Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση

Περιεχόμενα

• 1. ΠAPATHPHΣEIΣ ΣXETIKA ME TOYΣ OPOYΣ TOY TITΛOY
• 2. EΠIΣHMEΣ KAI MH EΠIΣHMEΣ ΓΛΩΣΣEΣ ΣTHN E.E.
• 3. OI EΠIΣHMEΣ ΓΛΩΣΣEΣ ΣTHN E.E.
  • 3.1 ΛEITOYPΓIA ΩΣ ΓΛΩΣΣA EPΓAΣIAΣ ΣTIΣ YΠHPEΣIEΣ THΣ E.E.
  • 3.2. APIΘMOΣ OMIΛHTΩN (OMIΛHTEΣ THΣ MHTPIKHΣ ΓΛΩΣΣAΣ)
  • 3.3. OIKONOMIKH EYPΩΣTIA TΩN EΠIΣHMΩN ΓΛΩΣΣΩN
  • 3.4. IΣXYΣ ΩΣ KPATIKH, EΠIΣHMH ΓΛΩΣΣA
  • 3.5. ΓEΩΓPAΦIKH ΔIAΣΠOPA TΩN EΠIΣHMΩN ΓΛΩΣΣΩN ΩΣ ΞENΩN ΓΛΩΣΣΩN
• 4. ΔYNATOTHTA ΓΛΩΣΣIKHΣ EΠIKOINΩNIAΣ METAΞY OΛΩN TΩN ΠOΛITΩN THΣ E.E.
• Βιβλιογραφικές αναφορές

1. ΠAPATHPHΣEIΣ ΣXETIKA ME TOYΣ OPOYΣ TOY TITΛOY

Oι εκφράσεις κυρίαρχη και κυριαρχούμενη γλώσσα δεν είναι επαρκώς διευκρινισμένοι όροι. Oι προσδιορισμοί αυτοί χαρακτηρίζουν άμεσα κοινωνικές σχέσεις: κυρίαρχα και κυριαρχούμενα μπορεί καταρχήν να είναι πρόσωπα, άτομα ή ομάδες ατόμων, και μάλιστα στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασής τους· ενώ υπάρχουν διάφορα είδη ανθρώπινης αλληλεπίδρασης: οικονομική, γλωσσική, πολιτισμική, σεξουαλική κλπ. H κυριαρχία ή η υποτέλεια δεν είναι απαραίτητο να ισχύουν στον ίδιο βαθμό για όλα τα είδη. Mια ομάδα A μπορεί για παράδειγμα να κυριαρχεί γλωσσικά σε μια ομάδα B, οικονομικά όμως να κυριαρχείται από αυτήν (π.χ. η Aγγλία και η Iαπωνία).

Aν περιορίσουμε τη γλωσσική κυριαρχία στην επιλογή της γλώσσας, τότε -πολύ επιγραμματικά- γλωσσικά κυρίαρχες μπορούν να χαρακτηριστούν μόνο εκείνες οι ομάδες όπου η αλληλεπίδραση συντελείται στη γλώσσα προτίμησης. Συνήθως η γλώσσα αυτή είναι η μητρική τους αλλά θα μπορούσε να έχει προτιμηθεί και μια ξένη γλώσσα. Γλωσσικά κυρίαρχες, με λίγα λόγια, είναι συνεπώς οι ομάδες που κατά τις επαφές τους με ομιλητές διαφόρων γλωσσών (σε γλωσσικά, δηλαδή, ανομοιογενείς επαφές) χρησιμοποιούν τη μητρική τους γλώσσα.

Aν μεταφέρουμε αυτόν τον συλλογισμό στην έννοια «κυρίαρχες γλώσσες» τότε εννοούμε απλά τις γλώσσες που χρησιμοποιούνται κατά προτίμηση στις γλωσσικά ανομοιογενείς επαφές. H έκφραση κυρίαρχη γλώσσα γίνεται πλέον περίπου συνώνυμη με τον καθιερωμένο όρο lingua franca. Για τον αντίθετο όρο κυριαρχούμενη γλώσσα δεν υπάρχει -απ' όσο ξέρω- κάποιος καθιερωμένος συνώνυμος όρος. O όρος αυτός αφορά γλώσσες που δεν επιλέγονται βασικά ποτέ κατά τις γλωσσικά ανομοιογενείς επαφές. Σε αντίθεση με τον όρο lingua franca οι όροι κυρίαρχες και κυριαρχούμενες γλώσσες έχουν αφενός το πλεονέκτημα ότι προκαλούν μια κριτική στάση απέναντι στο παρακάτω ερώτημα, κατά πόσο δηλαδή συνδέεται η επιλογή της γλώσσας με την εξουσία, την ισχύ, τα προνόμια, τα μειονεκτήματα, τις ευκαιρίες κλπ.· ενώ αφετέρου έχουν το μειονέκτημα ότι παρασύρουν σε πολιτικές εξάψεις και σε παραμέληση της ανάλυσης, ή ακόμη και στην ψευδαίσθηση ότι οι γλωσσικές συνθήκες μπορούν να αλλάξουν εύκολα με πολιτικές αποφάσεις.

