Τα Αρχαιόθεμα του Ρίτσου

της Μαρίας Ακριτίδου

 

Εισαγωγή: Για τη συγκρότηση της αρχαιόθεμης ανθολογίας

Η συγκρότηση της εκτενούς ανθολογίας ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου (147 εγγραφές) οφείλεται στη θετική ανταπόκριση και πρόθυμη συνεργασία της Ελευθερίας (Έρης) Ρίτσου, που με φροντίδα και γνώση διαχειρίζεται τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του πατέρα της. Εξ ορισμού βέβαια μια ανθολογία, έστω και ψηφιακή, ορίζεται από ορισμένες δεσμεύσεις και κριτήρια, και μάλιστα τη στιγμή που, όπως έχει ήδη σημειώσει η έρευνα, το φάσμα της «αρχαιογνωσίας» του Ρίτσου είναι ευρύτατο, ενώ όροι όπως αρχαιόθεμα, αρχαιογνωστικά, αρχαιόμυθα ή μυθολογικά ποιήματα δεν χρησιμοποιούνται πάντα με σαφήνεια. Η ίδια η σύλληψη μιας αρχαιόθεμης ανθολογίας οφείλει πολλά στις επίμονες ερμηνευτικές δοκιμές του Δ.Ν. Μαρωνίτη για τη σύζευξη αρχαιοελληνικού μύθου και νεοελληνικής ποίησης· έτσι, η ταξινομητική διάκριση αρχαιόμυθων και αρχαιόθεμων ποιημάτων που πρότεινε με αφορμή τη μελέτη της «αρχαιολογίας» -με την έννοια ευρύτερα του λόγου περί αρχαιότητας- της σεφερικής ποίησης (Μαρωνίτης 2008), λειτούργησε ως αφετηρία για τη συγκρότηση της συγκεκριμένης ποιητικής ανθολογίας, χωρίς ωστόσο να τηρηθεί απόλυτα, όπως θα φανεί στη συνέχεια, καθώς εμπλουτίστηκε και τροποποιήθηκε σύμφωνα και με νεότερες προτάσεις (Γιατρομανωλάκης 2008). Δίπλα βέβαια στην ορολογία που πρότεινε ο Μαρωνίτης τόσο για την ταξινόμηση όσο και για την ερμηνεία της νεοελληνικής «αρχαιο-λογικής» ποιητικής ως προς τη σχέση με το υποκείμενο αρχαίο πρότυπο (σχέση ταυτοσημίας, ετεροσημίας ή παρασημίας, Μαρωνίτης 2003), η κριτική είχε ήδη αξιοποιήσει ως ερμηνευτικό κλειδί τη λεγόμενη «μυθική μέθοδο», με ή χωρίς επιφυλάξεις (συνοπτικά βλ. Καγιαλής επιμ. 2006· Μποτέλη 2015)· σύγχρονες μελέτες επεξεργάζονται πια εκ νέου τις παραπάνω ερμηνευτικές μεθόδους, ανοίγοντας λόγου χάρη διάλογο με τη θεωρία της πρόσληψης ή δίνοντας έμφαση σε πολιτικές της ανάγνωσης που πολλαπλασιάζουν τους πιθανούς τρόπους συνομιλίας με τον αρχαίο μύθο, την αρχαία γραμματεία ή την αρχαιότητα (ή καλύτερα «αρχαιότητες») ευρύτερα.

Χωρίς να συζητήσουμε εδώ περισσότερο τις τροπές της θεωρίας, ας κρατήσουμε ως δεδομένο πως κάθε ταξινόμηση όχι μόνο περιγράφει αλλά ορίζει και κατασκευάζει το αντικείμενό της· ωστόσο στη συγκρότηση μιας ανθολογίας η αναλυτική αξία των ταξινομήσεων δεν παύει να αποτελεί τη βάση του εγχειρήματος, αρκεί να μη θεωρηθεί και ως αποκλειστικό ερμηνευτικό κλειδί των ανθολογούμενων ποιημάτων. Άλλωστε η ποιητική «αρχαιογνωσία», όπου και όταν διαπιστώνεται, δεν πρέπει να εκληφθεί ως μια υπεριστορική και άμεση συνομιλία του νεοέλληνα ποιητή με τους «προγόνους» του· αντίθετα, η ίδια η ποιητική πράξη συστήνει την προγονική σχέση ενώ η συνομιλία δεν μπορεί να είναι παρά ιστορικοποιημένη και διαμεσολαβημένη από ποικίλα δίκτυα λόγου, σύγχρονα ή διαχρονικά (π.χ. από τον αισθητικό λόγο του μοντερνισμού και τα αιτήματά του), ακόμα και στις περιπτώσεις που ο ποιητής έχει μπροστά του το ίδιο το αρχαίο κείμενο, κάτι που δεν ισχύει πάντα - αρκεί να σημειώσουμε ότι βασική, αν και όχι μοναδική, πηγή για την κατεξοχήν αρχαιόμυθη συλλογή του Ρίτσου Επαναλήψεις, Β΄, υπήρξε η Ελληνική Μυθολογία του J. Rispen (Γιατρομανωλάκης 2008: 100)^[1], μαζί με τα ομηρικά κείμενα της βιβλιοθήκης του στη Σάμο, τα οποία είχε στη διάθεσή του μόνο μετά τη πρώτη γραφή των Επαναλήψεων Β΄ στο στρατόπεδο κρατουμένων της Λέρου (Gotsi 2009: 587). Άλλωστε ο Ρίτσος έχει καταθέσει, ποιητικά και επιστολικά, τον δικό του προβληματισμό για τη διαλεκτική ιστορικής συγκυρίας και μυθολογικού «νόστου»:

Κι ύστερα, που άναψαν οι λάμπες / μπήκαμε μέσα κι ανατρέξαμε και πάλι στη Μυθολογία, αναζητώντας /κάποια βαθύτερη συσχέτιση, μια μακρινή, γενική αλληγορία / να πραΰνει τη στενότητα του ατομικού κενού. Δε βρήκαμε τίποτα. «Ούτε η μυθολογία», στ. 5-8 (Λέρος, 31.ΙΙΙ.68, από τη συλλογή Επαναλήψεις, Β΄).

 

Το «Ο Ηρακλής κι εμείς» [Λέρος, 23.ΙΙΙ.68, από τη συλλογή Επαναλήψεις, Β΄], το θεωρώ το χειρότερο ποίημα των Επαναλήψεων κι ήξερα πως θ' άρεσε περισσότερο. Είπα στην αρχή να μην το δημοσιεύσω, κι όμως υποχώρησα στην ειλικρινή ανάγκη που μ' έκανε μιαν ορισμένη στιγμή να το γράψω, και στην ανάγκη των άλλων που "γνώριζα" ήδη πως κάτι τέτοιο περιμένουν. Μα είναι κακό και σαν ποίημα (πολύλογη και περιγραφική η αρχή του, φτηνό το τέλος του, δήθεν επιγραμματικό) και στην ουσία του - έχει μιαν αντιπαθητική ματαιοδοξία "ενδεδυμένη" τη μετριοφροσύνη […]. Κι είμαι βέβαιος πως πάλι θα ξαναγράψω τέτοια ποιήματα, όχι για να "αρέσουν", αλλά γιατί θα μου είναι πάλι προσωπικά και γενικά αναγκαίο. Φαύλος κύκλος». Από επιστολή στη Χρύσα Προκοπάκη, 15.5.1972 (Ρίτσος 1991: 96-97, Κόκορης 2009: 300).

