α. Παρουσίαση

Τα δοκίμια μπορούν να διαιρεθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες με βάση την υποκειμενική ή την αντικειμενική σκοπιά από την οποία αναπτύσσει το θέμα ο δοκιμιογράφος. Αλλοτε, δηλαδή, το δοκίμιο είναι περισσότερο υποκειμενικό και πλησιάζει τη λογοτεχνία και άλλοτε περισσότερο αντικειμενικό και προσεγγίζει στα μη λογοτεχνικά γένη. Στην πρώτη περίπτωση ο δοκιμιογράφος περιδιαβάζει ελεύθερα πάνω σε ένα θέμα και εκφράζει τις προσωπικές παρατηρήσεις, εκτιμήσεις και προβληματισμούς του που αντλεί από τη γενική πείρα της ζωής του. Στη δεύτερη,αποσκοπεί να κρίνει ή να εκλαικεύσει επιστημονικά θέματα, διασαφηνίζοντας κάποια σημεία που δεν είναι κατανοητά, να μεταδώσει γνώσεις φιλτραρισμένες μέσα από τη δική του προσωπικότητα, να πληροφορήσει και τελικά να πείσει. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα παραπάνω μπορούμε να διαιρέσουμε τα δοκίμια σε δύο βασικά είδη: σε δοκίμια με ελεύθερη οργάνωση (δοκίμια στοχασμού) και σε αποδεικτικά δοκίμια ή πειθούς.

Στα πρώτα η δομή είναι συνειρμική, χωρίς καθαρό διάγραμμα. Αντίθετα, στα αποδεικτικά δοκίμια υπάρχει λογική οργάνωση και η δομή τους είναι απόλυτα διακριτή: πρόλογος, κύριο μέρος, επίλογος.

Ο υποκειμενισμός, πάντως, αποτελεί σταθερό γνώρισμα σε όλες τις μορφές των δοκιμίων και συχνά ορισμένα δοκίμια παίρνουν τον προσωπικό τόνο του ημερολογίου ή της εξομολόγησης. Ενα άλλο γνώρισμα του δοκιμίου είναι το άμεσο, οικείο ύφος που επιτυγχάνεται με τη χρήση προφορικών εκφράσεων. Υιοθετώντας ένα τέτοιο ύφος ο δοκιμιογράφος προσβλέπει στην επικοινωνία με τον αναγνώστη. Μοιάζει σα να συνομιλεί μαζί του ή να του απευθύνει μια επιστολή.

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι

• Να ασκηθούν οι μαθητές να διακρίνουν το αποδεικτικό δοκίμιο από το δοκίμιο με ελεύθερη οργάνωση (στοχαστικό δοκίμιο) με βάση τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα.
• Να συνηθίσουν οι μαθητές να παρατηρούν σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο τη μέθοδο ανάπτυξης του θέματος, την επιχειρηματολογία του συγγραφέα και την απόδειξη της θέσης του, ενώ σε ένα δοκίμιο με ελεύθερη οργάνωση την περισσότερο ή λιγότερο συνειρμική σύνδεση των επί μέρους ιδεών με το κεντρικό θέμα.
• Να ασκηθούν οι μαθητές να αναπτύσσουν τις δικές τους απόψεις/θέσεις σε ένα δοκίμιο με παρεμφερές θέμα.

Διδακτικό υλικό

"Εκφραση-Εκθεση" Γ' Λυκείου, σ. 106-130.

Επισημάνσεις

Προτείνεται να διατεθούν δύο διδακτικά δίωρα για την παρουσίαση, διάκριση και επεξεργασία των δύο βασικών ειδών δοκιμίου.

Μετά την παρουσίαση του θέματος από τον καθηγητή, διαβάζονται από τους μαθητές τα δοκίμια των σ. 107-110 (Στα σπήλαια της ψυχής, του Ε. Παπανούτσου) και 110-113 (Μηχανισμός του εξανδραποδισμού, του Α. Τερζάκη), με στόχο να διακρίνουν σε ποιον τύπο δοκιμίου προσεγγίζει περισσότερο το καθένα και να αιτιολογήσουν την άποψή τους, λαμβάνοντας υπόψη και όσες από τις ασκήσεις, που ακολουθούν τα κείμενα, εξυπηρετούν το σκοπό τους. Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι δεν είναι πάντα δυνατόν να διαγραφούν σαφή όρια ανάμεσα στα δύο είδη δοκιμίων και ότι οι περιπτώσεις που ένα δοκίμιο είναι καθαρά στοχαστικό, με ασαφές θεματικό κέντρο και συνειρμική σύνδεση των νοημάτων, είναι σπάνιες. Αλλες εφαρμογές

για διάκριση των δοκιμίων μπορούν να γίνουν είτε στα παραθέματα των σ. 131-135 είτε στα δοκίμια που φιλοξενούνται στα Κ.Ν.Λ. της Γ' Λυκείου. Τυπικό δείγμα αποδεικτικού δοκιμίου είναι π.χ. "Η διαφήμιση και ο ρόλος της" του Θ. Λιανού, σ. 258 κ.ε., ενώ δοκιμίου με ελεύθερη οργάνωση το "Με μια πινέζα στην καρδιά" του Γ. Σαββίδη, σ. 230 κ.ε..

Εκτός από τις ερωτήσεις του βιβλίου, μπορούν να δοθούν στους μαθητές και άλλες ασκήσεις π.χ. γλωσσικού μετασχηματισμού, πύκνωσης και αραίωσης του λόγου, απόδοσης πλαγιοτίτλων, διάκρισης θεματικών ενοτήτων, κ.τ.λ. Επίσης, καλό θα είναι να γίνει ιδιαίτερα λόγος για τη συνοχή και τη συνεκτικότητα του δοκιμίου (βλ. σχετικά και βιβλίο καθηγητή, Παράρτημα, σ. 214-215).