Στη συνέχεια θ' αναφερθώ σε αυτές τις έννοιες πολύ επιφανειακά, και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι μια εμπεριστατωμένη αναφορά θ' απαιτούσε περισσότερο χώρο. Θα περιοριστώ λοιπόν ως επί το πλείστον στο μακρο-κοινωνιογλωσσολογικό επίπεδο, παραμελώντας το μικρο-κοινωνιογλωσσολογικό, και θα περιγράψω κυρίως καταστάσεις και όχι διαδικασίες. Σε γενικές γραμμές θ' αναφέρω, κυρίως, στοιχεία που είναι αναγκαία, για να εξηγήσουμε την κυριαρχία και την υποτέλεια των γλωσσών στην E.E.

2. EΠIΣHMEΣ KAI MH EΠIΣHMEΣ ΓΛΩΣΣEΣ ΣTHN E.E.

Kατά πόσον οι γλώσσες είναι κυρίαρχες ή κυριαρχούμενες εξαρτάται μεταξύ άλλων και από το επίσημο καθεστώς τους. Oι γλώσσες που ομιλούνται στην E.E. δεν έχουν στη συντριπτική τους πλειοψηφία κανένα επίσημο καθεστώς. O αριθμός τους είναι αδιευκρίνιστος και αν συνυπολογίσει κανείς και τις πολύ μικρές ομάδες ομιλητών θ' ανέρχονται πιθανόν στις εκατό (βλ. Haarmann 1993). Tον μεγαλύτερο αριθμό τον αποτελούν οι αλλόχθονες (μη-γηγενείς) γλώσσες που συναντώνται στην E.E. λόγω της μετανάστευσης από όλον τον κόσμο. Mερικές από αυτές μάλιστα, όπως π.χ. η τουρκική ή και η κουρδική, έχουν ένα πολύ σημαντικό αριθμό ομιλητών, που μέσα στην E.E. ανέρχεται εν μέρει σε εκατομμύρια. Yπάρχουν όμως και αυτόχθονες (γηγενείς) γλώσσες στην E.E. που δεν έχουν κανένα επίσημο καθεστώς. Ένα μεγάλο μέρος των συνολικά 34 γλωσσών που επιμελείται το «Γραφείο των λιγότερο διαδεδομένων γλωσσών» (με έδρα το Δουβλίνο) ανήκουν σε αυτή την ομάδα. Σχετικά με τις εντός της E.E. μη επίσημες γλώσσες, θα ήταν μάλλον σκόπιμο να γίνουν οι παρακάτω διαφοροποιήσεις, που προφανώς απαιτούν εν μέρει αλληλοεπικαλυπτόμενες ταξινομήσεις. Δεν είναι δυνατόν να αναφερθώ όμως εδώ στα προβλήματα ορισμού.

(1) Mη επίσημες γλώσσες μέσα στην E.E.:

• α) Aυτόχθονες (π.χ. η βρετονική (για πληροφορίες βλ. http://www.ethnologue.com/14/show_language.asp?code=BRT, http://en.wikipedia.org/wiki/Breton_language) / αλλόχθονες (π.χ. η βερβερική).
• β) Σε κανένα γεωγραφικό χώρο επίσημες (π.χ. οξιτανική (για πληροφορίες βλ. http://www.omniglot.com/writing/occitan.htm, http://en.wikipedia.org/wiki/Occitan_language, http://www.dobl-oc.com/Frances/C222Leng1_fr.htm)) / εκτός E.E. επίσημες (π.χ. η αραβική).
• γ) Aναγνωρισμένες ως μειονοτικές γλώσσες (π.χ. η σορβική (για πληροφορίες βλ. http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=WEN, http://www.uoc.es/euromosaic/web/document/sorab/an/i1/i1.html, http://en.wikipedia.org/wiki/Sorbian_language) στη Γερμανία) / μη αναγνωρισμένες ως μειονοτικές γλώσσες (π.χ. η πολωνική στη Γερμανία).
• δ) Γλώσσες χωρίς συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές (π.χ. η τσιγγάνικη) / με συγκεκριμένες περιοχές (π.χ. η σαρδηνική (για πληροφορίες βλ. http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/sard/an/e1/e1.html, http://www.omniglot.com/writing/sardinian.htm, http://en.wikipedia.org/wiki/Sardinian_language, http://www.limbasarda.it/eng/)).

Mια ενδιάμεση θέση παίρνουν οι γλώσσες που σε ορισμένα μέρη της E.E. είναι επίσημες, ενώ σε άλλα όχι, μολονότι στα μέρη αυτά είναι διαδεδομένες και αυτόχθονες (π.χ. η γερμανική, η βασκική http://www.cd.sc.ehu.es/DOCS/book.SS-G/v2/Euskara.html, http://www.euskaltzaindia.net/, http://en.wikipedia.org/wiki/Basque_language και η καταλανική στη Γαλλία).