 

Υποψιασμένοι λοιπόν, ας επιστρέψουμε στη συμβατική συγκρότηση της συγκεκριμένης ανθολογίας, που ως αρχαιόθεμη υπερβαίνει ήδη από τον τίτλο της τα όρια της ανίχνευσης του αρχαίου μύθου για να συμπεριλάβει ποικίλες εκφάνσεις «αρχαιο-λογικής ποιητικής»· σε γενικές γραμμές τα ανθολογούμενα ποιήματα μπορούν να περιγραφούν ως εξής:

α) αρχαιόθεμα μυθογενή (ή αρχαιόμυθα): ποιήματα στα οποία μπορεί να διακριθεί η αξιοποίηση της αρχαίας μυθολογίας όχι ως απλής αναφοράς αλλά ως βασικού καμβά του ποιήματος· πρόκειται κυρίως για ποιήματα της συμβατικής εικοσαετίας από το 1955 ως το 1975, όπως οι δώδεκα πολύστιχοι μονόλογοι της Τέταρτης Διάστασης. Την ίδια περίοδο ανάλογη αξιοποίηση μυθολογικών θεμάτων γίνεται και στα ολιγόστιχα ποιήματα των τρίπτυχων συλλογών Μαρτυρίες (κυρίως στη Β΄ σειρά, 1964-1965) και Επαναλήψεις (Α' 1963-65, Β΄ 1968, Γ΄ 1969). Εδώ εντάσσεται και ο ειδικότερος κύκλος των «μικρών ομηρικών» (Μαρωνίτης 2013) ή «ομηρογενών» (Πιερής 2008, Ζαμάρου 2008)·

β) αρχαιόθεμα ιστοριογενή: ποιήματα στα οποία «το ιστορικό υλικό παίζει τον ανάλογο ρόλο που παίζει σε άλλα το μυθικό υλικό» (Γιατρομανωλάκης 2008: 98). Θουκυδίδεια αφετηρία, λόγου χάρη, έχουν πολλά σύντομα ποιήματα των Επαναλήψεων αλλά και η σύνθεση Ο αφανισμός της Μήλος·

γ) «αρχαιολογικά» (εδώ με τη στενή έννοια, σε αναφορά με το αντικείμενο της επιστήμης που ερευνά όψεις του αρχαίου πολιτισμού με αφετηρία όχι την ανάγνωση κειμένων αλλά υλικά ευρήματα): πρόκειται για συνθέσεις με άξονα τον ποιητικό στοχασμό πάνω σε ερείπια ή τεχνουργήματα, κυρίως με τον τρόπο της αρχαιολογικής περιδιάβασης (δηλαδή από την οπτική του παρόντος), όχι όμως αποκλειστικά (π.χ. καταχρηστικά ως «αρχαιολογικό» ανθολογείται το ποίημα ποιητικής «Το μυστικό της επιτυχίας, βλ. παρακάτω)· επίσης σε αυτήν την κατηγορία θα μπορούσαμε να εντάξουμε όσα ποιήματα συνομιλούν με το αρχαίο δράμα ως παράσταση, στην υλική επιτελεστικότητά του, αλλά και ποιήματα που θεματοποιούν μια άλλη μορφή επιτελεστικότητας, τις αρχαίες τελετουργίες. Η ανθολόγηση αυτών των ποιημάτων επιλέγεται μόνο όταν η θέση τους σε συλλογές ευνοεί τη συσχέτισή τους με τα κυρίως αρχαιόθεμα· ας σημειωθεί πως η συχνή (ήδη από τη δεκαετία του 1950, κυρίως στην ανέκδοτη στα ελληνικά συλλογή Παρενθέσεις 1950-1961, αλλά και νωρίτερα) παρουσία αγαλμάτων στο ποιητικό corpus του Ρίτσου (Giannakopoulou 2012) θα απαιτούσε μια αυτονόμηση της σχετικής θεματικής, καθώς δεν πρόκειται πάντα για αρχαιόθεμα ποιήματα με τη στενή σημασία. Η ανθολόγηση του «Το μυστικό της επιτυχίας», αλλά και ποιημάτων ποιητικής που σκηνοθετούν τον ποιητή ως (αρχαίο) τεχνίτη από τις Επαναλήψεις Β΄, στόχο πάντως έχει να υποδείξει και την καβαφική διαμεσολάβηση στην ποιητολογική συγκρότηση αυτής της θεματικής στην ποίηση του Ρίτσου.

 

Οι παραπάνω κατηγορίες σημειώνονται εδώ κυρίως για να εκτεθούν τα κριτήρια της επιλογής των ανθολογούμενων ποιημάτων, αλλά και τα όριά τους. Δεν έχουν πάντα σαφή όρια (ποιήματα που θεματοποιούν τη μαντική τέχνη, για παράδειγμα, θα μπορούσαν να θεωρηθούν άλλοτε μυθογενή άλλοτε αρχαιολογικά), ούτε μπορούν να «βολέψουν» την πολυμορφία της ποιητικής του Ρίτσου. Άλλωστε ήδη η τελευταία ευρύχωρη κατηγορία προκαλεί την ταξινομητική λογική, ενώ η ίδια η ανθολογία, όπως είναι αναμενόμενο, δεν είναι εξαντλητική (π.χ ανθολογείται η ποιητική σύνθεση Δελφοί αλλά όχι το Αρχαίο Φρούριο της ίδιας περίπου περιόδου ή δεν ανθολογείται μεγάλος αριθμός ποιημάτων με λανθάνουσες ή υπαινικτικές αρχαιόθεμες αναφορές, βλ. και παρακάτω). Ωστόσο οι παραπάνω επισημάνσεις μπορούν να αποτελέσουν έναν οδηγό, μια αφετηρία προσέγγισης των ανθολογούμενων ποιημάτων. Στη συνέχεια δίνονται δύο ακόμη τρόποι ανάγνωσης της ανθολογίας: μορφολογικά (διάκριση σε εκτενείς ποιητικές συνθέσεις και ολιγόστιχα ποιήματα) και χρονολογικά (καθώς στο εσωτερικό κάθε μορφολογικής κατηγορίας σημειώνεται η χρονική διαδοχή των ανθολογούμενων ποιημάτων).

