρακαλεί τον Οδυσσέα να τον θάψουν (λ 73-80). Στον ύπνο του Αχιλλέα έρχεται η μορφή του Πάτροκλου και τον παρακαλεί να τον θάψει (Ψ 69-92). Η προτροπή του να του δώσει ο Αχιλλέας το χέρι (Ψ 75) είναι η αντίστοιχη δεξίωση στα επιτάφια ανάγλυφα, που δείχνει στοργή και αποχαιρετισμό.

Η φροντίδα που δείχνουν οι θεοί για τα νεκρά σώματα του Έκτορα, του Σαρπηδόνα και του Πάτροκλου εξυπηρετούν δύο στόχους: αφενός υποδεικνύουν υπενθυμίζοντας στους θνητούς τη σημασία της φροντίδας των νεκρών, αφετέρου προβάλλεται πιο έντονα η παραμέληση που δείχνουν οι θνητοί, οι κακοποιήσεις στις οποίες υποβάλλουν τα νεκρά σώματα, η υπέρβαση των κανόνων του τελετουργικού του θανάτου, όπως λ.χ. του χρόνου ταφής.

Οι ενέργειες στις οποίες οι θεοί προβαίνουν είναι οι ίδιες ακριβώς που επιτελούν και οι θνητοί, μόνο που αλλάζουν τα υλικά της φροντίδας. Έτσι, Αφροδίτη, Απόλλωνας, Θέτιδα αλείφουν τα σώματα του Έκτορα, του Σαρπηδόνα και του Πάτροκλου με νέκταρ και αμβροσία (Ω 757-9, Ψ 186-7, Π 680, Τ 29-39), ώστε τα σώματα να μη σαπίσουν και να μείνουν δροσάτα, ενώ οι θνητοί χρησιμοποιούν ελαιόλαδο (Σ 350, Ω 587), ανάμνηση ίσως μιας τεχνικής ταρίχευσης. Επιπλέον, η Αφροδίτη εμποδίζει τα σκυλιά να κατασπαράξουν το σώμα του Έκτορα, το καθαρίζει από τα αίματα και το αλείφει με λάδι, για να επουλώσει τις πληγές και για να το προστατεύσει από τον ακρωτηριασμό, ενώ ο Απόλλωνας το καλύπτει με μαύρο σύννεφο (Ψ 184-91), παρόμοιο με το σύννεφο ή την ομίχλη που οι θεοί χρησιμοποιούν για να κρύψουν ή να σώσουν τους ευνοουμένους τους (πρβ. Γ 380 κ.ε.), εξού και η δροσιά του σώματος του Έκτορα (Ω 418-23).

Μετά την απόδοση του σώματος του Έκτορα στον Πρίαμο και την επιστροφή στην τελετουργική ομαλότητα, το έργο της φροντίδας των νεκρών και της απόδοσης τιμών περνάει στα χέρια των ανθρώπων. Λουτρό, θρήνος, ταφή, συμπόσιο προς τιμή του νεκρού, αγώνες εμπίπτουν στις τυπικές διαδικασίες που επιτελούν οι θνητοί για τους νεκρούς. Εδώ θα αναφερθούμε στο τελετουργικό που ακολουθεί τις δύο κορυφαίες αναιρέσεις της Ιλιάδας, του Πάτροκλου και του Έκτορα.

Ένα νεκρό σώμα θα πρέπει να καθαριστεί από τα αίματα –τα μελανά του σφούγγιξε αίματα– να λουστεί με καθαρό νερό, να αλειφτεί το σώμα του με λάδι και να ενδυθεί καθαρά ρούχα. Η σκηνή του θρήνου του Πατρόκλου ενισχύεται από μια λεπτομερή περιγραφή του πλυσίματος, της επίχρισης με μυρωμένο λάδι, και με αλοιφή […] εννιάχρονη γεμίσαν τις πληγές του (Σ 344-53) και της ένδυσης του σώματος «με πολυτελή λινά υφάσματα … και από πάνω σκεπάζεται με ένα άσπρο ένδυμα» (Σ 352-3).