Ο τόνος ενός δοκιμίου εξαρτάται από το σκοπό του συγγραφέα. Μπορεί να είναι σοβαρός, όταν ο συγγραφέας θέλει να πληροφορήσει τον αναγνώστη, φιλοσοφικός ή σατιρικός, αν σκοπεύει να τον διδάξει, χιουμοριστικός, όταν θέλει να τον διασκεδάσει, να τον τέρψει. Ενα χαρακτηριστικό δείγμα δοκιμίου με χιουμοριστικό τόνο, που περιλαμβάνεται στο σχολικό εγχειρίδιο, είναι η "Ανοιξη" του White, σ. 115-118. Πρόκειται για ένα δοκίμιο στοχασμού (το είδος αυτού του δοκιμίου αποτελεί το πρώτο μέρος του κεφαλαίου "Τα είδη του δοκιμίου), στο οποίο οι μαθητές θα κληθούν να αναγνωρίσουν, εκτός από τον τόνο του, και όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά του είδους του: ελεύθερο στοχασμό, συνειρμική δομή, υποκειμενική σκοπιά, ποιητική/συνυποδηλωτική γλώσσα, συμβολοποίηση των σημαντικών εικόνων, παιχνίδι με τις λέξεις, τις ιδέες, τις εικόνες. Οπως συμβαίνει συνήθως στα ποιητικά δοκίμια, ο συγγραφέας μας προσκαλεί να το διαβάσουμε, αλλά δεν ενδιαφέρεται να μας οδηγήσει σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Γι'αυτό και είναι δύσκολο να διδαχτεί ένα τέτοιο δοκίμιο. Πάντως, πολύ βοηθητικές για την κατανόηση και την προσέγγισή του είναι οι ασκήσεις που ακολουθούν (σ.118). Ο καθηγητής επίσης μπορεί να αξιοποιήσει στη διδασκαλία του και το Σχόλιο στο δοκίμιο του White των Scholes και Klaus (βλ. βιβλίο καθηγητή, σ. 127-131).

Εναλλακτικά ο καθηγητής μπορεί να δώσει στους μαθητές του σε φωτοτυπία το δοκίμιο "Πάντα πλήρη θεών" του Γ. Σεφέρη, ως ένα άλλο δείγμα δοκιμίου με ελεύθερη οργάνωση (στοχαστικό δοκίμιο). [Βλ. και στη διδακτική δοκιμή της κ. Κ. Αδαλόγλου, "Η προφορικότητα στο δοκίμιο και ο προσχεδιασμένος προφορικός λόγος", όπου εξετάζεται το ίδιο δοκίμιο από τη σκοπιά που δηλώνει ο τίτλος της δοκιμής].

"ΠΑΝΤΑ ΠΛΗΡΗ ΘΕΩΝ"

Τούτες τις μέρες, σε μια μουντή αίθουσα αναμονής, βρέθηκε τυχαία στα χέρια μου ένα αμερικάνικο εικονογραφημένο πλατιάς κυκλοφορίας. Σκόνταψα σε μια έγχρωμη ολοσέλιδη διαφήμισή του: παράσταινε τη δυτική πρόσοψη του Παρθενώνα. Στη δεξιά γωνιά της ζωγραφιάς, παράμερα, σαν αφηρημένη οπτασία, δυο νεαροί τουρίστες ακουμπούσαν, μπροστά σε δυο γεμάτα ποτήρια, σ' ένα σπόνδυλο κολόνας που τους χρησίμευε για τραπεζάκι. Τούτη η ρεκλάμα διατυμπάνιζε: "Όσο περισσότερα ξέρετε για την αρχαία αρχιτεκτονική, τόσο περισσότερο σας αρέσει η Ακρόπολη" ("The more you know about ancient architecture the more you like the Acropolis"). Σκοπός αυτής της σκηνοθεσίας ήταν η διάδοση ενός αγγλοσαξονικού ποτού.
 
Δεν είμαι ζηλωτής της σύγχρονης "τουριστοκρατίας" που θαμπώνει τα χρόνια μας, αλλά τη στιγμή που συλλογίζομαι μια εργασία που, δίκαια νομίζω, φιλοδοξεί να αποτελέσει αξιόλογη συνεισφορά στην πλατύτερη γνώση των αρχαίων μνημείων μας, αυτούς τους "συνδετικούς κρίκους των παλαιών με τους σημερινούς", δεν εδυσκολεύτηκα να σημειώσω το παραπάνω περιστατικό. Δείχνει, αλήθεια, σε τι απόσταση βρίσκεται το σημερινό παρόν, αυτό που απορροφούμε με όλους τους πόρους του κορμιού μας, από εκείνα τα βαθιά περασμένα.
 
"Όσο περισσότερα ξέρετε για την αρχαία αρχιτεκτονική…".
 
Δεν ξέρω καθόλου τι θα κέρδιζε η απόλαυση στην Ακρόπολη των δύο αυτών νεαρών, αν αδειάζαμε ξαφνικά στο κεφάλι τους λίγες κάπως πιο ειδικές, αλλ΄ αρκετά γνωστές, αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες. Ότι λ.χ. δεν υπάρχει στον Παρθενώνα ούτε μια πραγματικά ευθεία γραμμή· ότι ο παραλληλεπίπεδος, όπως μας φαίνεται, τούτος ναός, αν τον προεκτείναμε από το έδαφος ένα ή δύο χιλιόμετρα, θα έπαιρνε την όψη πυραμίδας· ότι όλες αυτές και άλλες λεπτότητες, αδιόρατες για μας (χρειάστηκαν οι σημερινοί να κάμουν προσεκτικές καταμετρήσεις για να τις εξακριβώσουν), ήταν ωστόσο ορατές για τα μάτια των ανθρώπων των καιρών εκείνων. Έτσι, πολύ το φοβούμαι, η διαφήμιση που κέντρισε την προσοχή μου, πρέπει να μη σημαίνει πραγματικά τίποτε άλλο παρά κάποιας λογής δεισιδαιμονία της τεχνοκρατικής εποχής μας, που σπρώχνει τον άνθρωπο να συσσωρεύει πληροφορίες και λεπτομέρειες, λίγο-πολύ ασύνδετες, πάνω στο καθετί.
 
Και αναρωτιέμαι μήπως δε με συγκινούν περισσότερο άνθρωποι άλλων χρόνων, που οι γνώσεις τους μπορεί να έφερναν σήμερα θυμηδία, αλλά που είχαν αισθήσεις πιθανότατα πιο κοντά στην ισορροπία που θα λαχταρούσα να έβλεπα κάπου - κάπου στις ψυχές των τριγυρινών μου.
 
Ο ένας που έτυχε να έχω στο νου, είναι ένας αγράμματος Έλληνας των αρχών του περασμένου αιώνα. Τα λιγοστά γράμματα που ήξερε, τα είχε μάθει στα τριανταπέντε του χρόνια για να γράψει Απομνημονεύματα, πασίγνωστα σήμερα. Μιλά, καθώς το σημειώνει, σε κάτι στρατιώτες, προς το τέλος της Ελληνικής Επανάστασης, που γύρευαν να πουλήσουν σε "Ευρωπαίους" δύο αρχαία αγάλματα· τους λέει: "Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι' αυτά πολεμήσαμε". Μνημόνευα τον Μακρυγιάννη (Β΄ 303). Τα λόγια του δεν είναι ρητορείες σοφολογιότατου. Λέγουνται από έναν άνθρωπο που ήξερε, καθώς το μαρτυρά η ζωή του και το βάρος της λαλιάς και το βάρος του πόνου.
 