 

Οι εκτενείς συνθέσεις

Από τη συλλογή Τέταρτη διάσταση (α΄ έκδ. 1972) ανθολογούνται 12 από τις 17 συνθέσεις, οι οποίες ωστόσο συμπληρώνονται από το εκτενές συνθετικό ποίημα-χορικό («αρχαιόθεμο μυθογενές») Τειρεσίας, το «αρχαιόθεμο ιστοριογενές» Ο αφανισμός της Μήλος (ένα εκτενές συνθετικό ποίημα-χορικό με θουκυδίδεια αφετηρία) και την «αρχαιολογική» σύνθεση Δελφοί, όλα της ίδιας περιόδου. Τα τρία τελευταία αυτά εκτενή ποιήματα περιλαμβάνονται όλα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα Δ΄ 1938-1971, που επικαλύπτεται χρονικά με τη συγκεντρωτική έκδοση της Τέταρτης Διάστασης, που αξίωσε δικό της τόμο στη σειρά των Απάντων (Ποιήματα ΣΤ΄). Έτσι ως προς την κατηγορία των εκτενών συνθέσεων η ανθολογία περιλαμβάνει τα εξής:

«Το νεκρό σπίτι» (γρ. 1959, α΄ έκδ. 1962, τώρα στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Κάτω απ' τον ίσκιο του βουνού» (γρ. Μυκήνες, Μάης 1960, α΄ έκδ. 1962, τώρα στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Δελφοί» (γρ. Αθήνα, Σάμος, 1961-1962, α΄ έκδ. 1975 στον συγκεντρωτικό τόμο Ποιήματα Δ΄ 1938-1971]· «Ορέστης» (γρ. 1962-1966, α΄ έκδ. 1966, τώρα στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Φιλοκτήτης» (γρ. 1963-1965, α΄ έκδ. 1965, τώρα στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Τειρεσίας» (γρ. Αθήνα, Σάμος, 1964-1971, α΄ έκδ. 1975 στον συγκεντρωτικό τόμο Ποιήματα Δ΄ 1938-1971]· «Περσεφόνη» (γρ. 1965-1970, α΄ έκδ. 1972 στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Αγαμέμνων» (γρ. 1966-1970, α΄ έκδ. 1972 στη Τέταρτη Διάσταση)· «Ισμήνη» (γρ. 1966-1971, α΄ έκδ. 1972 αυτοτελώς και στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Χρυσόθεμις» (γρ. Γυάρος, Λέρος, Σάμος, Μάης 1967 - Ιούλ.1970, α΄ έκδ. 1972 αυτοτελώς και στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Αίας» (γρ. Λέρος, Σάμος, Αύγ. 1967 - Ιαν. 1969, α΄ έκδ. 1972 στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Ο αφανισμός της Μήλος» (γρ. Σάμος, Σεπτ-Νοέμ. 1969, αποτελεί τη συμβολή του Ρίτσου το 1971 στον αντιδικτατορικό τόμο Νέα Κείμενα [τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα Δ΄ 1938-1971] )· «Η Ελένη» (γρ. Σάμος Μάι.-Αύγ. 1970, α΄ έκδ. 1972 αυτοτελώς και στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Η επιστροφή της Ιφιγένειας» (γρ. Νοέ. 1971-Αύγ. 1972, α΄ έκδ. 1972 αυτοτελώς και στη συλλογή Τέταρτη Διάσταση)· «Φαίδρα» (γρ. 1974-1975, α΄ έκδ. 1978: Η Φαίδρα, που γράφτηκε μετά την α΄ έκδοση της συλλογής Τέταρτη Διάσταση, εντάχθηκε στην έκτη έκδοση της συλλογής αυτής το 1978 [τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα ΣΤ΄, όπως και τα υπόλοιπα ποιήματα της Τέταρτης Διάστασης]).

 

Ποιήματα μεμονωμένα και σε σειρές

Το τελευταίο χρονικά ποίημα που ανθολογείται υπογράφεται στις 12 Ιουλίου 1987 και επιλέγεται, αν και όχι καθαρά αρχαιόθεμο, και για τον συμβολικά επιλογικό του τίτλο («Μετά την Τροία»), προκειμένου να κλείσει την ανθολογία. Αντίστοιχα, από τα δύο ποιήματα της πρώτης περιόδου του Ρίτσου που ανθολογούνται, προλογική θέση, αν και ύστερα εκδομένο, πρέπει να θεωρηθεί ότι έχει το «Συσχετίσεις» [γρ. 1939, από τη συλλογή Σφυρίγματα Τραίνων (1939-1954), α΄ έκδ. στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα Γ΄: 1939-1960]. Οι «συσχετίσεις» θα αποδειχθούν ένας ποιητολογικός τρόπος του Ρίτσου, καθώς θα τις ξανασυναντήσουμε στην ύστερη περίοδο, στο ποίημα «Πρωινές συσχετίσεις», επίσης ανθολογούμενο. Οι «Συσχετίσεις» έχουν επιπλέον θεωρηθεί από μέρος της κριτικής ως πιθανώς το πρώτο δείγμα μυθικής μεθόδου στον Ρίτσο (Βελουδής 1991, Κόκορης 2009), ενώ η αναφορά στην «ασπίδα του Αχιλλέα» θα αποδειχθεί μοτίβο ποιητικής σε όλο το εύρος του έργου του Ρίτσου· δίπλα σε αυτό ανθολογείται απόσπασμα («Πίσω από τους βράχους […] αρραβωνιάστηκαν τον Οδυσσέα») από το περίπου ομόχρονο «Εμβατήριο του Ωκεανού» (γρ. 1939-1940, α΄ έκδ. 1940, τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα Α΄ 1930-1942), καθώς στους συγκεκριμένους στίχους (στ. 233-267) ενσωματώνονται οδυσσειακές εικόνες, από τις πρώτες εκτενέστερες αναφορές στον τρωικό κύκλο στη ποίηση του Ρίτσου.

Χρονικά η ανθολόγηση συνεχίζει με δύο τρίπτυχες συλλογές (Μαρτυρίες, Επαναλήψεις) της ίδιας περίπου περιόδου με τις εκτενείς ποιητικές συνθέσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω, μιας περιόδου κρίσιμης στην ποίηση του Ρίτσου για τη θεματική που μας απασχολεί. Αναλυτικότερα:

α) Μαρτυρίες (Α΄ 1957-1963, Β΄ 1964-1965, Γ΄ 1961-1967): Από τις τρεις σειρές της συλλογής, η πρώτη και η τρίτη σειρά «δίνουν» στην ανθολογία από ένα ποίημα. Συγκεκριμένα από τη σειρά Μαρτυρίες, Α΄. 1957-1963 (α΄ έκδ. 1963) ανθολογείται -αντί άλλων ποιημάτων με υπαινικτικές αρχαιόθεμες αναφορές (π.χ. «Αγγελιαφόρος»)-, το «Αρχαίο θέατρο», ένα ποίημα «αρχαιολογικό» αλλά και συνομιλίας με το αρχαίο δράμα ως παράσταση (επιλέχθηκε ενδεικτικά, και ως ανθολογούμενο ήδη στο ισχύον σχολικό εγχειρίδιο Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου)· από τις 40 ποιητικές εγγραφές της σειράς Μαρτυρίες, Γ΄. 1961-1967 (α΄ έκδ. 1989) ανθολογείται το επιλογικό «Το μυστικό της επιτυχίας» (Αθήνα, 3.4.1967), ένα ποίημα ποιητικής που θεματοποιεί την αρχαία τέχνη όχι με τον τρόπο της αρχαιολογικής περιδιάβασης αλλά της καβαφικής ηθοποιίας, και με το οποίο κλείνει η τρίτη σειρά και ολόκληρο το τρίπτυχο (και επιλέχτηκε αντί π.χ. του «Κάθοδος από τον Όλυμπο»). Από τις 110 σύντομες ποιητικές εγγραφές της σειράς Μαρτυρίες, Β΄. 1964-1965 (μερική α΄ έκδ. 1966, με διαφορές^[2]) ανθολογούνται δύο νοητές ενότητες: η πρώτη αφορά 8 ποιήματα, τυπωμένα συνεχόμενα στη συλλογή, που αναφέρονται σε αρχαίες ελληνικές εορτές και τελετουργίες ή σε «αρχαιολογικά» βιώματα στο παρόν: «Διιπετές», «Της μοίρας», «Μετά την τελετή», «Αναπόληση», «Πλυντήρια», «Σκιοφόρια», «Αλλαγή στην εορτή των Οσχοφορίων», «Μες στα χαλάσματα»· η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει μυθογενή ποιήματα (που αντλούν από μυθολογικούς κύκλους όπως ο τρωικός, ο αργοναυτικός, ο θηβαϊκός κλπ.), επίσης τυπωμένα συνεχόμενα στη συλλογή: «Απ' την Αργοναυτική Εκστρατεία», «Φινέας», «Η είσοδος του Θησέα στην Αθήνα», «Ιστορία», «Τα παγόνια του Πυριλάμπη», «Οι εφτά», «Περιγραφή», «Μετά τη νίκη», «Παραλλαγή», «Πρώτη ηδονή», «Η μήνις», «Αλογοδρομία», «Η μάντισσα», «Εσπέρα», «Αρχαία νύχτα», «Νεκρογραφία», «Ευρύλοχος», «Συγγνώμη», «Μη-ήρωας», «Η εκλογή», «Ναυσικά», «Στο σπίτι της Ναυσικάς», «Κλιμάκωση», «Επιστροφή, Ι», «Επιστροφή, ΙΙ», «Οι άσημες λεπτομέρειες». Όλες οι σειρές των Μαρτυριών έχουν ενταχθεί στον συγκεντρωτικό τόμο Ποιήματα Θ΄ (1958-1967), στην α΄ έκδοση του οποίου άλλωστε το 1989 δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά η τρίτη σειρά.

β) Επαναλήψεις (Α΄ 1963-1965, Β΄ 1968, Γ΄ 1969): Από την τρίπτυχη συλλογή Επαναλήψεις [μερική έκδοση το 1972,^[3] τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα Ι΄. 1963-1972], που έχει χαρακτηριστεί ως «ένα οιονεί "μυθολογικό" ημερολόγιο», (Γιατρομανωλάκης 2008: 99), ανθολογείται ολόκληρη η δεύτερη και η τρίτη σειρά, καθώς και ορισμένα ποιήματα από την πρώτη. Έτσι, από τη σειρά Επαναλήψεις Α΄. 1963-1965 περιλαμβάνονται οι «Συνέπειες» (γρ. 5.8.1964 με θέμα το επεισόδιο των Ερμών, στο οποίο θα αφιερώσει δύο ποιήματα της τρίτης σειράς του 1969) καθώς και μια ενότητα αρχαιόμυθων, γραμμένα στη Σάμο σε διάστημα λίγων ημερών τον Ιανουάριο του 1965: «Προσέγγιση», «Αρχαίο δείπνο», «Όπως τότε», «Το ξύπνημα του Τηλέμαχου», «Στη χώρα των Βεβρύκων», «Το τέλος των σειρήνων», «Πρίσματα». Η πρώτη αυτή σειρά των Επαναλήψεων κλείνει αμέσως μετά με το «Αρχαία πολιτεία» (Σάμος, 3.9.65) ένα «αρχαιολογικό» ποίημα γραμμένο με απόσταση αρκετών μηνών, το οποίο επίσης ανθολογείται. Ακολουθεί ολόκληρη η σειρά Επαναλήψεις, Β΄. 1968, που ανοίγει με μια ενότητα ποιημάτων με θέμα τη μαντική και τη στάση των αρχαίων θεών και συνεχίζει με ιστοριογενή (κυρίως θουκυδίδεια) και μυθογενή ποιήματα, μεταξύ των οποίων και «μικρά ομηρικά», ενώ περιλαμβάνει και «αρχαιολογικά». Οι 53 αυτές σύντομες ποιητικές εγγραφές έχουν τοπωνυμική ένδειξη «Στρατόπεδο συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων, Παρθένι-Λέρος» και είναι οι εξής: «Κάθοδος στο μαντείο του Τροφωνίου», «Το νέο μαντείο», «Τα παρόντα», «Από μαντείο σε μαντείο», «Οι απόντες», «Καρία», «Μεταστροφή», «Οι τάφοι των προγόνων μας», «Μεταμορφώσεις», «Μετά την ήττα», «Η μάχη της Αμφίπολης», «Και διηγώντας τα», «Άδικα», «Αλκμήνη», «Ο Ηρακλής κι εμείς», «Υπόμνηση», «Για τον Ιόλαο», «Διαμελισμός», «Τα μήλα των Εσπερίδων, Ι», «Τα μήλα των Εσπερίδων, II», «Ούτε η Μυθολογία», «Ακραίο», «Αγγειογραφία του 6ου π.Χ. αιώνα», «Μετά το σπάσιμο της συνθήκης Λακεδαιμονίων και Αθηναίων», «Ο νέος χορός», «Ανάμεσα σε Ίωνες και Δωριείς», «Το τέλος του Θησέα», «Φιλομήλα», «Νιόβη», «Εφτά», «Θεμιστοκλής», «Το χρυσόμαλλο δέρας», «Ο Τάλως», «Η παρακμή της Αργώς», «Η πραγματική δόξα του Βελλεροφόντη», «Φαλύσιος, Αύτη, Ασκληπιός», «Ασκληπιός», «Η Υπερμνήστρα και οι άλλες Δαναΐδες», «Δανάη», «Ο Αχιλλέας μετά θάνατον», «Η απόγνωση της Πηνελόπης», «Άργος, ο σκύλος του Οδυσσέα», «Το τέλος της Δωδώνης, Ι», «Το τέλος της Δωδώνης, II», «Ανεκδοτολογικό», «Το μοναχικό άροτρο», «Ευανδρία», «Ο άγνωστος αντίπαλος του Φειδία», «Τυπικές διδασκαλίες κι ο Κρίτων», «Θρίες», «Σεπτήρια και Δαφνηφόρια», «Η εκλογή της Μάρπησσας», «Ο αυλητής». Τέλος, ανθολογείται και ολόκληρη η τρίτη σειρά των Επαναλήψεων (Καρλόβασι, 1969, 20 σύντομες ποιητικές εγγραφές): «Αδελφοσύνη», «Απόσταγμα», «Άλλοτε και τώρα», «Η Φημονόη», «Η χαμένη Υπερβόρειος», «Η πραγματική αιτία», «Ο πρώτος βωμός του Απόλλωνα», «Ο Απόλλων στο μετάλλιο του Αντιγόνου», «Ο Ακταίων», «Η Άρτεμις», «Ερμές, Ι», «Ερμές, II», «Η ζωή μας στις Φαρές», «Το διαζευκτικόν "ή"», «Εξαγνισμός», «Τα πρότυπα», «Παραίνεση», «Η κόκκινη κλωστή», «Μνημόσυνο στον Πόρο», «Στον Ορφέα».