¹⁷ Όνειδος αποτελεί η εγκατάλειψη των νεκρών σωμάτων σε σκυλιά, όρνια ή μύγες στην Ιλιάδα. Οι Αργίτες γύρω από το νεκρό σώμα του Σαρπηδόνα παρομοιάζονται με μύγες / που ζουζουνούν στη μάντρα, ολόγυρα στις γαλατοκαρδάρες, / την άνοιξη, καθώς ξεχείλισε στους αρμεγούς το γάλα (Π 641-3), κάτι που υπαινίσσεται την αποσύνθεση του νεκρού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όχι μόνο ατιμάζεται ο νεκρός αλλά και το άταφο σώμα μιαίνει το χώμα. […] κι εκείνος, βάφοντας μ' αίμα τη γη, σαπίζει, / κι όρνια τον περιζώνουν πιότερα παρά μοιρολογήτρες (Λ 394-5). Αυτό γίνεται με τον Πολυνείκη (στ. 408-412).

¹⁸ Ένας τρόπος τιμής προς τους νεκρούς είναι ο θρήνος. Στον θρήνο συμμετέχουν μέλη της οικογένειας του νεκρού, είτε της άμεσης όπως στην περίπτωση του Έκτορα, είτε της έμμεσης -οι σύντροφοί του στο στράτευμα-, θεραπαινίδες και αιχμάλωτες. Τον Έκτορα λ.χ. θρηνούν η Ανδρομάχη (Χ 477-514), η Εκάβη (Χ 79-89, 430-6), ο Πρίαμος (Χ 33-76, 416-28), η Ελένη, τόσο για τον θάνατό του αυτόν καθαυτό όσο και για το γεγονός ότι δεν μπορεί να πραγματοποιήσει τις οφειλόμενες νεκρικές τελετές προς αυτόν και γιατί δεν άκουσαν τα τελευταία λόγια του Έκτορα προτού πεθάνει (Χ 82-9, 477-514, Ω 743-5). Η κραυγή της Κασσάνδρας, όταν πρώτη βλέπει από τα τείχη τον Πρίαμο να φέρνει τον νεκρό Έκτορα (Ω 707-18), είναι το σύνθημα για μια σκηνή μεγάλης δραματικής έντασης που θυμίζει τη σκηνή απελπισίας που κυριαρχεί στην Τροία, όταν σκοτώθηκε ο Έκτορας. Αντίστοιχα, η Αντιγόνη βγάζει θρηνητική κραυγή όταν βλέπει ξέσκεπο τον Πολυνείκη (στ. 424), που αποτελεί την εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούγονται (στ. 427). Και στις δύο περιπτώσεις η κραυγή αποτελεί εισαγωγή στους πιο τυπικούς θρήνους που ακούστηκαν όχι μόνο από τα μέλη της οικογένειας (στ. 427) αλλά και από ξένες ή επαγγελματίες μοιρολογήτρες (Ω 720) που τραγουδούν τυπικά τραγούδια θρήνου, ενώ οι γυναίκες συνοδεύουν με κραυγές, όπως οι γυναίκες από το σπίτι του Νέστορα την ώρα που το όργανο της θυσίας έπεφτε στον λαιμό του ζώου που θυσιαζόταν και παρέλυε τα νεύρα του (γ 459-461). Οι γυναίκες της οικογένειας τραγουδούν ανεξάρτητους θρήνους, που πλαισιώνουν τον γενικότερο θρήνο (Ω 718-76), στους οποίους εγκωμιάζουν τις αρετές του νεκρού (ανδρεία, ευσέβεια, καλοσύνη Έκτορα), όπως οι επιτάφιοι λόγοι αργότερα.

Ο θρήνος για τον Πάτροκλο από τον Αχιλλέα, τη Βρισηίδα, άλλες σκλάβες (Σ 28-31, 50-64, 122-4, 338-42, Ψ 1-34), τους πρεσβύτερους Έλληνες, που παρουσιάζονται ως χορός θρηνωδών (Τ 338-9) είναι πιο τυπικός ή τελετουργικός από άλλους θρήνους (Σ 314-42, Τ 282-302, 314-39).