Ο άλλος είναι ένας μωαμεθανός ταξιδιώτης σπουδαγμένος στη δική του παράδοση (γεννήθηκε στην Πόλη) και απηχεί, δεν ξέρω ως ποιο βαθμό, τα όσα άκουσε στις περιπλανήσεις του. Τ' όνομά του Εβλιά Τσελεμπή· ταξίδεψε και στην Ελλάδα κατά το 1667 […]
 
Όσο και να φαίνεται παιδικά χαμηλή η επιστημονιή στάθμη και του Έλληνα και του Τούρκου, βρίσκω πως μαρτυρούν και οι δυό τέτοιο σεβασμό και συγκίνηση γι' αυτά τα πράγματα, που δύσκολα τον συναντούμε στον υπερεπιστημονικό καιρό των μηχανικών αυτοματισμών που ζούμε.
 
Τέλος, θα ήθελα να σημειώσω πως δεν πρέπει να λησμονούμε ότι μια μονομερής γνώση της αρχαίας αρχιτεκτονικής μπορεί να μας φέρει - είδα τέτοια περίπτωση - στην ανασύσταση μιας ιδεατής, υποθετικής ίσως, αρχικής μορφής του μνημείου· σ' ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο, μια χρωματιστή μακέτα.
 
Αλλά η σημερινή αλήθεια αυτών των παλαιών επιτευγμάτων είναι άλλη· είναι ζυμωμένη με το πέρασμα του καιρού:
 
με του καιρού τ' αλλάματα π' αναπαημό δεν έχου
μα στο καλό κι εις το κακό περιπατούν και τρέχου.
 
Αυτά έφεραν την ακατάπαυτη φθορά και, για να θυμηθώ τα πιο διαβόητα, αυτά θέλησαν να γίνει ο Παρθενώνας μπαρουταποθήκη κι έστησαν στον αντικρινό λόφο τα κανόνια του Μοροζίνη ή οδήγησαν την πουριτανική "φιλανθρωπία" του Έλγκιν - όπως την ονομάζουν οι απολογητές του - να κατακρεουργήσει τον έκθετο ναό, για να "προστατέψει" στον ίσκιο ενός ανήλιαγου μουσείου όσα σπαράγματα μπόρεσε να σηκώσει.
 
Τέλος, αυτά "του καιρού τ' αλλάματα" μας προσφέρουν συχνά συμπεράσματα που θα ξάφνιαζαν αν έπαιρναν τη μορφή δογμάτων. Περιορίζομαι λ.χ. σε τούτο:
 
"Το πνευματικό χάσμα ανάμεσα στον αρχαίο και τον σύγχρονο κόσμο είναι μεγαλύτερο από όσο είναι πραγματικά συνειδητό. . . Ύστερα από εντατική μελέτη, η διάσταση μοιάζει ακόμη πιο πλατιά και πιο βαθιά, σε τέτοιο σημείο, που μου έτυχε ν΄ακούσω μια από τις μεγαλύτερες ζώσες αυθεντίες πάνω στη λογοτεχνία (και στην αρχιτεκτονική) να ξαφνίζει ένα ακροατήριο κλασικών
 
φιλολόγων, καθώς εβεβαίωνε ότι το πνεύμα των αρχαίων Ελλήνων είναι ολωσδιόλου αλλότριο για μας…"
 
Είναι κι αυτή μια γνώμη.
 
Όμως συλλογίζομαι πως το θέμα θα' πρεπε να το ιδεί κανείς από τις δυο του όψεις· πρόκειται για δυο κατηγορίες είδους, όχι ποιού: η μια είναι του ξενόγλωσσου, και, καθώς τον συλλογίζομαι, θέλω να τονίσω αμέσως ότι δεν έχω διόλου στο νου τόσους επιστήμονες που με θαυμαστή γνώση και με λεπτότατες αισθήσεις αναλώθηκαν στην εξερεύνηση του αρχαίου κόσμου, αλλά εκείνους που βλέπουν ένα κόσμο τελειωτικά παρωχημένο, που ξεψύχησε, ένα περίτεχνο φέρετρο. Το φέρετρο εύκολα το μετακινάει κανείς, αλλά τους ζωντανούς είναι πολύ δύσκολο, γιατί πονούν, να τους αλλάξει ή να τους ξεριζώσει για να τους μεταφυτέψει. Τη γλώσσα μας λ.χ. είναι αδύνατο να την αντικρίσει κανείς αλλιώς παρά σαν ανάσα ζωντανών ανθρώπων· όχι σαν τον ναυαγοσωστικό ζήλο γραμματικών.
 
Για τούτα, ως εδώ· δε μένει καιρός για περισσότερα.
 
Αυτή την αρχιτεκτονική την έχουν χαρακτηρίσει "σωματική" ή "γλυπτική αρχιτεκτονική". Κάποτε το μάτι μας διακρίνει γνωρίσματά της. Την "ένταση" λ.χ. πιο φανερή στην ονομαζόμενη "Βασιλική" της Ποσειδωνίας· έτσι ονόμαζαν οι αρχαίοι εκείνο το φούσκωμα των κιόνων, σαν να έχουν φουσκώσει από το βάρος που βαστάζουν. Τέτοιες λεπτομέρειες άλλοι θα τις πουν αρμοδιότερα. Θέλω μόνο να υπογραμμίσω ότι ο ναός των αρχαίων, ο "σηκός" πιο συγκεκριμένα, δεν είναι κατά βάθος άλλο παρά το κέλυφος μιας εικόνας, του αγάλματος ενός θεού, είναι η "καλύβα" ενός από αυτούς που αφομοίωσε ή χώνεψε, ό,τι και να λένε, ο Χριστιανισμός. Του Ποσειδώνα στο Σούνιο, της Αθηνάς στην Ακρόπολη, του Απόλλωνα στη Φιγάλεια. […]
 