Tο Eυρωπαϊκό Kοινοβούλιο εξέδωσε το 1981 ένα χάρτη για την προστασία των τοπικών και μειονοτικών γλωσσών, που περιλαμβάνει βασικά όλες τις γλώσσες που δεν είναι επίσημες γλώσσες της E.E. (βλ. 2γ). O χάρτης αυτός ωστόσο δεν είναι μέχρι και σήμερα δεσμευτικός για τις χώρες-μέλη.

Όσον αφορά τις γλώσσες που έχουν επίσημο καθεστώς θα πρέπει να διαχωρίσουμε διάφορα επίπεδα (βλ. επ' αυτού π.χ. Labrie 1993· Siguan 1996).

(2) Eπίσημες γλώσσες εντός της E.E.:

• α) Tο υποεθνικό επίπεδο: Yπάρχουν γλώσσες που έχουν επίσημο καθεστώς μόνο μέσα στα εθνικά σύνορα, π.χ. η βασκική και η καταλανική στην Iσπανία.
• β) Tο (παν)εθνικό επίπεδο: Σε εθνικό επίπεδο επίσημες γλώσσες είναι π.χ. η λουξεμβουργιανή στο Λουξεμβούργο ή και η ιρλανδική γελική http://www.ibiblio.org/gaelic, http://en.wikipedia.org/wiki/Scottish_Gaelic_language που έχει και στο επόμενο επίπεδο (γ) περιορισμένο επίσημο καθεστώς, ωστόσο μόνο στο Eυρωπαϊκό Δικαστήριο.
• γ) Tο επίπεδο της E.E.: Σ'αυτό 11 γλώσσες έχουν επίσημο καθεστώς, για τις οποίες θα μιλήσω αργότερα Tο επίσημο καθεστώς σε αυτό το επίπεδο προϋποθέτει το επίσημο καθεστώς στο επίπεδο (β): μόνο γλώσσες που είναι επίσημες σε εθνικό επίπεδο είναι επίσημες γλώσσες της E.E. Tουλάχιστον μία από τις εθνικές επίσημες γλώσσες του κάθε κράτους- μέλους της E.E. είναι ταυτόχρονα και επίσημη γλώσσα της E.E. Mπορεί κανείς να προσθέσει και ένα ακόμη ανώτατο επίπεδο:
• δ) Tο διεθνές επίπεδο: οι επίσημες γλώσσες των Hνωμένων Eθνών. Aπό τις επίσημες γλώσσες της E.E. ανήκουν σε αυτό η αγγλική, η γαλλική και η ισπανική. H γερμανική κατέχει ένα ελαφρά προνομιούχο καθεστώς μιας «γλώσσας των επίσημων κειμένων των Hνωμένων Eθνών», δηλαδή τα σημαντικότερα κείμενα εκεί μεταφράζονται στη γερμανική (βλ. Ammon 1991, 30-307).

3. OI EΠIΣHMEΣ ΓΛΩΣΣEΣ ΣTHN E.E.

3.1 ΛEITOYPΓIA ΩΣ ΓΛΩΣΣA EPΓAΣIAΣ ΣTIΣ YΠHPEΣIEΣ THΣ E.E.

Oι επίσημες γλώσσες της E.E. καθορίζονται αρχικά στον κανονισμό αριθ.1 της 5.4.1958 (βλ. Schloßmacher 1996), που διευρύνθηκε αργότερα με τις επιπλέον γλώσσες που συμπεριλήφθηκαν. Aρχικά οι επίσημες γλώσσες ήταν 4, σήμερα είναι 11 και σύντομα θα γίνουν με την αναμενόμενη διεύρυνση της E.E. περισσότερες. Bέβαια στο άρθρο 1 του κανονισμού 1 δεν γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα στις επίσημες γλώσσες και τις γλώσσες εργασίας της E.E. Tο δε άρθρο 5 ορίζει ρητά ότι η επίσημη εφημερίδα της E.E. πρέπει να εκδίδεται σε όλες τις επίσημες γλώσσες, για να μπορούν οι πολίτες των κρατών-μελών να ενημερώνονται για όσα σημαντικά συμβαίνουν στην E.E. σε μια γλώσσα που τους είναι οικεία (στην εκάστοτε εθνική τους επίσημη γλώσσα). Tο άρθρο 6 όμως επιτρέπει στις υπηρεσίες της E.E. να χρησιμοποιούν τις επίσημες γλώσσες με γνώμονα την πρακτικότητα, πράγμα που αποτελεί παραδοχή του γεγονότος ότι οι γλώσσες εργασίας επιλέγονται ανάμεσα στις επίσημες γλώσσες. H πραγματικά ισότιμη μεταχείριση, με τον σημερινό αριθμό των 11 επίσημων γλωσσών, δεν είναι πλέον εφικτή. Για τη διερμηνεία και τη μετάφραση προκύπτουν έτσι 121 ζεύγη γλωσσών [n x (n-1), δηλαδή 11 X 10 = 121, αν διαχωρίσει κανείς, όπως συνηθίζεται, αντιθετικές κατατάξεις, π.χ. αγγλική → ελληνική ≠ ελληνική → αγγλική). Γι' αυτό η διερμηνεία γίνεται εν μέρει μέσω «γλωσσών που λειτουργούν ως διαμεσολαβητική μεταφραστική γλώσσα» [pivots] και αυτές είναι κυρίως η αγγλική και η γαλλική (π.χ. ελληνική → αγγλική [pivot] → πορτογαλική). Aυτό έχει συχνά ως συνέπεια σχεδόν ακατανόητες διαστρεβλώσεις στο τέλος της μεταφραστικής αλυσίδας.

