[6.3.18] Οι Λακεδαιμόνιοι έκριναν πως οι πρέσβεις είχαν μιλήσει σωστά· ψήφισαν λοιπόν κι εκείνοι να δεχτούν ειρήνη με τους ακόλουθους όρους: ν᾽ αποσύρουν όλοι τους αρμοστές που είχαν διορίσει σ᾽ άλλες πόλεις, να διαλύσουν τις δυνάμεις τους στη στεριά και στη θάλασσα και ν᾽ αφήσουν τις πόλεις ανεξάρτητες· κι αν κάποιος παραβεί τούτους τους όρους, να βοηθάει όποιος θέλει τις πόλεις που αδικούνται, όποιος όμως δεν θέλει, να μην είναι υποχρεωμένος από τη συνθήκη να συμμαχήσει μαζί τους. [6.3.19] Πάνω σ᾽ αυτά ορκίστηκαν οι Λακεδαιμόνιοι για λογαριασμό δικό τους και των συμμάχων τους, κι οι Αθηναίοι κι οι δικοί τους σύμμαχοι χωριστά για κάθε πόλη. Οι Θηβαίοι είχαν υπογράψει κι εκείνοι τους όρκους μαζί με τις άλλες πόλεις, αλλά την επόμενη μέρα ήρθαν ξανά οι πρέσβεις τους και ζήτησαν να γίνει διόρθωση — ότι είχαν ορκιστεί «οι Βοιωτοί» κι όχι «οι Θηβαίοι». Ο Αγησίλαος όμως αποκρίθηκε ότι δεν θα άλλαζε τίποτα απ᾽ όσα είχαν ορκιστεί και υπογράψει· αν ωστόσο δεν ήθελαν να μετάσχουν στη συνθήκη, είπε, δεν είχαν παρά να το πουν για να τους διαγράψει.
[6.3.20] Μ᾽ αυτόν τον τρόπο όλοι οι άλλοι έκαναν ειρήνη κι έμεινε μόνο η διαφορά τους με τη Θήβα. Οι Αθηναίοι νόμισαν ότι τώρα υπήρχε ελπίδα να επιβληθεί στους Θηβαίους ο περιλάλητος φόρος της δεκάτης, κι οι ίδιοι οι Θηβαίοι έφυγαν πολύ αποκαρδιωμένοι.
[6.4.1] Ύστερα απ᾽ αυτά οι Αθηναίοι απέσυραν τις φρουρές τους από τις πόλεις κι ανακάλεσαν και τον Ιφικράτη με τον στόλο· όσο για τα εδάφη που είχε κυριέψει μετά τη σύναψη ειρήνης στη Λακεδαίμονα, τον υποχρέωσαν να τα επιστρέψει όλα. [6.4.2] Οι Λακεδαιμόνιοι πάλι απέσυραν και τους αρμοστές και τις φρουρές τους από τις άλλες πόλεις, όχι όμως και τον Κλεόμβροτο, που διοικούσε τον στρατό στη Φωκίδα. Τούτος ζήτησε οδηγίες από τις αρχές της πόλης· τότε ο Πρόθοος είπε ότι κατά τη γνώμη του έπρεπε να διαλύσουν το στράτευμα σύμφωνα με τους όρκους τους, να μηνύσουν στις πόλεις να καταθέσουν η καθεμιά όσα χρήματα ήθελε στον ναό του Απόλλωνος και κατόπιν, αν τυχόν κάποιος έφερνε εμπόδιο στην ανεξαρτησία των πόλεων, να συγκαλέσουν εκείνους που ήθελαν να την υπερασπίσουν και να μπουν επικεφαλής τους εναντίον του αντιπάλου· έτσι, είπε, κι οι θεοί θα ᾽ταν ευνοϊκοί κι οι πόλεις δεν θα ᾽ταν δυσαρεστημένες. [6.4.3] Σαν τον άκουσαν ωστόσο στη Συνέλευση έκριναν ότι έλεγε ανοησίες —θέλημα θεού, ως φαίνεται, τους οδηγούσε κιόλας προς τον όλεθρο— κι έστειλαν διαταγή στον Κλεόμβροτο να μη διαλύσει το στράτευμα, παρά να χτυπήσει ευθύς τους Θηβαίους αν δεν άφηναν τις πόλεις ανεξάρτητες.