Μελετητές αυτών των μνημείων, προσηλωμένοι στην εντέλειά τους, τα πίστεψαν σαν απομονωμένα από το περιβάλλον τους και τα θεωρήσαν αδιάφορα για το τριγυρινό τους τοπίο· το τεχνικό κατόρθωμα αυτών των έργων, σκέφτηκαν, είναι τέτοιο που μπορούν ν' ανθέξουν σ' όποιο τόπο κι αν βρεθούν, και είναι ρομαντισμός να λέμε πως χρειάζονται να τα συμπληρώσουν οι γραφικότητες μιας ωραίας θέας. […]
 
Το αίσθημά μου είναι ότι τούτοι οι αρχαίοι ναοί της Ελλάδας, της Μεγάλης Ελλάδας, της Ιωνίας, είναι με κάποιον τρόπο σπαρτοί, ριζωμένοι στα τοπία τους. Αφού χαλάστηκαν και ερειπώθηκαν οι "καλύβες" αυτές των αθανάτων, οι άστεγοι θεοί γύρισαν εκεί που άρχισαν, χύθηκαν ξανά έξω στο τοπίο και μας απειλούν με πανικούς φόβους ή και με θέλγητρα, παντού: "Πάντα πλήρη θεών" έλεγε ο Μιλήσιος Θαλής. Χρειάζουνται καμιά φορά τα παραμύθια.
 
Όσο και να μας το επιτρέπει η λογική θεώρηση τούτης της αρχιτεκτονικής, να φανταστούμε πώς θα ήταν δυνατό να μετακομίσουμε κομμάτι το κομμάτι τα απομεινάρια αυτών των κτισμάτων σε απόμακρες χώρες, πολύ φοβούμαι, δε θα έχουμε επιτύχει τίποτε άλλο παρά να μεταφέρουμε σωρούς σαρίδια. Θα χάναμε πολύ κόπο, αν προσπαθούσαμε να εξηγήσουμε το γιατί. Σε τούτο το αστάθμητο ερώτημα, θα ήταν πιο απλό αν αποκρινόμασταν: "οι θεοί δεν το θέλουν" - ό,τι κι αν τούτο σημαίνει. Εκτός αν προτιμούμε να περιμένουμε ώσπου ν' απογυμνωθούμε ολωσδιόλου, και δε μας μένει πια τίποτε άλλο παρά να ξυλιάσουμε στη διαπλανητική παγωνιά.
 
Με άλλα λόγια, χρειάζεται, νομίζω, μια πίστη σ' αυτά τα αρχαία σημάδια μέσα στο τοπίο τους· η πίστη πως έχουν δική τους ψυχή. Τότε, θα μπορέσει ο προσκυνητής - πρώτη φορά τον ονομάζω έτσι - να πιάσει ένα διάλογο μ'αυτά. Όχι μέσα σε τουριστικά πλήθη ποικιλότροπα αναστατωμένα, αλλ' αν μπορώ να πω: μόνος, καθρεφτίζοντας την ψυχή που διαθέτει, στην ψυχή αυτών των μαρμάρων μαζί με το χώμα τους. Μπορεί να γίνομαι συμβουλάτορας αιρέσεων, όμως δεν μπορώ να χωρίσω το ναό του Δελφικού Απόλλωνα από τις Φαιδριάδες ή την κορυφογραμμή της Κίρφης. Ευτυχώς η γη μας είναι σκληρή, οι πρασινάδες της δε σε πλαντάζουν, τα χαρακτηριστικά της είναι βράχια, βουνά και πελάγη. Κι έχει ένα τέτοιο φως.
 
(Γ. Σεφέρης, Δοκιμές)

Προτείνονται παρακάτω ορισμένες ασκήσεις για τη γενικότερη επεξεργασία του κειμένου:

Στο συγκεκριμένο δοκίμιο ο Σεφέρης αρχίζει το κείμενό του με την περιγραφή μιας διαφήμισης η οποία αναφέρεται στην αρχαία αρχιτεκτονική και, καθώς ξετυλίγονται οι σκέψεις του, αναδύεται βαθμιαία η αντίληψή του για την προσέγγιση των αρχαίων μνημείων, που αποτελεί το κεντρικό θέμα του δοκιμίου. Προσπαθήστε να παρακολουθήσετε την πορεία του στοχασμού του, επισημαίνοντας: α) τις επιμέρους ιδέες/θέματα που τον απασχολούν και β) τη σχέση ανάμεσα στις ιδέες αυτές και στο κεντρικό θέμα.

Για την εργασία αυτή σας δίνονται βοηθητικά οι παρακάτω ενδεικτικές ερωτήσεις:

• Τι "δείχνει" το περιστατικό με τη διαφήμιση, σύμφωνα με το Σεφέρη (&2);
• Σε ποιο συμπέρασμα σχετικά με την εποχή μας καταλήγει ο Σεφέρης με αφόρμηση τη συγκεκριμένη διαφήμιση (&3);
• Τι επιδιώκει να δείξει ο Σεφέρης με τα παραδείγματα του Μακρυγιάννη και του Τσελεμπή;
• Πού κατά τη γνώμη του "μπορεί να μας φέρει" μια μονομερής γνώση της αρχαίας αρχιτεκτονικής (&8);
• Πού οφείλεται, σύμφωνα με το Σεφέρη, η φθορά που υπέστη ο Παρθενώνας (&9);
• Με ποιον τρόπο βλέπει τον αρχαίο κόσμο μια κατηγορία ατόμων (ορισμένοι ξενόγλωσσοι) και πώς ο ίδιος ο Σεφέρης (&11);
• Ποια είναι η άποψη ορισμένων μελετητών για τη σχέση των μνημείων με τον περιβάλλοντα χώρο;
• Τι πιστεύει ο Σεφέρης για το ίδιο θέμα;

Διαπιστώνουμε ότι ο Σεφέρης απέναντι στη λογική θεώρηση της αρχαίας αρχιτεκτονικής αντιπροτείνει, τελικά, μια άλλη διαφορετική προσέγγιση των αρχαίων μνημείων. Συζητήστε αυτή την προσέγγιση, με βάση την παράγραφο 16, προσέχοντας ιδιαίτερα τις λέξεις/φράσεις κλειδιά: πίστη, προσκυνητής, διάλογος με τα μνημεία, "μόνος καθρεφτίζοντας την ψυχή που διαθέτει στην ψυχή των μαρμάρων μαζί με το χώμα τους".