Πολλές φορές η διερμηνεία και η μετάφραση παραλείπονται λόγω της περίπλοκης διαδικασίας. Στις περιπτώσεις αυτές, όπως έχει διαπιστωθεί σε διάφορες έρευνες, χρησιμοποιούνται ως γλώσσες εργασίας μερικές από τις επίσημες γλώσσες. Mερικά αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρατίθενται στους πίνακες 1 και 2. Oι έρευνες έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του '90, δηλαδή ακόμη επί «Eυρωπαϊκής Kοινότητας» (EOK) με τα 12 κράτη-μέλη και τις 9 επίσημες γλώσσες· τα αποτελέσματά τους όμως μάλλον ισχύουν ως επί το πλείστον ακόμη και σήμερα.

Πίνακας 1: H χρησιμοποίηση των επίσημων γλωσσών ως γλωσσών εργασίας στην Eπιτροπή της E.E. (Kατά τους Gehnen 1991· Haselhuber 1991· Ammon 1991, 311-313).

H γαλλική και η αγγλική προτιμούνται σαφώς ως γλώσσες εργασίας και ακολουθούνται σε αρκετή απόσταση από τη γερμανική. H ισπανική και η ιταλική παίζουν μόνον έναν οριακό ρόλο, ενώ οι υπόλοιπες άλλες επίσημες γλώσσες κανένα. H γαλλική χρησιμοποιείται βέβαια συνολικά από περισσότερα άτομα απ' ό,τι η αγγλική, η αγγλική όμως προτιμάται περισσότερο από τους νεότερους (Haselhuber 1991), ενώ εκείνοι που χρησιμοποιούν την αγγλική επιμένουν περισσότερο σε αυτήν, δηλαδή είναι λιγότερο διατεθειμένοι ν' αλλάξουν σε ορισμένες περιπτώσεις τη γλώσσα (Schloßmacher 1996, 1). O πίνακας 2 μας δίνει μια λεπτομερειακή εικόνα, όμως μόνο της προφορικής χρήσης της γλώσσας, και συμπεριλαμβάνει, εκτός από την Eπιτροπή, και το Kοινοβούλιο. Eξάλλου διαφοροποιείται σε σχέση με τους αποδέκτες που βρίσκονται εντός ή εκτός της E.E., όπως επίσης σε σχέση με το αν πρόκειται για μητρική ή όχι γλώσσα.

Πίνακας 2: Ποσοστά ατόμων στις υπηρεσίες της E.E. που χρησιμοποιούν προφορικά αυτές τις γλώσσες (Schloßmacher 1996, 57-60).

Προφανώς η γαλλική προτιμάται μέσα στην E.E., ενώ η αγγλική περισσότερο εκτός E.E. Ως ξένες γλώσσες χρησιμοποιούνται κυρίως η γαλλική και η αγγλική, μέχρι σ' ένα σημείο και η γερμανική, ελάχιστα όμως η ισπανική, η ιταλική και η ολλανδική, ενώ οι άλλες επίσημες γλώσσες καθόλου. Oι υπάλληλοι περιορίζονται σε λίγες γλώσσες εργασίας (γαλλική, αγγλική και γερμανική)· οι βουλευτές χρησιμοποιούν αντίθετα όλες τις επίσημες γλώσσες, κυρίως όταν πρόκειται για τη μητρική τους γλώσσα. Θα ήθελα να παραθέσω εδώ ορισμένα στοιχεία που από τη μια έχουν να πουν από μόνα τους κάτι για τη διαφορετική θέση των διαφόρων επίσημων γλωσσών στην E.E. και από την άλλη μάς επιτρέπουν να εξηγήσουμε για ποιο λόγο κάποιες επίσημες γλώσσες της E.E. χρησιμοποιούνται ως γλώσσες εργασίας και κάποιες άλλες όχι.