Όταν ο Κλεόμβροτος έμαθε ότι οι Θηβαίοι όχι μόνο δεν άφηναν ανεξάρτητες τις πόλεις, αλλά ούτε διέλυαν τον στρατό τους —για να τον παρατάξουν εναντίον του—, οδήγησε το στράτευμά του στη Βοιωτία. Δεν εισέβαλε από την πλευρά της Φωκίδας, απ᾽ όπου περίμεναν οι Θηβαίοι την εισβολή και φύλαγαν κάποια στενά, παρά ακολουθώντας ένα βουνίσιο κι απροσδόκητο δρομολόγιο από τις Θίσβες έφτασε στην Κρεύσι, όπου γκρέμισε τα τείχη και αιχμαλώτισε δώδεκα πολεμικά των Θηβαίων. [6.4.4] Ύστερ᾽ απ᾽ αυτή την επιτυχία βάδισε προς το εσωτερικό της χώρας και στρατοπέδευσε στα Λεύκτρα των Θεσπιών. Οι Θηβαίοι στρατοπέδευσαν στον αντικρινό λόφο, σε μικρή απόσταση, δίχως άλλους συμμάχους από τους Βοιωτούς.
Οι φίλοι του Κλεομβρότου πήγαιναν και του ᾽λεγαν: [6.4.5] «Κλεόμβροτε, αν αφήσεις τους Θηβαίους να φύγουν δίχως μάχη, θα κινδυνέψει η ζωή σου από την πόλη μας· θα θυμηθούν και τη φορά εκείνη όπου έφτασες ώς τις Κυνός Κεφαλές δίχως καθόλου να λεηλατήσεις τα εδάφη των Θηβαίων, και την άλλη σου εκστρατεία αργότερα όπου αποκρούστηκε η εισβολή σου — ενώ ο Αγησίλαος πάντα κατόρθωνε να εισβάλλει από τον Κιθαιρώνα. Αν λοιπόν θέλεις το καλό σου ή και να ξαναδείς την πατρίδα σου, πρέπει να διατάξεις επίθεση». Τέτοια ήταν τα λόγια των φίλων του· οι αντίπαλοί του πάλι έλεγαν: «Τώρα θα δείξει ο άνθρωπος αυτός αν στ᾽ αλήθεια ευνοεί τους Θηβαίους, καθώς λένε».
[6.4.6] Τούτες οι κουβέντες παρακινούσαν φυσικά τον Κλεόμβροτο να δώσει μάχη. Οι αρχηγοί των Θηβαίων από την άλλη λογάριαζαν πως αν δεν έδιναν μάχη, οι τριγύρω πόλεις θα τους εγκατέλειπαν κι οι ίδιοι θα βρίσκονταν πολιορκημένοι — κι αν σταματούσε ο ανεφοδιασμός της πόλης, υπήρχε κίνδυνος να στραφεί ο κόσμος εναντίον τους. Πολλοί απ᾽ αυτούς, άλλωστε, που είχαν προηγουμένως εξοριστεί, σκέφτονταν ότι ήταν προτιμότερο να σκοτωθούν πολεμώντας παρά να εξοριστούν και πάλι. [6.4.7] Εξάλλου τους ενθάρρυναν όσα λέγονταν για έναν χρησμό, ότι τάχα ήταν γραφτό να νικηθούν οι Λακεδαιμόνιοι κοντά στον τύμβο των παρθένων που είχαν αυτοκτονήσει, καθώς έλεγαν, επειδή τις είχαν βιάσει κάποιοι Λακεδαιμόνιοι· γι᾽ αυτό κι οι Θηβαίοι στόλισαν αυτόν τον τύμβο πριν από τη μάχη. Έπειτα τους ήρθε και είδηση από τη Θήβα ότι όλοι οι ναοί είχαν ανοίξει από μόνοι τους: σημάδι των θεών, σύμφωνα με τις ιέρειες, που προμηνούσε νίκη. Ειπώθηκε, ακόμη, ότι είχαν εξαφανιστεί από το Ηράκλειο τα όπλα του Ηρακλή, σαν να ᾽χε εξορμήσει ο ίδιος στη μάχη. Μερικοί λένε βέβαια ότι όλ᾽ αυτά ήταν τεχνάσματα των αρχηγών. [6.4.8] Οπωσδήποτε, στη μάχη όλα ήρθαν ανάποδα στους Λακεδαιμονίους, ενώ για τους Θηβαίους όλα πήγαν καλά — έστω κι από τύχη.