Η ανθολογία συμπληρώνεται με επιλεγμένα ποιήματα της περιόδου 1970-1987, ως εξής: «Ηνίοχος 1970», «Δελφοί», «Ανασκαφές, Ι», «Ανασκαφές, ΙΙ» [τέσσερα «αρχαιολογικά» ποιήματα που συγκροτούν μια υποενότητα της συλλογής Διάδρομος και Σκάλα (1970), ενώ τα δύο πρώτα μπορεί να θεωρηθούν συνομιλία με την εκτενή σύνθεση του 1961-2 Δελφοί, που επίσης ανθολογείται]· «Ανταλλάγματα» (Αθήνα, 15.5.1972), ποίημα όχι καθαρά αρχαιόθεμο αλλά που ανθολογείται ενδεικτικά για την αναφορά στον Αχιλλέα (μια σταθερή μυθική αναφορά ήδη από τις «Συσχετίσεις» του 1939) [από τη συλλογή Υπόκωφα, τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα ΙΑ΄: 1972-1974]· η εγγραφή 26 (Φλωρεντία, 31.5.1976) από τη συλλογή Μετάγγιση [τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα ΙΒ΄: 1975-1976], το οποίο ξεχωρίζει και ως ποίημα ποιητικής ενώ επιλέγεται ως χαρακτηριστικό της ενότητας τριών συλλογών του Ιταλικού Τρίπτυχου (Μετάγγιση, Ο κόσμος είναι ένας, Το άγαλμα στη βροχή, α΄ έκδ. 1982), στο οποίο εντάσσονται και ποιήματα-εντυπώσεις από αρχαιολογικούς χώρους της Ιταλίας, ενώ από το ίδιο Ιταλικό Τρίπτυχο, και συγκεκριμένα από τη συλλογή Το άγαλμα στη βροχή [τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα ΙΔ΄: 1977-1980] ανθολογείται και το μεταγενέστερο «Πρωινές συσχετίσεις» (Μιλάνο, 27.6.1980), με τίτλο που παραπέμπει στο ποίημα του 1939· οι εγγραφές 175 (5.9.1977), 210 (5.9.1977) από τη συλλογή Λαχνοί [τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα ΙΓ΄: 1976-1977]· «Τελετουργία» (25.8.1978), ένα ακόμα ποίημα που παραπέμπει σε αρχαία ελληνική τελετή και μπορεί να συσχετιστεί με την αντίστοιχη ενότητα ποιημάτων από τις Μαρτυρίες Β΄ [από τη συλλογή Αντικαταστάσεις, στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα ΙΔ΄: 1977-1980]· «Ο Σκοινοβάτης και η Σελήνη. VIII» (15.1.1982-15.6.1982) από το Ο Σκοινοβάτης και η Σελήνη (1982) [στη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα Η΄: Επινίκια, 1977-1983], ποίημα όχι στενά αρχαιόθεμο αλλά ενδεικτικό («ολόκληρη παρέλαση πρόσωπα πρόσωπα δικά μας, ξένα») της συνεχιζόμενης ενασχόληση του Ρίτσου με τα θέματα που τον απασχόλησαν τις προηγούμενες δεκαετίες. Τέλος, όπως ήδη σημειώσαμε, ως υστερότερο χρονολογικά ποίημα στην ανθολογία εντάσσεται το «Μετά την Τροία» (Καρλόβασι, 12 Ιουλίου 1987), από τη συλλογή Τα αρνητικά της σιωπής (α΄ έκδ. 1991 στον συγκεντρωτικό τόμο, εκτός σειράς απάντων, Αργά, πολύ αργά μέσα στη νύχτα).

 

Τα όρια της ανθολόγησης

Η τελευταία μεταθανάτια έκδοση, Αργά, πολύ αργά μέσα στη νύχτα, είναι ενδεικτική του εύρους της αρχαιόθεμης ποιητικής του Ρίτσου αλλά και των ορίων της συγκεκριμένης ανθολόγησης, καθώς στις συλλογές της εντοπίζονται και άλλα ποιήματα με ανάλογες αρχαιόθεμες αναφορές («Υποθερμία», «Παραδοχή», «Αποσυνάγωγοι», «Μικρό χρονικό», «Ελάχιστα κατάλοιπα», «[Δευτερόλεπτα: 13]», όλα, εκτός από το τελευταίο, του έτους 1987) - που όπως υπογραμμίζει και η Προκοπάκη, πρέπει να θεωρηθούν ενδοκειμενικός διάλογος με παλαιότερα ποιήματά του, καθώς «όλα τα σύμβολα, με την ιδιαίτερη φόρτιση που είχαν στο έργο του Ρίτσου, γκρεμίζονται» στις ύστερες αυτές συλλογές (Προκοπάκη 1991: 240). Ποιήματα με διάσπαρτες ρητές αρχαιόθεμες αναφορές ή αφορμήσεις, όπως τα παραπάνω, απλώνονται σε όλη την ποιητική παραγωγή του Ρίτσου (Γιατρομανωλάκης 2008: 94, Κόκορης 2009: κβ΄)· για παράδειγμα, αντίστοιχα αποσπάσματα όπως αυτό που ανθολογείται από το Ο Σκοινοβάτης και η Σελήνη συναντάμε την ίδια περίοδο στη σύνθεση Φρυκτωρία (1978-1979) αλλά και στις ποιητικές συνθέσεις του τόμου Ποιήματα Ζ΄: Γίγνεσθαι. 1970-1977, όπως το Τερατώδες αριστούργημα (1977, π.χ. στ. 516-525), Δίχτυ (1970), Κωδωνοστάσιο (1972), Η Πύλη (1973-1974), Τροχονόμος (1974-1975). Ήδη, άλλωστε, σημειώσαμε ότι από τα ποιήματα αρχαιολογικής περιδιάβασης των συλλογών του Ιταλικού Τρίπτυχου (Μετάγγιση, Ο κόσμος είναι ένας, Το άγαλμα στη βροχή) ανθολογούνται μόνο 2 χαρακτηριστικά ποιήματα, ενώ γενικότερα η συγκεκριμένη θεματική θα μπορούσε να εμπλουτιστεί με πολύ περισσότερα δείγματα από το σύνολο της ποιητικής παραγωγής διαχρονικά (χαρακτηριστικό λόγου χάρη, πέρα από το Αρχαίο Φρούριο του 1966 που ήδη αναφέρθηκε, είναι το «Στα ερείπια ενός αρχαίου ναού» από την ανέκδοτη στα ελληνικά συλλογή Παρενθέσεις 1950-61^[4]). Μια ακόμα ενότητα θα μπορούσαν να συγκροτήσουν ποιήματα με θέμα παραστάσεις και ηθοποιία αρχαίου δράματος, τα οποία και πάλι δεν ανθολογούνται παρά μόνο ενδεικτικά, π.χ. μένει εκτός το ποίημα «Παράσταση» (Αθήνα, 4.1.1979) από τη συλλογή Δωμάτια μετ' επίπλων. Τέλος, δεν ανθολογούνται «λανθάνοντα» αρχαιόθεμα ποιήματα, όπως είναι λ.χ. το ποίημα του 1972 «Υαλογραφία λουτρού» (από τη συλλογή Γραφή Τυφλού) (Γιατρομανωλάκης 2008: 97).