Διερευνήστε ορισμένους από τους τρόπους με τους οποίους ασκείται η πειθώ στο κείμενο του Σεφέρη, απαντώντας στις παρακάτω ερωτήσεις:

• α. Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί ένα παραμύθι, για να υποστηρίξει ότι οι αρχαίοι ναοί είναι ριζωμένοι στα τοπία τους και ότι, επομένως, δεν επιτρέπεται η απόσπαση/μεταφορά κάποιου αρχιτεκτονικού μέλους σε άλλον τόπο (κάποιο μουσείο ξένης χώρας). Ποια εντύπωση σας προκάλεσε το παραμύθι αυτό; Σχολιάστε την αξία του ως μέσου πειθούς στη συγκεκριμένη περίπτωση. Γιατί "χρειάζονται καμιά φορά τα παραμύθια";
• β. Ο συγγραφέας παρεμβάλλει στην πορεία του στοχασμού του διάφορα παραδείγματα. Εντοπίστε ένα παράδειγμα και διερευνήστε τη λειτουργία του σε σχέση με την ιδέα, σκέψη, άποψη που εκφράζει ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο σημείο του κειμένου.
• γ. Να προσδιορίσετε το ύφος που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στο παρακάτω απόσπασμα, για να στηλιτεύσει την πράξη του Ελγκιν.

"οδήγησαν την πουριτανική φιλανθρωπία" του Ελγκιν - όπως την ονομάζουν οι απολογητές του- να κατακρεουργήσει τον έκθετο ναό, για να "προστατέψει στον ίσκιο ενός ανήλιαγου μουσείου όσα σπαράγματα μπόρεσε να σηκώσει".

• Να σχολιάσετε τον τίτλο του δοκιμίου.

Οπως αναφέρθηκε παραπάνω (βλ. παρουσίαση), το δοκίμιο υιοθετεί συχνά τον τόνο του ημερολογίου, της εξομολόγησης. Ελέγξτε αν το συγκεκριμένο δοκίμιο του Σεφέρη υιοθετεί τον προσωπικό τόνο του ημερολογίου ή και το ύφος της ομιλίας. Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας βασιζόμενοι σε κάποια ενδεικτικά στοιχεία του κειμένου (π.χ. παρατηρήστε τα ρηματικά πρόσωπα, το επίπεδο λόγου που επιλέγει ο συγγραφέας κ.τ.λ.).

Η διαφήμιση γίνεται αφορμή να γεννηθούν στο μυαλό του Σεφέρη κάποιες σκέψεις που συνειρμικά οδηγούν σε άλλες. Με αφορμή κάποιο περιστατικό που σας προξένησε ιδιαίτερη εντύπωση, προσπαθήστε να καταθέσετε γραπτά σκέψεις και αντιδράσεις που συνδέονται άμεσα, έμμεσα ή συνειρμικά με το περιστατικό αυτό. Μπορείτε, επομένως, να οργανώσετε το κείμενό σας λογικά ή συνειρμικά, να χρησιμοποιήσετε κυριολεκτική ή μεταφορική γλώσσα, αρκεί να διαφαίνεται ο προβληματισμός σας.

Τον τελευταίο καιρό συζητήθηκε πολύ το θέμα της επιστροφής των "Ελγινείων μαρμάρων" στη χώρα μας. Προσπαθήστε να συγκεντρώσετε ένα υλικό (άρθρα, επιστολές, συνεντεύξεις κ.τ.λ. που δημοσιεύτηκαν στον τύπο). Από το υλικό αυτό, καθώς και από το δοκίμιο του Σεφέρη, που μελετήσατε προηγουμένως, να αντλήσετε αποδεικτικά στοιχεία (επιχειρήματα, τεκμήρια), για να υποστηρίξετε την άποψη ότι τα γλυπτά του Παρθενώνα πρέπει να επιστραφούν στη χώρα μας. Με βάση τα στοιχεία που συγκεντρώσατε να γράψετε ένα κείμενο (400-450 λέξεις) με τη μορφή εισήγησης. Υποθέστε ότι η εισήγησή σας πρόκειται να παρουσιαστεί σε εκδήλωση σχετική με το θέμα, την οποία οργανώνει το σχολείο σας.

Στο δεύτερο μέρος του κεφαλαίου, "Τα είδη του δοκιμίου", εξετάζεται συστηματικά το αποδεικτικό δοκίμιο. Ο καθηγητής επισημαίνει τον κίνδυνο που διατρέχει μερικές φορές το δοκίμιο να μεταβληθεί σε τυπικό άρθρο μιας εγκυκλοπαίδειας, αν δεν φροντίσει ο δοκιμιογράφος, κατά την τεκμηρίωση της θέσης του με γεγονότα, να τα χρησιμοποιήσει ως πλαίσιο ή βοηθητικό υλικό για τις ιδέες, τις σκέψεις, τις θεωρίες, τις απόψεις του.

Για να ασκηθούν ακριβώς οι μαθητές στη διάκριση ενός καθαρού δοκιμίου από ένα άρθρο, δίνονται οι ασκήσεις της σ. 122. Να προτιμηθούν για τις ασκήσεις αυτές τα κείμενα 2,3,4. Η τελευταία άσκηση στο κείμενο του Κ. Καστοριάδη (σ.129) μπορεί να γίνει και γραπτά σε ένα κείμενο (400-450 λέξεις).

γ. Υποστηρικτικό υλικό για το διδάσκοντα

1. "Εκφραση-Εκθεση" Γ' τεύχος, βιβλίο του καθηγητή, σ. 123-136.
2. Boklund-Λαγοπούλου, Δομές συνειρμικής σημασίας και ανάλυση λογοτεχνικών κειμένων, Σημειωτική και κοινωνία, Οδυσσέας, Αθήνα 1980.
3. Βλ. επίσης, Επιλογή βιβλιογραφίας, διδακτική δοκιμή "Δοκίμιο και λογοτεχνία".

Σημείωση

Τα παρακάτω αποσπάσματα απο δημοσιεύματα σχετικά με τα "Ελγίνεια μάρμαρα" και τα "Μνημεία και εκπαίδευση" προέρχονται απο την αναμορφωμένη εκδοχή του Δοκιμίου στο βιβλίο της Γ' Λυκείου.