Έτσι, ο Κλεόμβροτος έκανε το τελευταίο του πολεμικό συμβούλιο μετά το γεύμα, και λένε ότι το κρασί που ήπιαν μεσημεριάτικα τους έδωσε κι εκείνο υπερβολική αυτοπεποίθηση. [6.4.9] Έπειτα, την ώρα που οπλίζονταν κι οι δύο παρατάξεις κι ήταν πια φανερό ότι θα γινόταν μάχη, ξεκίνησαν να φύγουν από το βοιωτικό στρατόπεδο οι πραματευτές, μερικοί βοηθητικοί κι όσοι δεν ήθελαν να πολεμήσουν· τους κύκλωσαν όμως οι μισθοφόροι του Ιέρωνος και οι Φωκείς πελταστές, καθώς και το ιππικό των Ηρακλεωτών και των Φλειασίων, και με την επίθεσή τους τούς ανάγκασαν, ενώ έφευγαν, να κάνουν μεταβολή και να γυρίσουν κυνηγημένοι ώς το στρατόπεδο των Βοιωτών: το αποτέλεσμα ήταν να γίνει το βοιωτικό στράτευμα πολύ πιο πολυάριθμο και πυκνό απ᾽ ό,τι πριν. [6.4.10] Σαν να μην έφταναν αυτά, καθώς το έδαφος ανάμεσα στις δυο στρατιές ήταν πεδινό, οι Λακεδαιμόνιοι τοποθέτησαν μπρος από τη φάλαγγά τους το ιππικό τους, κι οι Θηβαίοι από τ᾽ άλλο μέρος το δικό τους. Ενώ όμως το ιππικό των Θηβαίων ήταν εξασκημένο χάρη στους πολέμους με τους Ορχομενίους και τους Θεσπιείς, το ιππικό των Λακεδαιμονίων βρισκόταν εκείνο τον καιρό σε άθλια κατάσταση: [6.4.11] τ᾽ άλογα τα έτρεφαν οι πολύ πλούσιοι, και μόνο όταν κηρυσσόταν επιστράτευση παρουσιαζόταν ο κάθε καβαλάρης σύμφωνα με τις διαταγές που είχε, έπαιρνε τ᾽ άλογο που του προόριζαν κι ό,τι όπλα του ᾽διναν και κινούσε αμέσως για την εκστρατεία· εξάλλου στο ιππικό υπηρετούσαν οι λιγότερο γεροδεμένοι και φιλότιμοι στρατιώτες.
[6.4.12] Τέτοιο, λοιπόν, ήταν το ιππικό των δύο παρατάξεων. Όσο για τη φάλαγγα των πεζών, λένε πως οι Λακεδαιμόνιοι είχαν παρατάξει κάθε ενωμοτία σε μέτωπο κατά τριάδες, έτσι που το βάθος τους δεν ξεπερνούσε τους δώδεκα άνδρες. Οι Θηβαίοι, αντίθετα, ήταν παραταγμένοι σε βάθος πενήντα τουλάχιστον ασπίδων, γιατί λογάριαζαν πως αν νικούσαν το πλευρό των Λακεδαιμονίων όπου βρισκόταν ο βασιλιάς, δεν θα τους ήταν δύσκολο να κατατροπώσουν τους υπόλοιπους.