Ωστόσο, παρόλη τη δεδομένη περιοριστική φύση κάθε ανθολόγησης, η συγκεκριμένη ψηφιακή ανθολογία φιλοδοξεί αφενός να καταστεί ένα εργαλείο που θα ενεργοποιήσει περαιτέρω την έρευνα, αφετέρου να προσφέρει στους μαθητές και τις μαθήτριες ένα συγκροτημένο σώμα της ποίησης του Ρίτσου που επιτρέπει την βαθύτερη γνωριμία με το έργο του και μάλιστα με μια όψη του που λείπει από τη μέχρι σήμερα σχολική του ανθολόγηση: την πολιτική, όπως αυτή συμπλέκεται με τον τρόπο αξιοποίησης του αρχαίου μύθου, τον τρόπο πρόσληψης της αρχαιότητας ευρύτερα αλλά και τον επίμονο στοχασμό για τη διαλεκτική παρόντος-παρελθόντος.

Μαρία Ακριτίδου

 

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία

Η βιβλιογραφία που παρατίθεται στόχο έχει να προσανατολίσει τον αναγνώστη σε ειδικότερα θέματα πρόσληψης της αρχαιότητας στην ποίηση του Ρίτσου και να δώσει μια εικόνα του αυξανόμενου ενδιαφέροντος της κριτικής για το συγκεκριμένο ζήτημα. Προηγείται η δικτυογραφία, με ψηφιακούς πόρους όπου ο αναγνώστης μπορεί να έχει άμεση πρόσβαση σε έγκυρα στοιχεία του βίου και της ποιητικής του Γιάννη Ρίτσου αλλά και σε γενικότερη βιβλιογραφία. Δεν σημειώνονται βιβλιογραφικές παραπομπές στις εκδόσεις ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου, καθώς αυτές καταγράφονται στην ψηφιακή ανθολογία, ενώ πλήρης εργογραφία είναι διαθέσιμη στο ψηφιακό αρχείο του ΕΚΕΒΙ:

ΕΚΕΒΙ 2009. Γιάννης Ρίτσος. 100 χρόνια από τη γέννησή του. Ψηφιακό Αρχείο <http://ritsos.ekebi.gr/>.

ΚΕΓ 2015. «Γιάννης Ρίτσος». Λήμμα στον εγκυκλοπαιδικό οδηγό Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας <http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=70>.

χ.χ. Γιάννης Ρίτσος: Η επίσημη ιστοσελίδα του ποιητή της Ρωμιοσύνης!… <http://yannisritsos.gr>.Ο επίσημος δικτυακός τόπος για τον Γιάννη Ρίτσο, με διαχειρίστρια την Έρη Ρίτσου.

Πανεπιστήμιο Πατρών 2016. Jocasta Classical Reception Greece. http://jocasta.upatras.gr/

Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου 2012. Eumenides. Δικτυακός τόπος ενός ερευνητικού προγράμματος Οur Heroic Debate with the Eumenides: Greek Tragedy and the Poetics of Identity in Modern Greek Poetry and Theatre.<http://eumenides.ouc.ac.cy/>.

*

Giannakopoulou, L. 2012. «Mapping the symbol of the statue in Ritsos' short poems», Byzantine and Modern Greek Studies 36.1: 72-90.

Giannakopoulou L. 2002. «Sculpture and stones in the poetry of Seferis and Ritsos». Cambridge Papers in Modern Greek 10: 51-64.

Gotsi, G. 2009. «Ritsos' Penelope: Recognition and Despair». Στο Αντιφίλησις. Studies on Classical, Byzantine and Modern Greek Literature and Culture. In Honour of John-Theophanes A. Papademetriou. Επιμέλεια: E. Karamalengou & E. Makrygianni. Stuttgart: Franz Steiner Verlag 2009, 585-594.

Keeley, E. 1996. «Nostos and the Poet's Vision in Seferis and Ritsos». Στο Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry: Essays in memory of C. A. Trypanis. Επιμέλεια: P. Mackridge. Λονδίνο: Frank Cass, 81-96.

Kokoris, D. 2012. «Agamemnon in Seferis' and Ritsos' poems». Inter-Textes (=Δια-κείμενα) 14: 123-125. Διαθέσιμο: <http://dia-keimena.frl.auth.gr/>.

Liapis, V. 2014. «Orestes and Nothingness: Yiannis Ritsos' 'Orestes', Greek Tragedy, and Existentialism». International Journal of the Classical Tradition 21.2: 121-158.

Pavlou, M. 2015. «Yannis Ritsos' Nauseated Agamemnon and Jean-Paul Sartre». Modern Greek Studies Online 1: 23-53. Διαθέσιμο: <http://www.moderngreek.org.uk/journal/content/pavlou2015>.

Pourgouris, M. 2014. «Yannis Ritsos, Marxist dialectics and the re-imagining of Ancient Greece». Στο Re-imagining the past. Antiquity and Modern Greek Culture. Επιμέλεια: D. Tziovas. Οξφόρδη: Oxford University Press, 282-296.

Ricks, D. 1993. «Ρίτσος-Όμηρος. Ένας ποιητικός διάλογος», Δωδώνη 22: 49-65. Διαθέσιμο στο ιδρυματικό αποθετήριο Ολυμπιάς <http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/handle/123456789/24910>.

Spentzou, E. 2014. «Modernist revisions of return : Home and Domesticity in Yiorgos Seferis and Yiannis Ritsos». Στο Odyssean Identities in Modern Cultures: The Journey Home. Επιμέλεια: Sh. Murnaghan & H. Gardner. Columbus, Ohio : Ohio State UP, 240-261.