Ο θρήνος εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους. Το να χτυπά κάποιος το κεφάλι με τα χέρια του και να σηκώνει τα χέρια του πάνω από αυτό ήταν δυο παραδοσιακές εκφράσεις έντονου πόνου (Χ 33-4), όπως και το ξερίζωμα των μαλλιών (Χ 77-8, 405-6, Ω 710-12) και το κύλισμα στη λάσπη ή τη σκόνη. Ο Πρίαμος λ.χ. ρίχνεται στη λάσπη (Χ 414, Ω 162-65), ζαρώνει και κουλουριάζεται μπροστά στα πόδια του Αχιλλέα (Ω 509-12). Αντίστοιχα, ο Αχιλλέας, μόλις έμαθε τον θάνατο του φίλου του, έπεσε στο χώμα, κι αυτός μακρύς φαρδύς ξαπλώθηκε και κοίτουνταν στη σκόνη (Σ 26-7), φρασεολογία που χρησιμοποιείται για τους νεκρούς μαχητές: […] και κοίτουνταν [ο Κεβριόνης] μακρύς φαρδύς εκείνος / στη στροβιλούσα σκόνη, ανέγνοιαστος από άτια πια και μάχες (Π 775-6). Όσο ο φίλος του κείτεται νεκρός και άταφος, αρνείται να πλυθεί, να βγάλει το λύθρο από πάνω του και να γευματίσει, (Τ 154-237, Σ 23-7, Ψ 35-61), όπως η Δήμητρα όσο η κόρη της δεν βρισκόταν (Ύμν. Δήμ. 47-50). Ο Αχιλλέας το μόνο που έχει στο μυαλό του είναι να σκοτώσει εχθρούς: αίμα ζητώ, σφαγή και γόσματα φριχτά των πολεμάρχων (Τ 205-14).

¹⁹ Ο Ερμής στην εικονογραφία, ο Απόλλωνας στο έπος, επιστατούν στην απομάκρυνση του νεκρού Σαρπηδόνα από τους γιους της Νύχτας, τον Ύπνο και τον Θάνατο. Η Ηώς σηκώνει από το πεδίο της μάχης τον Μέμνονα για να τον παραδώσει στον Ύπνο και τον Θάνατο που θα το μεταφέρουν στη γη των Αιθιόπων για την ταφή.

²⁰ Το πρώτο στάσιμο είναι μια ιλιαδικής σύλληψης πολεμική σκηνή.

²¹ Ο Φινέας παντρεύτηκε την Κλεοπάτρα, κόρη του Βορρά και της Ωρείθυιας, κόρης της Καλιρρόης και του Ερεχθέα, βασιλιά της Αθήνας. Αυτή την έκλεισε στη φυλακή η δεύτερη σύζυγος του Φινέα Ειδοθέα, κόρη του Κάδμου, η οποία τύφλωσε τους δυο γιους της Κλεοπάτρας (με τη σαΐτα του αργαλειού) και τους έκλεισε σε βραχώδη σπηλιά.

²² Σύμφωνα με τον Χορό η Αντιγόνη ξεπέρασε το ανεκτό (852-6) τηρώντας θεϊκούς νόμους και παραβλέποντας τους ανθρώπινους. Ο Χορός ομολογεί ότι η ευθύνη ξεκινά από τον πατέρα της Οιδίποδα (856), ωστόσο μοιάζει να μην την ανέχεται: Ἔτι τῶν αὐτῶν ἀνέμων αὐταὶ / ψυχῆς ῥιπαὶ τήνδε γ᾽ ἔχουσιν (στ. 929-930) .

²³ Το απόσπασμα στη διεύθυνση http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?t=562&m=1&pane=trans. Εδώ το παραθέτουμε με υπογραμμισμένες τις λέξεις που μας ενδιαφέρουν.