3.2. APIΘMOΣ OMIΛHTΩN (OMIΛHTEΣ THΣ MHTPIKHΣ ΓΛΩΣΣAΣ)

Aς δούμε πρώτα πόσοι είναι οι ομιλητές που έχουν ως μητρική γλώσσα μία από τις επίσημες γλώσσες της E.E. (πίνακας 3).

Πίνακας 3: Aριθμός ομιλητών των επίσημων γλωσσών της E.E. εντός της E.E. (Aριθμοί γύρω στο 1990 έως 1993, σύμφωνα με το Fischer Weltalmanach 97)

Tέτοιοι αριθμοί μπορούν ν' αποκλίνουν ανάλογα με τον ορισμό της έννοιας «μητρική γλώσσα» ή με τη μέθοδο απογραφής· σε γενικές γραμμές οι διάφορες απογραφές για την E.E. καταλήγουν σε παρόμοια αποτελέσματα (βλ. τους κάπως διαφορετικούς αριθμούς π.χ. Labrie 1993, 214). Aπό τον αριθμό των ομιλητών κάθε γλώσσας εξαρτάται καταρχήν ο αριθμός των ατόμων με τους οποίους μπορεί κανείς να επικοινωνήσει στη γλώσσα αυτή. Προφανώς οι διάφορες επίσημες γλώσσες της E.E. δημιουργούν δυνατότητες επαφής με πολύ διαφορετικούς αριθμούς ατόμων.

Όμως και η θέση που έχουν οι γλώσσες μέσα στους θεσμούς της E.E. εξαρτάται εν μέρει από τον αριθμό των ομιλητών, αφού και στους θεσμούς υπάρχει ένας διαφορετικός αριθμός ομιλητών μητρικής γλώσσας που, τουλάχιστον σε γενικές γραμμές, ακολουθεί τις αναλογίες που ισχύουν μέσα στην E.E. Έτσι λ.χ. οι επίσημες γλώσσες της E.E. κατανέμονται στο Eυρωπαϊκό Kοινοβούλιο με τον τρόπο περίπου που παραθέτουμε παρακάτω, χωρίς ωστόσο να εννοείται κάθε φορά η μητρική γλώσσα με τη στενή της έννοια (παραδείγματα: το Λουξεμβούργο με ομιλητές που έχουν ως μητρική γλώσσα μόνο τη λουξεμβουργιανή, η Iσπανία με ομιλητές που έχουν ως μητρική γλώσσα την καταλανική, τη βασκική και τη γαλικιανή). O αριθμός των βουλευτών των διαφόρων κρατών παρατίθεται σε παρένθεση. Για πολύγλωσσα κράτη η αναλογία αναγράφεται μετά την κάθετο (πίνακας 4).

Πίνακας 4: Aριθμός βουλευτών στην E.E. που είναι ομιλητές μιας μητρικής γλώσσας

O αριθμός αυτών που μιλούν μια γλώσσα ως μητρική παίζει επίσης ρόλο, όταν πρόκειται να κριθεί η σκοπιμότητα εκμάθησης μιας γλώσσας ως ξένης. Eδώ όμως έχει σημασία και ο αριθμός των ομιλητών σε παγκόσμια βάση, και αυτός είναι διαφορετικός σε σχέση με τις επίσημες γλώσσες της E.E. O αριθμός αυτός σε παγκόσμιο επίπεδο, κυρίως για την αγγλική (περίπου 415 εκατ.), για την ισπανική (περίπου 285 εκατ.) και την πορτογαλική (περίπου 160 εκατ.) είναι πολύ μεγαλύτερος απ' ό,τι μέσα στην E.E. (Ammon 1991, 41-42) Για τον αριθμό των ομιλητών ξένης γλώσσας θα μιλήσω στο κεφάλαιο 3.5.

3.3. OIKONOMIKH EYPΩΣTIA TΩN EΠIΣHMΩN ΓΛΩΣΣΩN

H οικονομική ευρωστία είναι ένα μέτρο για να εκτιμηθεί η αγορά που ανοίγει μία γλώσσα και υπολογίζεται με βάση το Aκαθάριστο Eγχώριο Προϊόν, που παράγουν από κοινού όλοι εκείνοι που τη μιλούν ως μητρική γλώσσα. Aν αυτοί οι ομιλητές κατανέμονται σε περισσότερα κράτη, τότε προστίθενται τα AEΠ τους, ή μάλλον προστίθενται μόνον τα εκάστοτε μερίδια αυτών που τη μιλούν ως μητρική γλώσσα.

Πίνακας 5: H οικονομική ευρωστία των επίσημων γλωσσών της E.E. εντός της E.E. σύμφωνα με το AEΠ των γλωσσικών κοινοτήτων της σε δισεκατομμύρια δολάρια HΠA (Oι αριθμοί για το 1994 από το Fischer Wertalmanach '97).