Η τρίτη, επηυξημένη και βελτιωμένη, έκδοση του βιβλίου του ιστορικού William St. Clair "Lord Elgin and the Marbles - The Controversial History of the Parthenon Sculptures" θα πρέπει να έπεσε ως κεραυνός εν αιθρία στις εφησυχασμένες συνειδήσεις πολλών παραγόντων τουΒρετανικού Μουσείου. Όχι τόσο επειδή αναφέρεται στη "δραστική " επέμβαση καθαρισμού των γλυπτών του Παρθενώνα το 1938, πράγμα που ήταν γνωστό σε πολλούς αρχαιολόγους, όσο επειδή η αποκάλυψη του φακέλου με τις εκθέσεις που αναφέρονται στο περιστατικό επιβεβαιώνει ότι το Μουσείο, παρά το ότι γνώριζε από τότε τις καταστροφές που έγιναν στα Μάρμαρα, εξακολουθούσε να υποστηρίζει ως πρόσφατα την άποψη της ασφαλούς φύλαξης των παρθενώνειων γλυπτώνστις εγκαταστάσεις του, σε αντίθεση μάλιστα με τους κινδύνους που θα διέτρεχαν στην περίπτωση που θα επέστρεφαν στη ρύπανση της αθηναϊκής ατμόσφαιρας, Ήταν μια ενοχλητική στάση που πρόδιδε αδικαιολόγητη υπεροψία.
 
Όπως ισχυρίζεται ο κ. St Clair"η καταστροφή που έγινε στα Ελγίνεια Μάρμαρα ήταν πολύ χειρότερη από οτιδήποτε δημόσια αναγνωρίστηκε ή έγινε αποδεκτό (…) και όπως εκτιμούν τα μέλη της επίσημης εξεταστικής επιτροπής, η φθορά δεν αλλοίωσε μόνο την εμφάνιση των γλυπτών, αλλά έβλαψε - και σε ορισμένες περιπτώσεις κατέστρεψε - όλες τις μελλοντικές πιθανότητες για αρχαιολογική και επιστημονική έρευνα στη φύση, στην έννοια και στην ιστορία των Μαρμάρων και στις καλλιτεχνικές και γλυπτικές ανάγκες. Η απόκρυψη και η παραποιημένη παρουσίαση της εκτάσεως της καταστροφής παραπλάνησαν στη συνέχεια πολλούς ευσυνείδητους αρχαιολόγους που πίστευαν ότι είχαν να κάνουν με ανέγγιχτα πρωτότυπα έργα κλπ." […]
 
Δεν υπάρχει αμφιβολία σήμερα πια πως το θέμα του επαναπατρισμού των θαυμάσιων γλυπτών του Παρθενώνα που η Μελίνα Μερκούρη με πολύ κουράγιο και θέρμη ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του '80 παίρνει τώρα μια νέα τροπή, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι αύριο κιόλας θα μας στείλουν οι Βρετανοί με DHL τα γλυπτά που ο λόρδος ΄Ελγιν απέσπασε βίαια από τους ναούς πριν από δύο αιώνες. Επίσης δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πνεύμα αρχίζει να αλλάζει στη Βρετανία τόσο στο κοινοβούλιο όσο και στην κοινή γνώμη, ενώ είναι φανερό ότι και τα δύο μέρη που έχουν εμπλακεί σε αυτή την υπόθεση χρειάζονται χρόνο. Οι μεν Βρετανοί, για να αναθεωρήσουν λανθασμένες απόψεις για το πώς αποκτήθηκαν τα Μάρμαρα και ποιοι είναι οι πραγματικοί θεματοφύλακές τους, αλλά και οι Έλληνες για να συνειδητοποιήσουν ότι δεν είναι αρκετό να ζητούν τα Μάρμαρα, όταν ακόμη δεν είναι έτοιμο το νέο Μουσείο Ακροπόλεως, για να τα στεγάσουν.
 
Οι χειρισμοί του υπουργού Πολιτισμού για τη σύσταση μιας διεθνούς επιτροπής από την UNESCO ή το ICOM που θα εξετάσει την κατάσταση των γλυπτών είναι ένα πρώτο βήμα σε σωστή κατεύθυνση. Και σίγουρα θα ακολουθήσουν και άλλα, καθώς θα γίνει συνείδηση στη διεθνή κοινότητα και επίσης και στην ευρωπαϊκή ότι το αίτημα της επιστροφής δεν είναι ούτε εθνικιστικό ούτε μισαλλόδοξο. Απλούστατα απορρέει από την κοινή και πολύ κρύα λογική πως δεν μπορεί η Ευρωπαϊκή Ένωση να συμμετέχει στην αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως και ταυτόχρονα να δέχεται ότι τα μισά από τα αρχιτεκτονικά μέλη και όχι απλώς ο γλυπτός διάκοσμος των μνημείων θα βρίσκονται στο Λονδίνο και τα άλλα μισά στην Αθήνα. Είναι έργα που συμπληρώνουν το ένα το άλλο και πρέπει να βρίσκονται όλα μαζί δίπλα στα μνημεία στα οποία ανήκουν. Και σε αυτό δεν υπάρχουν περιθώρια ούτε για εθνικισμούς ούτε για υπεροψίες και πολύ περισσότερο για συναισθηματισμούς.
 
(Από τον ημερήσιο τύπο)

ΝΙΚ ΦΙΛΤΙΝΓΚ, "Να επιστραφούν στην Ελλάδα"

Μιλάει ο δημοσιογράφος που έφερε πρώτος στη δημοσιότητα το θέμα.

Συνέντευξη με τον κ. Νικ Φίλντινγκ, τον δημοσιογράφο της εφημερίδας "Mail of Sunday" ο οποίος πρώτος εξασφάλισε την παγκόσμια αποκλειστικότητα της αποκάλυψης των συμπερασμάτων του καθηγητή Σεντ Κλερ.

"Σας ευχαριστώ πολύ".
 
"Είναι μια πολύ δύσκολη ερώτηση. Όταν τα αφαίρεσε από τον Παρθενώνα ο Λόρδος Έλγιν, υπήρξε ένα τρομακτικός ανταγωνισμός μεταξύ Άγγλων και Γάλλων να πάρουν ό,τι μπορούσαν. Αντικείμενα τέχνης από μια Ελλάδα που δεν είχε τον έλεγχο του εδάφους της. Αν δεν το έκανε ο Έλγιν, θα το έκαναν οι Γάλλοι. Θα τα είχε σήμερα κάποια άλλη δύναμη ή θα είχαν καταστραφεί. Το αίτημα της επιστροφής όμως δεν έχει σχέση μ'αυτό. Είναι κάτι σημερινό, είναι ένα ηθικό ζήτημα και έχει επίσης σχέση με την απόδοση δικαιοσύνης. Πρόκειται για αντικείμενα στενά συνδεδεμένα με την ελληνική αίσθηση ταυτότητας. Αν αντικείμενα της ίδιας σημασίας είχαν παρθεί από τη Βρετανία, π.χ. από το Στόουνχετζ, κάθε Βρετανός θα τα ήθελε πίσω".
 