[6.4.13] Μόλις ο Κλεόμβροτος άρχισε να βαδίζει εναντίον του εχθρού, και πριν ακόμα καταλάβει ο στρατός του ότι είχε ξεκινήσει, οι ιππείς ήρθαν αμέσως στα χέρια· γρήγορα νικήθηκαν οι Λακεδαιμόνιοι, και υποχωρώντας έπεσαν στις γραμμές των ίδιων τους των οπλιτών, την ώρα που τους έκαναν έφοδο κι οι λόχοι των Θηβαίων. Μολοντούτο ο Κλεόμβροτος κι οι άνδρες του υπερίσχυσαν στην πρώτη φάση της μάχης, καθώς αποδεικνύεται ολοφάνερα από το γεγονός ότι οι δικοί του μπόρεσαν να τον μαζέψουν και να τον μεταφέρουν από κει ζωντανό — πράγμα αδύνατο αν εκείνη την ώρα δεν νικούσαν όσοι μάχονταν μπροστά του. [6.4.14] Όταν όμως σκοτώθηκαν ο πολέμαρχος Δείνων, ο σύντροφος του βασιλιά Σφοδρίας κι ο γιος του Κλεώνυμος, τότε μπρος στην αριθμητική υπεροχή του εχθρού υποχώρησαν η βασιλική φρουρά, οι λεγόμενοι σύντροφοι του πολεμάρχου και οι άλλοι· παράλληλα, οι Λακεδαιμόνιοι που ήταν στο αριστερό κέρας, βλέποντας το δεξιό να υποχωρεί, λύγισαν. Μ᾽ όλες τις απώλειες και την ήττα τους, ωστόσο, ευθύς ως διάβηκαν την τάφρο που βρισκόταν μπροστά στο στρατόπεδό τους, στάθηκαν ο καθένας στο σημείο απ᾽ όπου είχε εξορμήσει. (Το στρατόπεδο δεν ήταν βέβαια σ᾽ εντελώς επίπεδο έδαφος, αλλά σε κάποιον ανήφορο.)
Ύστερα απ᾽ αυτά μερικοί Λακεδαιμόνιοι, βρίσκοντας αβάστακτη τη συμφορά, είπαν πως δεν έπρεπε μήτε ν᾽ αφήσουν τους εχθρούς να στήσουν τρόπαιο, μήτε και να ζητήσουν οι ίδιοι εκεχειρία για να περισυλλέξουν τους νεκρούς τους, παρά να δώσουν για τούτο μάχη. [6.4.15] Οι πολέμαρχοι όμως διαπίστωναν ότι από το σύνολο των Λακεδαιμονίων είχαν σκοτωθεί γύρω στους χίλιους, κι από τους ίδιους τους Σπαρτιάτες —που ήταν περίπου εφτακόσιοι— κάπου τετρακόσιοι· καταλάβαιναν κι ότι κανένας από τους συμμάχους δεν είχε όρεξη να πολεμήσει κι ότι μερικοί μάλιστα δεν ήσαν δυσαρεστημένοι με τα γεγονότα· συγκάλεσαν λοιπόν τα σημαντικότερα στελέχη σε συμβούλιο, να πάρουν αποφάσεις. Αποφασίστηκε ομόφωνα να σηκώσουν τους νεκρούς μ᾽ εκεχειρία, κι έτσι έστειλαν κήρυκα να τη ζητήσει. Τότε οι Θηβαίοι και τρόπαιο έστησαν και τους νεκρούς έδωσαν πίσω μ᾽ εκεχειρία.