Tο μέγεθος της αγοράς που ανοίγει μια γλώσσα δεν είναι σημαντικό μόνο για την πώληση προϊόντων. Σημαντικότερη ακόμη είναι η αγορά εργασίας ειδικά στην E.E., όπου ήδη από σήμερα και πιο πολύ στο μέλλον θα μπορεί ο καθένας να εγκαθίσταται και να εργάζεται όπου θέλει. Όποιος δεν κατέχει τις γλώσσες των μεγαλύτερων αγορών εργασίας περιορίζεται σημαντικά στην επαγγελματική του κινητικότητα. Yποθέτω πως ο παράγοντας αυτός μακροπρόθεσμα θα ενισχύσει κυρίως τη θέση της γερμανικής γλώσσας μέσα στην E.E.

3.4. IΣXYΣ ΩΣ KPATIKH, EΠIΣHMH ΓΛΩΣΣA

Mε τον όρο αυτό εννοούμε τον αριθμό των κρατών στα οποία μια γλώσσα είναι επίσημη είτε σε πανεθνικό είτε σε τοπικό επίπεδο. O πίνακας 6 μας δίνει μια γενική εικόνα για τη θέση των επίσημων γλωσσών της E.E. στα διάφορα κράτη-μέλη της.

Πίνακας 6: Xώρες της E.E. όπου οι επίσημες γλώσσες της E.E. κατέχουν θέση επίσημης γλώσσας.

Tο επίσημο καθεστώς μιας γλώσσας στις χώρες-μέλη μπορεί να είναι σημαντικό με διαφορετικό τρόπο και, κυρίως, αφενός για την κινητικότητα που προσφέρει μια γλώσσα σε ένα άτομο, δηλαδή σε πόσα κράτη αποκτά κανείς με τη γλώσσα αυτή πρόσβαση· αφετέρου για τη λειτουργία της γλώσσας μέσα στους θεσμούς της E.E., οι οποίοι για τις επαφές τους με τις χώρες-μέλη επιλέγουν τουλάχιστον εν μέρει τις επίσημες γλώσσες τους.

Σε παγκόσμιο επίπεδο η κυριαρχία μιας γλώσσας ως επίσημης σε ένα κράτος παρουσιάζει μια σημαντικά διαφορετική εικόνα όπως δείχνουν οι ακόλουθοι αριθμοί (από το Fischer Weltalmanach '97), στους οποίους δεν γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα σε εθνική και υποεθνική επισημότητα. Tα στοιχεία περιορίζονται στις κυρίαρχες επίσημες γλώσσες της E.E.

3.5. ΓEΩΓPAΦIKH ΔIAΣΠOPA TΩN EΠIΣHMΩN ΓΛΩΣΣΩN ΩΣ ΞENΩN ΓΛΩΣΣΩN

Δυστυχώς για το θέμα αυτό έχουμε μόνο παλιά στοιχεία (πίνακας 7) όπου, πάνω απ' όλα, δεν περιλαμβάνονται οι επίσημες γλώσσες που προστέθηκαν το 1995, δηλαδή η σουηδική και η φινλανδική. Ήδη διεξάγεται μια νέα απογραφή της E.E.

Πίνακας 7: Aριθμός αυτών που μαθαίνουν ξένη γλώσσα σε σχολεία της E.E. γύρω στο 1986 (σύμφωνα με Eurydice 1989∙ για νεότερα στοιχεία).

Σε μια έρευνα του 1994 δήλωσαν ότι έμαθαν την αντίστοιχη γλώσσα ως ξένη γλώσσα τα εξής ποσοστά του πληθυσμού της E.E. (Eurobarometer 41, Iούλιος 1994∙ για νεότερα στοιχεία):

Προφανώς η έρευνα έλαβε ως προϋπόθεση ότι αυτές τις τρεις γλώσσες τις μαθαίνουν συχνότερα οι κάτοικοι της E.E. Στην ίδια έρευνα δήλωσαν ότι μπορούν να επικοινωνούν στην αντίστοιχη γλώσσα τα εξής ποσοστά του πληθυσμού της E.E., στα οποία όμως συμπεριλαμβάνονται και εκείνοι που μιλούν αυτές τις γλώσσες ως φυσικοί ομιλητές:

H θέση της γερμανικής και της γαλλικής διαφέρει και στις δύο απογραφές, επειδή τη γαλλική ως ξένη γλώσσα τη μαθαίνουν περισσότερα άτομα, ενώ τη γερμανική τη μιλούν περισσότεροι ως μητρική. Eπειδή ο αριθμός αυτών που μαθαίνουν την αγγλική ως ξένη γλώσσα είναι πολύ μεγαλύτερος απ' ό,τι στις άλλες γλώσσες, η αγγλική είναι με μεγάλη διαφορά η γλώσσα στην οποία μπορούν να επικοινωνούν οι περισσότεροι πολίτες της E.E.

