[3.5.16] Έτσι τέλειωσε τον λόγο του ο αντιπρόσωπός τους. Πολλοί Αθηναίοι τον υποστήριξαν, κι όλοι ψήφισαν να τους βοηθήσουν. Ο Θρασύβουλος τους ανακοίνωσε το ψήφισμα σαν απόκριση στο αίτημά τους, με την πρόσθετη παρατήρηση ότι μόλο που ο Πειραιάς ήταν ανοχύρωτος, οι Αθηναίοι θα ριψοκινδύνευαν για να προσφέρουν στους Θηβαίους υπηρεσία μεγαλύτερη από κείνη που τους είχαν προσφέρει αυτοί: «Γιατί εσείς», είπε, «αρκεστήκατε να μην πάρετε μέρος στην εκστρατεία εναντίον μας, ενώ εμείς θα πολεμήσουμε στο πλευρό σας εναντίον τους, αν σας επιτεθούν».
[3.5.17] Οι Θηβαίοι έφυγαν κι άρχισαν να ετοιμάζουν την άμυνά τους, κι οι Αθηναίοι τη βοήθεια που θα τους έδιναν. Ωστόσο οι Λακεδαιμόνιοι δεν έχασαν άλλο καιρό: ο βασιλιάς Παυσανίας κίνησε για τη Βοιωτία με τον στρατό τον δικό τους και των Πελοποννησίων, εκτός από τους Κορινθίους που δεν θέλησαν να τους ακολουθήσουν. Ο Λύσανδρος, από την άλλη, με τον στρατό των Φωκέων και του Ορχομενού και των πόλεων εκείνης της περιοχής, έφτασε στον Αλίαρτο πριν από τον Παυσανία. [3.5.18] Σαν έφτασε όμως δεν κάθισε να περιμένει τον στρατό από τη Λακεδαίμονα, παρά προχώρησε με τις δυνάμεις που είχε προς τα τείχη των Αλιαρτίων. Στην αρχή δοκίμασε να τους πείσει να εγκαταλείψουν τους Θηβαίους και να γίνουν ανεξάρτητοι, όταν ωστόσο μερικοί Θηβαίοι που βρίσκονταν μέσα στην πόλη τούς εμπόδισαν, έκανε έφοδο στα τείχη. [3.5.19] Μόλις το ᾽μαθαν στη Θήβα, έτρεξαν σ᾽ ενίσχυση οι οπλίτες και το ιππικό.
Τώρα δεν είναι σίγουρο τί από τα δύο γίνηκε — αν ο Λύσανδρος αιφνιδιάστηκε από την επίθεσή τους ή αν κατάλαβε τον ερχομό τους, αλλά κράτησε τη θέση του νομίζοντας ότι θα νικήσει· βέβαιο είναι πάντως ότι η μάχη δόθηκε κοντά στα τείχη. (Το τρόπαιο βρίσκεται στημένο κοντά στην πύλη του Αλιάρτου). Από τη στιγμή που σκοτώθηκε ο Λύσανδρος, οι άνδρες του έφυγαν προς το βουνό. Οι Θηβαίοι τους καταδίωξαν με σθένος. [3.5.20] Κάποτε ωστόσο έφτασαν στα ψηλά, όπου συνάντησαν δύσβατο έδαφος και στενοποριές· τότε οι κυνηγημένοι οπλίτες γύρισαν πίσω και έριχναν ακόντια και βέλη. Όταν σκότωσαν δυο τρεις από τους πρώτους, κι άρχισαν να κυλάνε από ψηλά πέτρες πάνω στους υπόλοιπους και να τους χτυπάνε με ορμή, οι Θηβαίοι υποχώρησαν άτακτα στον κατήφορο κι έχασαν περισσότερους από διακόσιους άνδρες.