Tziovas, D. 2016. «Between tradition and appropriation: mythical method and politics in the poetry of George Seferis and Yannis Ritsos». Classical Receptions Journal: ηλ. προδημοσίευση <doi:10.1093/crj/clw018>.

Tziovas, D. 2014. «The wound of history: Ritsos and the reception of Philoctetes». Στο Re-imagining the past. Antiquity and Modern Greek Culture. Επιμέλεια: D. Tziovas. Οξφόρδη: Oxford University Press, 297-317.

Tziovas, D. 1996. «Ritsos' Orestes: Politics of myth and anarchy of rhetoric». Στο Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry: Essays in memory of C. A. Trypanis. Επιμέλεια: P. Mackridge. Λονδίνο: Frank Cass, 67-80 [= 2005. Από τον λυρισμό στον μοντερνισμό. Αθήνα: Νεφέλη, 257-279].

Αιλιανού, Έ. 1991. «Ο "Φιλοκτήτης" του Γιάννη Ρίτσου ή η ώρα της σιωπής». Νέα Εστία 1547: 89-93. Διαθέσιμο στο αρχείο περιοδικών του ΕΚΕΒΙ <http://www.ekebi.gr/magazines/flipbook/showissue.asp?file=159795&code=6775>.

Αλεξίου, Χρ. 2008. «Μια απόπειρα ανάλυσης της Τέταρτης Διάστασης του Γιάννη Ρίτσου». Στον τόμο Ο ποιητής και ο πολίτης Γ. Ρίτσος. Οι εισηγήσεις. Διεθνές Συνέδριο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα & Στρ. Μπουρνάζος. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη/Κέδρος, 149-177.

Αλεξίου, Χρ. 2007. «O Ορέστης του Γιάννη Ρίτσου. Mια απόπειρα ανάλυσης». Στον συλλογικό τόμο Στέφανος. Tιμητική Προσφορά στον Bάλτερ Πούχνερ. Επιμέλεια Iωσήφ Βιβιλάκης, Αθήνα: Τμήμα Θεατρικών Σπουδών / Ergo, 73-93.

Αργυρίου, Αλ. 1991. «Η ποίηση του Γ. Ρίτσου: Μια σπειροειδής εξέλιξη». Νέα Εστία 1547: 40-51.

Βαρελάς, Λ. 2001. «Ο μύθος της ωραίας Ελένης στη νεοελληνική ποίηση: Από τον Παλαμά ως τον Ρίτσο». Στον τόμο: Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη. Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας: Γραμματολογικά, εκδοτικά, κριτικά. Πρακτικά της Η΄ Επιστημονικής Συνάντησης (11-14 Μαρτίου 1997). Αθήνα: Ερμής, 333-343.

Βελουδής, Γ. 1991. «Ο μύθος στο Ρίτσο» Νέα Εστία 1547: 114-115.

Γιατρομανωλάκης, Γ. 2008. «Αρχαιογνωστικές αναγνώσεις του Γιάννη Ρίτσου και του Γιώργου Σεφέρη». Στον τόμο Ο ποιητής και ο πολίτης Γ. Ρίτσος. Οι εισηγήσεις. Διεθνές Συνέδριο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα & Στρ. Μπουρνάζος. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη/Κέδρος, 93-105.

Γιατρομανωλάκης, Γ. 1981. «Ιστορική επιφάνεια και βάθος. Μελέτη πάνω σε δυο συνθέσεις του Γιάννη Ρίτσου». Στον τόμο Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα. Αθήνα: Κέδρος, 195-229. [απόσπασμα στο Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Επιμέλεια: Δ. Κόκορης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 125-129].

Γκρίτση-Μιλλιέξ, Τ. 1981. «Η Ελένη του Γιάννη Ρίτσου». Στον τόμο Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα. Αθήνα: Κέδρος, 547-555.

Δάλλας, Γ. 2008. «Οπτικές του θέματος και της ποιητικής στα αρχαιόθεμα ποιήματα του Ρίτσου». Στον τόμο Ο ποιητής και ο πολίτης Γ. Ρίτσος. Οι εισηγήσεις. Διεθνές Συνέδριο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα & Στρ. Μπουρνάζος. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη/Κέδρος, 53-62.

Ζαμάρου, Ρ. 2008. «Το εργαστήριο του Ηφαίστου: Ιλιαδικές σκηνές και ιλιαδικοί ήρωες στην ποίηση του Γ. Ρίτσου». Στον τόμο Ο ποιητής και ο πολίτης Γ. Ρίτσος. Οι εισηγήσεις. Διεθνές Συνέδριο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα & Στρ. Μπουρνάζος. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη/Κέδρος. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη/Κέδρος, 63-81.

Ζερβού, Αλ. 2010. «Ο φιλόμυθος Ρίτσος και οι αρχαίοι: επαναλήψεις και κατοπτρισμοί». Φιλολογική 110: 16-24.

Ζερβού, Αλ. 1983. «Ο αρχαίος μύθος και η 'στρατευμένη' ποίηση του καιρού μας με αναφορές στο έργο του Γιάννη Ρίτσου». Νέα Παιδεία 24: 130-139 [απόσπασμα στο Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Επιμέλεια: Δ. Κόκορης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 183-199].

Θωμαδάκη, Μ. 1991. «Ο ερωτικός λόγος στον κύκλο των Ατρειδών του Γιάννη Ρίτσου». Νέα Εστία 1547: 80-89. Διαθέσιμο στο αρχείο περιοδικών του ΕΚΕΒΙ <http://www.ekebi.gr/magazines/flipbook/showissue.asp?file=159795&code=6775>.

Καγιαλής, Τ. (επιμ.). 2006. Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία: Τεχνικές και Τρόποι Γραφής, "Μυθική Μέθοδος". Ηλ. έκδοση, διαθέσιμη στον δικτυακό τόπο της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα: http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/genres/mythical_method/index.html (πρόσβαση μετά από ελεύθερη εγγραφή).

Καλογήρου, Τζ. 1997. «Η επιστροφή της Περσεφόνης: η παρουσία του αρχαίου μύθου στη σύνθεση "Ο Σκοινοβάτης και η Σελήνη" του Γιάννη Ρίτσου». Στο Η αρχαία ελληνική ποίηση και ο χρόνος. Πρακτικά 17ου Συμποσίου Ποίησης (Πανεπιστήμιο Πατρών: 4-6 Ιουλίου 1997). Πάτρα: Αχαϊκές Εκδόσεις, 129-144.

Καραντώνης, Α. 2010 [1966]. «Ορέστης». Στο Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Επιμέλεια: Δ. Κόκορης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 47-50. [α΄ δημ.: Η Καθημερινή 13.11.1966].

Καρατάσου, Κ. 2014. Λανθάνων διάλογος: Ο δραματικός μονόλογος στη Νεοελληνική Ποίηση (19ος-20ός αιώνας). Αθήνα: Gutenberg.

Καστρινάκη, Α. 2003. Η λογοτεχνία, μια σκανταλιά, μια διαφυγή ελευθερίας. Αθήνα: Πόλις [τα δοκίμια «Η Πηνελόπη στον 20ό αιώνα» και «Μορφές του Οδυσσέα στον 20ό αιώνα», 190-251].