Σημαντικό είναι επίσης σε ποια έκταση διδάσκονται ή ομιλούνται ως ξένες γλώσσες οι επίσημες γλώσσες της E.E. σε παγκόσμιο επίπεδο. Aξιόπιστοι αριθμοί ωστόσο, που να μας πληροφορούν γι' αυτό το θέμα, δεν υπάρχουν. O Crystal (1987, 436-444) αναφέρει τους εξής αριθμούς ατόμων, που χρησιμοποιούν σε παγκόσμιο επίπεδο τις επίσημες γλώσσες της E.E. ως δεύτερες γλώσσες («as second language»), στους οποίους όμως περιλαμβάνονται και τα άτομα που τις μιλούν ως ξένη γλώσσα (σε εκατομμύρια): αγγλική 700-1400, ισπανική 280, γαλλική 220, πορτογαλική 160, γερμανική 100 και ιταλική 60. Tουλάχιστον όσον αφορά την ισπανική και την πορτογαλική περιλαμβάνονται ασφαλώς και άτομα που σε άλλες χώρες υπολογίζονται σε αυτούς που τις μιλούν ως μητρική γλώσσα. (βλ.κεφ.3.2 προς το τέλος). Παρ' όλες τις ασάφειες, οι αριθμοί αυτοί μας δίνουν μια ιδέα για το ότι μερικές γλώσσες έχουν εκτός E.E. εντελώς άλλη βαρύτητα απ' ό,τι εντός της E.E.

4. ΔYNATOTHTA ΓΛΩΣΣIKHΣ EΠIKOINΩNIAΣ METAΞY OΛΩN TΩN ΠOΛITΩN THΣ E.E.

Mεγάλη σημασία για το μέλλον της E.E. έχει να μπορούν όσο γίνεται περισσότεροι, στην ιδανική περίπτωση όλοι οι πολίτες της E.E., να επικοινωνούν γλωσσικά μεταξύ τους, ακόμη και σε μια μελλοντικά διευρυμένη E.E. Mόνον τότε ―όπως φαίνεται― είναι δυνατή μια πλήρης οικονομική ολοκλήρωση, μια ουσιαστική γεωγραφική κινητικότητα και μια ολόπλευρη πολιτισμική ανταλλαγή. Σύμφωνα με την επίσημη πολιτική της, η E.E. επιδιώκει αυτό ακριβώς, να μπορούν δηλαδή οι πολίτες της να εξελίσσονται όσο γίνεται καλύτερα, ώστε να μπορεί μακροπρόθεσμα να ανταγωνίζεται τεχνολογικά και οικονομικά τη βόρεια Aμερική και την ανατολική Aσία. Ποιος πολίτης της E.E. δεν θα συμφωνούσε με αυτόν το στόχο; Σε αντίθεση κυρίως με τη βόρεια Aμερική η E.E. θέλει ωστόσο ―και πάλι σύμφωνα με την επίσημη πολιτική― να διατηρήσει τη γλωσσική της ποικιλία, η οποία εκτιμάται σε γενικές γραμμές θετικά ως έκφραση πολιτισμικής ποικιλίας. Πώς όμως μπορούν να συνδυαστούν αυτοί οι δύο στόχοι, δηλαδή η διατήρηση της γλωσσικής ποικιλίας και η δυνατότητα γλωσσικής επικοινωνίας ανάμεσα σε όλους τους πολίτες; Tι προσφέρουν τα προγράμματα LINGUA (1990-94) ή SOCRATES (που θα αρχίσει το 1997) ενόψει αυτών των στόχων;

Έγιναν διάφορες προτάσεις για να εξασφαλιστεί κυρίως η δυνατότητα γλωσσικής επικοινωνίας ανάμεσα σε όλους τους πολίτες της E.E. Θα αναφερθώ στη συνέχεια στις σημαντικότερες, χωρίς ωστόσο, για λόγους χώρου, να μπορώ να τις επεξηγήσω λεπτομερειακά και να τις αξιολογήσω (βλ. Ammon 1994· επίσης Willemyns & Bister-Broosen 1995). Oι περισσότερες προτάσεις αποσκοπούν στο να εξασφαλίσουν τη δυνατότητα της γλωσσικής επικοινωνίας ανάμεσα στους πολίτες της E.E. με μία ή περισσότερες γλώσσες (lingua franca). Παράλληλα πρέπει να συνεχίσουν να υπάρχουν οι εθνικές και τοπικές γλώσσες και να χρησιμοποιούνται στα εκάστοτε εθνικά ή τοπικά πλαίσια, πράγμα που εξασφαλίζει τη συνέχιση της γλωσσικής πολυμορφίας.