[3.5.21] Εκείνη τη μέρα λοιπόν το ηθικό των Θηβαίων ήταν πεσμένο, γιατί έκριναν πως οι ζημιές που είχαν πάθει δεν ήταν μικρότερες από εκείνες που είχαν προκαλέσει στους αντιπάλους. Την επομένη, μαθαίνοντας ότι οι Φωκείς κι όλοι οι άλλοι είχαν φύγει νύχτα κι είχαν σκορπίσει ο καθένας στον τόπο του, άρχισαν να νιώθουν πολύ περήφανοι για το κατόρθωμά τους. Όταν όμως φάνηκε ο Παυσανίας με τον στρατό από τη Λακεδαίμονα, νόμισαν ξανά πως διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο, και λένε πως πολλή σιγή και κατήφεια επικρατούσε ανάμεσά τους. [3.5.22] Ωστόσο την άλλη μέρα έφτασαν οι Αθηναίοι και παρατάχτηκαν μαζί τους, ενώ ο Παυσανίας ούτε προχωρούσε ούτε άρχιζε μάχη· τότε το ηθικό των Θηβαίων αναπτερώθηκε. Στο μεταξύ ο Παυσανίας έκανε συμβούλιο με τους πολεμάρχους και τους πεντηκοντάρχους για ν᾽ αποφασίσουν αν έπρεπε να δώσουν μάχη ή να κάνουν εκεχειρία για την παραλαβή του νεκρού του Λυσάνδρου και των υπόλοιπων που είχαν πέσει μαζί του. [3.5.23] Ο Παυσανίας κι οι άλλοι Λακεδαιμόνιοι αξιωματούχοι συλλογίστηκαν ότι ο Λύσανδρος είχε σκοτωθεί κι ο στρατός του είχε φύγει νικημένος, ότι οι Κορίνθιοι δεν συμμετείχαν στην εκστρατεία κι ότι όσοι έπαιρναν μέρος ήταν απρόθυμοι· συλλογίστηκαν ακόμα και το πρόβλημα του ιππικού, ότι οι αντίπαλοι είχαν ιππικό πολύ κι εκείνοι λίγο — και, το σπουδαιότερο, ότι οι νεκροί κείτονταν κάτω από τα τείχη, έτσι που και να νικούσαν δεν θα τους ήταν εύκολο να τους περιμαζέψουν, εξαιτίας των φρουρών στους πύργους· για όλους αυτούς τους λόγους αποφάσισαν να κάνουν εκεχειρία για την παραλαβή των νεκρών.
[3.5.24] Οι Θηβαίοι ωστόσο είπαν ότι δεν θα παρέδιδαν τους νεκρούς παρά μόνο αν οι άλλοι δέχονταν να εγκαταλείψουν τη χώρα. Τούτοι βρήκαν ακόμα κι αυτούς τους όρους ικανοποιητικούς, παρέλαβαν τους νεκρούς και ξεκίνησαν να φύγουν από τη Βοιωτία. Έπειτ᾽ απ᾽ αυτό, και καθώς οι Λακεδαιμόνιοι έφευγαν αποκαρδιωμένοι, οι Θηβαίοι τους φέρονταν πολύ προσβλητικά: όταν τύχαινε κάποιος στρατιώτης να πατήσει για λίγο το κτήμα κανενός, τον έδιωχναν με χτυπήματα ώς τον δρόμο.
Τέτοιο στάθηκε λοιπόν το τέλος αυτής της εκστρατείας των Λακεδαιμονίων. [3.5.25] Ο Παυσανίας όμως, μόλις έφτασε στην πατρίδα του, δικάστηκε κι υπήρχε πιθανότητα να τον εκτελέσουν: τον κατηγορούσαν ότι πήγε στον Αλίαρτο μετά τον Λύσανδρο ενώ είχε συμφωνήσει να βρίσκεται εκεί την ίδια μέρα, ότι παρέλαβε τους νεκρούς μ᾽ εκεχειρία αντί να προσπαθήσει να τους πάρει πίσω με μάχη, κι ότι τον καιρό που είχε τους Αθηναίους δημοκρατικούς στο χέρι του, στον Πειραιά, τους είχε αφήσει να ξεφύγουν. Επειδή κοντά στ᾽ άλλα δεν παρουσιάστηκε και στη δίκη, καταδικάστηκε σε θάνατο· τότε κατέφυγε στην Τεγέα, όπου πέθανε από αρρώστια.
Όσο για την Ελλάδα, λοιπόν, αυτά τα γεγονότα συνέβηκαν.