Κατσίκη-Γκίβαλου, Α. 2009. «Ο Ελπήνορας του Γιάννη Ρίτσου». Θέματα Λογοτεχνίας 42: 163-167.

Κεντρωτής, Γ. 1997. «Η Ελένη ή το τρίτο ρόδο». Πόρφυρας 81-82: 584-587 & 592-594 [=2009. Στο Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Επιμέλεια: Δ. Κόκορης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 265-276].

Κόκορης, Δ. 2009. «Εισαγωγή». Στο Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ιγ΄-μθ΄.

Κόκορης, Δ. 2006. «Η έναρξη της μυθικής μεθόδου στον Γιάννη Ρίτσο». Στο Ποιητικός ρυθμός: παραδοσιακή και παραδοσιακή έκφραση. Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 152-167.

Κόκορης, Δ. 2003. «Ο αφοπλισμός της μυθικής μεθόδου: "Ο Ηρακλής κι εμείς"». Στο «Μια φωτιά. Η ποίηση». Σχόλια στο έργο του Γιάννη Ρίτσου. Αθήνα: Σοκόλης, 31-35 [= 2009. Στο Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Επιμέλεια: Δ. Κόκορης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 297-301].

Λειβαδίτης, Τ. 1975 [1966]. «Γιάννη Ρίτσου: "Ορέστης". Ίσως μονάχα το δικό μας αίμα να μας ξεδιψάει». Στον συλλογικό τόμο Στο Γιάννης Ρίτσος. Μελέτες για το έργο του. Αθήνα: Διογένης, 233-240.

Μακρυνικόλα. Αικ. 1993. Βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου 1924-1989. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας.

Μαρκόπουλος, Γ. 1994-5. «Η Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου και μερικές από τις συνισταμένες της», Ελί-τροχος 4-5:175-180 [=2009. Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Επιμέλεια: Δ. Κόκορης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 241-247].

Μαρωνίτης, Δ.Ν. 2013. Γιάννης Ρίτσος: μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης. Ιδιαίτερα τα άρθρα «Μικρά ομηρικά» (σ. 45-59), «Πρόσωπο και Προσωπεία: Από τον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή στον Φιλοκτήτη του Γιάννη Ρίτσου» (61-74), «Τειρεσίας. Η άσπρη γνώση» (75-89).

Μαρωνίτης, Δ.Ν. 2008. «Η αρχαιολογία του Σεφέρη: ζητήματα μεθόδου». Στο Γιώργος Σεφέρης: μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης, 187-197 [=1992. Στο Διαλέξεις. Αθήνα: Στιγμή, 66-76, με τίτλο «Η αρχαιογνωσία του Σεφέρη: ζητήματα μεθόδου». Α΄ δημ. Εντευκτήριο 17 (1991)]

Μαρωνίτης, Δ.Ν. 2003. «Μύθος και ποίηση». Εντευκτήριο 60: 7-16.

Μπήαν [=Bien], Π. 1980. «Η αγελάδα του Ορέστη». Στο Αντίθεση και σύνθεση στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου. Μτφρ. Γ. Κρητικός. Αθήνα: Κέδρος, 147-156. [=2009. Στο Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου. Επιμέλεια: Δ. Κόκορης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 115-120.

Μπήαν [=Bien], Π. 1975. «Ο μύθος στα νεοελληνικά γράμματα και ο "Φιλοκτήτης" του Γιάννη Ρίτσου». Στον συλλογικό τόμο Γιάννης Ρίτσος. Μελέτες για το έργο του. Αθήνα: Διογένης, 63-74.

Μποτέλη 2015. Λήμμα «Μύθος και νεοελληνική ποίηση». Στον δικτυακό οδηγό Σελιδοδείκτες <http://selidodeiktes.greek-language.gr/lemmas/526>.

Πέτκου Έ. 2006. «Ο μύθος των Ατρειδών στη νεότερη ελληνική ποίηση». Θέματα Λογοτεχνίας 31: 112-124.

Πιερής, Μ. 2008. «Ρίτσος-Σεφέρης. Συγκλίσεις και αποκλίσεις στη "μυθική μέθοδο"». Στον τόμο Ο ποιητής και ο πολίτης Γ. Ρίτσος. Οι εισηγήσεις. Διεθνές Συνέδριο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα & Στρ. Μπουρνάζος. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη/Κέδρος, 82-92.

Προκοπάκη, Χρ. 1991. «Υστερόγραφο». Στο Γιάννης Ρίτσος, Αργά, πολύ αργά μέσα στη νύχτα. Αθήνα: Κέδρος, 237-246.

Προκοπάκη, Χρ. 1981. Η πορεία προς τη Γκραγκάντα ή οι περιπέτειες του οράματος. Αθήνα: Κέδρος.

Προκοπάκη, Χρ. 1980. «Ο κύκλος των μυθολογικών ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου». Θεατρικά τετράδια 2: 3-11.

Ρίτσος, Γ. 1991. «Ένα γράμμα του, για την ποίησή του». Με σχόλιο της Χρ. Προκοπάκη. Νέα Εστία 1547: 94-98. Διαθέσιμο στο αρχείο περιοδικών του ΕΚΕΒΙ <http://www.ekebi.gr/magazines/flipbook/showissue.asp?file=159795&code=6775>.

Σαββίδης, Γ.Π. 1981. Μεταμορφώσεις του Ελπήνορα (Από τον Πάουντ στον Σινόπουλο). Αθήνα: Ερμής.

Σκιαδάς, Ά. 1981. «Ο "Αγαμέμνων" του Γιάννη Ρίτσου». Στον τόμο Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα. Αθήνα: Κέδρος, 615-635.

Σοκολιούκ, Β. 1981: «Ο μύθος στο έργο του Γιάννη Ρίτσου. Η Τέταρτη Διάσταση στα "μυθολογικά» ποιήματα"». Στον τόμο Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο. Επιμέλεια: Αικ. Μακρυνικόλα. Αθήνα: Κέδρος, 391-399.

Σταυροπούλου, Έ. 2010. «Ο αργοναυτικός μύθος στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου». Ουτοπία 88: 75-85. Διαθέσιμο στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πάνδημος <http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&pid=iid:9159&lang=el>

Τσιτσιρίδης Σ. 2006. «Συμβολή στην αρχαιογνωσία του Γιάννη Ρίτσου (Ι)», Νέα Εστία 1785: 20-33.

Τσούπρου, Στ. 2009. «Ένα συνέδριο για τον Ρίτσο». Η Κυριακάτικη Αυγή / Αναγνώσεις.

Χίου, Δ. 2014. «Τα ομηρικά έπη στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου». Ηλ. δημοσίευση στον δικτυακό τόπο Γιάννης Ρίτσος: Η επίσημη ιστοσελίδα του ποιητή της Ρωμιοσύνης!… <http://yannisritsos.gr/?p=1006>.