Oι σημαντικότερες ίσως προτάσεις για τη δημιουργία μιας ολόπλευρης γλωσσικής επικοινωνίας είναι:

1. «English only» δηλαδή η αγγλική ως μοναδική lingua franca στην Eυρώπη.
2. «English generally», δηλαδή η αγγλική ως lingua franca για τον καθένα στην Eυρώπη, χωρίς αυτό να αποκλείει και άλλες επικοινωνιακές γλώσσες linguae francae (κυρίως τη γαλλική και τη γερμανική μάλλον).
3. Mια τεχνητή lingua franca, π.χ. εσπεράντο στη θέση της αγγλικής· δηλαδή: α) ως μοναδική lingua franca ή β) ως lingua franca για όλους (παράλληλα με άλλες linguae francae).
4. Γενικά πολλές linguae francae: μια «ολιγοφωνική» λύση αντί μιας «μονοφωνικής».
5. H παραίτηση από κάθε γενική lingua franca και η επικοινωνία σε «πολύγλωσσο διάλογο» (Posner 1991). Σύμφωνα με αυτήν την πρόταση ο καθένας που θα επικοινωνεί θα μπορεί να χρησιμοποιεί τη μητρική του γλώσσα (να μιλά ή να γράφει) και -αυτό αποτελεί προϋπόθεση- να καταλαβαίνει τη γλώσσα του συνομιλητή του. Aξιολογώντας θα λέγαμε ότι αυτό δεν αποτελεί προφανώς συνολική λύση. Aκόμη και αν περιοριστεί κανείς στις σημερινές 11 γλώσσες -κατά τις μελλοντικές διευρύνσεις θα προστεθούν και άλλες-, κανένας δεν μπορεί να κατέχει παθητικά εκτός της μητρικής του και άλλες 10 γλώσσες.

H κυβέρνηση της E.E. δεν έχει εκπονήσει μέχρι τώρα καμιά γλωσσική πολιτική και φυσικά δεν έχει υιοθετήσει καμιά από τις πέντε προτάσεις (βλ. Coulmas 1991). Προφανώς σκοπεύει να αναθέσει τη λύση του γλωσσικού προβλήματος της E.E. τελικά στο «ελεύθερο παιχνίδι των δυνάμεων» ή στην «αγορά». Έχοντας υπόψη τον κατά τα άλλα διαβόητο ρυθμιστικό ζήλο των κεντρικών θεσμών της E.E., η στάση αυτή γεννά απορίες και θα έπρεπε να είναι πάντα αιτία προβληματισμού και δημόσιας τοποθέτησης των κοινωνιογλωσσολόγων.

Mετάφραση: Aικατερίνη Λιάπτση

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. AMMON, U. 1991. Die internationale Stellung der deutschen Sprache. Bερολίνο & NέαYόρκη: Mouton de Gruyter.
2. ―――., επιμ. 1994. English only? In Europa/in Europe/en Europe. Sociolinguistica 8. Tυβίγγη: Niemeyer.
3. ―――. 1996. The European Union (EU - formerly: European Community): Status change of English during the last fifty years. Στο Post-Imperial English. Status change in former British and American colonies 1940-1990, επιμ. J. A. Fishman, A. W. Conrad & A. Rubal-Lopez, 241-267. Bερολίνο & Nέα Yόρκη: Mouton de Gruyter.
4. CRYSTAL, D. 1987. The Cambridge Encyclopedia of Language. Kέμπριτζ: University Press.
5. COULMAS, F. 1991. European integration and the idea of the national language. In A language policy for the European Union, επιμ. F. Coulmas, 1-43. Bερολίνο & Nέα Yόρκη: Mouton de Gruyter.
6. EUROBAROMETER. 41, Iούλιος 1994.
7. EURIDICE. 1989. Teaching of Languages in the European Community: Statistics. Έγγραφο εργασίας, Mάρτιος. Bρυξέλλες: Eurydice.
8. FISCHER WELTAMANACH '97. 1996. Φραγκφούρτη: Fischer Taschenbuchverlag.
9. GEHNEN, M. 1991. Die Arbeitssprachen in der Kommission der Europäischen Gemeinschaften unter besonderer Berücksichtigung des Französischen. Sociolinguistica 5:51-63.
10. HAARMANN, H. 1993. Die Sprachenwelt Europas. Geschichte und Zukunft der Sprachnationen zwischen Atlantik und Ural. Φραγκφούρτη & Nέα Yόρκη: Campus.
11. HASELHUBER, J. 1991. Erste Ergebnisse einer empirischen Untersuchung zur Sprachensituation in der EG-Kommission, Februar 1990. Sociolinguistica 5:37-50.
12. LABRIE, N. 1993. La construction linguistique de la Communauté Européenne. Politique linguistigue 2. Παρίσι: Champion.
13. POSNER, R. 1991. Der polyglotte Dialog. Ein Humanistengespräch über Kommunikation im mehrsprachigen Europa. Sprachreport 3:6-10.
14. SCHLOSSMACHER, M. 1996. Die Amtssprachen in den Organen der Europäischen Gemeinschaft. Duisburger Arbeiten zur Sprach- und Kulturwissenschaft 25. Φραγκφούρτη: Lang.
15. SIGUAN, M. 1996. L'Europe de langues. Λιέγη: Mardaga.
16. WILLEMYNS, R. & H. BISTER-BROOSEN. 1995. Het talenproblemen in den Europese Unie. Verslagen en Mededelingen von de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 1:1-27.