Πηγή της Ντάουνινγκ Στριτ δήλωσε προς "Το Βήμα" ότι "η άποψη της αγγλικής κυβέρνησης συγκλίνει με αυτούς που πιστεύουν πως τα Γλυπτά του Παρθενώνα αποκτήθηκαν έπειτα από άδεια που εκδόθηκε από τη νόμιμη εξουσία της εποχής". Συμφωνείτε;
 
"Καθόλου. Ο Έλγιν δεν είχε άδεια. Κανένας δεν είδε το περίφημο φιρμάνι. Μόνο μια μετάφρασή του. Σημειώστε πως δεν υπάρχει έγγραφο σε Οθωμανική Βιβλιοθήκη για οποιοδήποτε τέτοιο φιρμάνι. Επιπλέον, ακόμη και από τη μετάφραση που παρουσιάζεται ως αυθεντική δεν προκύπτει ότι δίδεται σε κανέναν ή άδεια να αφαιρέσει οτιδήποτε από τον ναό του Παρθενώνα. Το συγκεκριμένο έγγραφο μιλά για μετατόπιση χαραγμένων πλακών και βράχων. Όχι για την καταστροφή του κτιρίου. Όχι για την αφαίρεση κομματιών από αυτό. Τα Γλυπτά πρέπει να επιστρέψουν στην Ελλάδα και κανένας στην Αγγλία δεν θα αισθανθεί προδομένος. Γιατί πολύ εύκολα σήμερα πετάμε προς την Αθήνα. Όσο για το Βρετανικό Μουσείο, μπορεί να εκθέσει αντίγραφα. Άλλωστε πολλά αντίγραφα που έγιναν πριν από τη δεκαετία του '30 πλησιάζουν περισσότερο τα αρχαία αυθεντικά από τα σημερινά αυθεντικά· γιατί τα εκμαγεία τους δημιουργήθηκαν επάνω στα γλυπτά προτού αυτά ξυστούν. Ακόμη, δεν πιστεύω ότι εκτίθενται σωστά στο Βρετανικό Μουσείο. Γιατί τα Μάρμαρα βρίσκονταν γύρω από το εξωτερικό ενός ναού. Τώρα βρίσκονται γύρω από το εσωτερικό ενός κτιρίου Για τους αρχαίους Έλληνες ο ναός με τα γλυπτά επάνω του ήταν το κέντρο. Σήμερα ο επισκέπτης είναι το κέντρο και τα γλυπτά παρατάσσονται γύρω του. Και μάλιστα δεν παρατάσσονται με την ίδια ροή με την οποία βρίσκονταν επάνω στον Παρθενώνα. Στο Βρετανικό Μουσείο τα Γλυπτά του Παρθενώνα δεν αποδίδουν σωστά αυτό για το οποίο φτιάχτηκαν".
 
(Από τον ημερήσιο τύπο, 14-6-1998)

Διαβάστε το παρακάτω ποίημα και παρατηρήστε πώς η ποιήτρια αποδίδει με το δικό της τρόπο το θέμα των ελγινείων.

ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

(Ελγίνου μάρμαρα)

Στην ψυχρή του Μουσείου αίθουσα
την κλεμμένη, ωραία, κοιτώ
μοναχή Καρυάτιδα.
Το σκοτεινό γλυκύ της βλέμμα
επίμονα εστραμμένο έχει
στο σφριγηλό του Διονύσου σώμα
(σε στάση ηδυπαθείας σμιλευμένο)
που δυό βήματα μόνον απέχει.
Το βλέμμα το δικό του έχει πέσει
στη δυνατή της κόρης μέση.
Πολυετές ειδύλλιον υποπτεύομαι |
τους δυό αυτούς να 'χει ενώσει.
Κι έτσι, όταν το βράδυ η αίθουσα αδειάζει
απ' τους πολλούς, τους θορυβώδεις επισκέπτες,
τον Διόνυσο φαντάζομαι
προσεκτικά απ' τη θέση του να εγείρεται
των διπλανών γλυπτών και αγαλμάτων
την υποψία μην κινήσει,
κι όλος παλμό να σύρεται
τη συστολή της Καρυάτιδας
με οίνον και με χάδια να λυγίσει.
Δεν αποκλείεται όμως έξω να 'χω πέσει.
Μιάν άλλη σχέση ίσως να τους δένει
πιο δυνατή, πιο πονεμένη:
Τις χειμωνιάτικες βραδιές
και τις εξαίσιες του Αυγούστου νύχτες
τους βλέπω,
απ' τα ψηλά να κατεβαίνουν βάθρα τους,
της μέρας αποβάλλοντας το τυπικό τους ύφος,
με νοσταλγίας στεναγμούς και δάκρυα
τους Παρθενώνες και τα Ερεχθεία που στερήθηκαν
στη μνήμη τους με πάθος ν' ανεγείρουν.
 
Κική Δημουλά "Έρεβος"

Επιλέξτε μία από τις παρακάτω ομαδικές ασκήσεις:

• α. συζητήστε τη σχέση σας με τα μνημεία (της αρχαίας ή της νεότερης εποχής), που έχουν αναγνωρισμένη αρχαιολογική αξία. Αναφερθείτε σε ενδεχόμενες επαφές σας (πληροφορίες, γνώσεις από το σχολείο ή από εξωσχολικά διαβάσματα, επισκέψεις σε μουσεία, παρακολούθηση κάποιας σχετικής τηλεοπτικής εκπομπής κτλ.). Περιγράψτε τις όποιες εντυπώσεις, σκέψεις, συναισθήματα γεννήθηκαν από την επαφή αυτή.
• β. συζητήστε τη σχέση σας με κάποιο συγκεκριμένο μνημείο στην περιοχή σας, άγνωστο στο ευρύ κοινό, το οποίο όμως έχει σημασία για τη συλλογική μνήμη της κοινότητας στην οποία ζείτε π.χ. ο νερόμυλος του χωριού, ένα αρχοντικό του περασμένου αιώνα, το κτίριο όπου στεγάστηκε η πρώτη βιβλιοθήκη της περιοχής κτλ. Τι γνωρίζετε για το συγκεκριμένο μνημείο και τι θα θέλατε ακόμη να μάθετε; Συνδέεται το μνημείο αυτό με κάποια βιώματά δικά σας, της οικογένειάς σας ή της ευρύτερης κοινότητας; Τι μέτρα έχουν ληφθεί από την κοινότητα για τη συντήρηση του μνημείου;

Διαβάστε τα παρακάτω αποσπάσματα από άρθρα σχετικά με το θέμα "Μνημεία και εκπαίδευση" και συζητήστε τους τρόπους που προτείνονται, για να οικοδομήσουν οι μαθητές μια ουσιαστική σχέση με τα μνημεία.

ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: "Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ"

[…] Μόνον η εκπαίδευση, από την πρώτη σχολική ηλικία, μπορεί να εθίσει τα παιδιά στη συναναστροφή με τα μνημεία, να τα εκθέσει στην επίδρασή τους, να τους επιτρέψει να χτίσουν μια βιωματική σχέση με το παρελθόν και να δημιουργήσει προϋποθέσεις ώστε, ως αυριανοί πολίτες, να χαίρονται την παρουσία τους στο περιβάλλον, να την επιζητούν αντί να την αποφεύγουν, και να μπορούν να συνεργαστούν - στο μέτρο των δυνατοτήτων τους - με τους υπεύθυνους φορείς του κράτους για την προστασία τους και την αξιοποίησή τους.
 
Πρέπει να τονιστεί ότι δεν προτείνεται εδώ ένα ακόμα μάθημα με εξετάσεις και βαθμούς. Τα μνημεία μπορούν να συνδεθούν με πλήθος μαθημάτων που ήδη διδάσκονται στο δημοτικό σχολείο, όπως ιστορία, γεωγραφία, θρησκευτικά, μελέτη περιβάλλοντος. Αναφέρομαι κυρίως στην ανάγκη παροχής βιωμάτων στα παιδιά, με άξονα την επίσκεψη κάποιων μνημείων που βρίσκονται στο άμεσο περιβάλλον τους. Μια επίσκεψη με λίγη προετοιμασία από το δάσκαλο αλλά και τα ίδια τα παιδιά, με κάποιο βοηθητικό φυλλάδιο, που ίσως μπορεί να ετοιμάζεται από ειδικούς στο θέμα σε συνεργασία με το σχολικό σύμβουλο της περιοχής και να αφορά τα επισκέψιμα μνημεία της συγκεκριμένης περιφέρειας. Αυτού του είδους οι επισκέψεις δε θα πρέπει να έχουν το χαρακτήρα μιας άσκοπης, αμήχανης και ανοργάνωτης περιδιάβασης, με μόνο της προτέρημα την απόδραση από τη σχολική τάξη, αλλά μιας αναμενόμενης - λόγω της κατάλληλης προετοιμασίας - ανακάλυψης χώρων και πληροφοριών, μιας περιπέτειας, ενός παιχνιδιού με στόχο. Μέσα από έναν τέτοιο περίπατο, που δε θα θεωρείται περιττή πολυτέλεια για λίγους αλλά αυτονόητη και συχνή άσκηση στο πλαίσιο του σχολικού προγράμματος, προκύπτει γνώση και έμπνευση για ένα σωρό δραστηριότητες, συζητήσεις και ψάξιμο με την επιστροφή στο σχολείο, δημιουργούνται κίνητρα για μάθηση ακόμα και σε παιδιά με μαθησιακά προβλήματα.
 
Ήδη στα βιβλία του δημοτικού σχολείου, κυρίως στα βιβλία της ιστορίας και των θρησκευτικών, έχουν πολλαπλασιαστεί οι εικόνες ιστορικών και αρχαιολογικών μνημείων (εδώ επιμένω ότι χρειάζεται η επίσκεψη σε μνημεία της περιοχής, ώστε να μη δημιουργούνται στα παιδιά στερεότυπα μακριά από τη δική τους εμπειρία στη ζωή, όπως ότι μνημείο είναι ο Παρθενώνας αλλά όχι ο νερόμυλος του χωριού, το φυλάκιο από την εποχή που πολέμησε ο προπάππος, η πέτρινη βρύση με την τούρκικη επιγραφή κτλ.) Υπάρχουν λοιπόν οι ευκαιρίες και επιβάλλεται να συνδυασθούν όλες αυτές οι αναφορές και το καινούργιο πνεύμα των βιβλίων με άμεσα βιώματα. Αυτά είναι που λείπουν στα παιδιά και αυτά θα πηγάσουν από ενδιαφέρουσες επισκέψεις όχι μόνο σε μουσεία, όπως έστω περιστασιακά συμβαίνει ως τώρα, αλλά και σε αντιπροσωπευτικά μνημεία της εποχής. Στο φυσικό τους χώρο, με τις πραγματικές διαστάσεις τους που δεν αποδίδονται από καμιά εικόνα, με την ευκαιρία να διαπιστωθεί το υλικό, το σχήμα και η γεωγραφία τους. Ένα ξωκλήσι, ένα τμήμα από παλιό κάστρο μπορούν να αποτελέσουν θαυμάσια αφορμή για να μιλήσει κάποιος στα παιδιά για θέματα προσανατολισμού στο χώρο, γεωγραφίας, εθίμων της περιοχής, να μιλήσει για φυσικά οχυρά, για ληστρικές επιδρομές, για μύθους σχετικά με τα ερείπια που σώζονται. Μπροστά σ' ένα μνημείο που σώζεται αρτιότερα, θα έχουν την ευκαιρία να προβληματιστούν για τη χρήση των χώρων του, για τα επαγγέλματα, τις τέχνες και τις τεχνικές που επιστρατεύτηκαν για την κατασκευή του. Ακόμη και τα μαθηματικά μπορεί κανείς να διδάξει με αφορμή ένα μνημείο, και το μάθημα ν' αφήσει αξέχαστες εντυπώσεις στα παιδιά, ιδίως αν πραγματοποιηθεί στο άμεσο περιβάλλον του μνημείου. Αναγνώριση γεωμετρικών σχημάτων σε μια βυζαντινή εκκλησιά, εγγεγραμμένα σχήματα, μετρήσεις μεγεθών, αναλογίες, ορολογία που προκύπτει από την ανάγκη να περιγραφεί ένα συγκεκριμένο μνημείο, να μερικά από τα στοιχεία που μπορεί να υποδειχθούν πρόχειρα ως δραστηριότητες σε μια τέτοια επίσκεψη […]
 
(Β. Βέμη, "Αρχαιολογία και Τέχνες", τ. 56)

Σχολεία "υιοθετούν" μνημεία

Ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό πρόγραμμα γνωριμίας με την εθνική κληρονομιά

Πόσο γνωρίζουμε τα μνημεία -κλασικά ή νεότερα - που υπάρχουν στην Αθήνα ή και στην Ελλάδα; Οι περισσότεροι τα αγνοούμε, γιατί τα μάθαμε από τα βιβλία, ως εξεταστέα ύλη, και αργότερα, όταν ο δρόμος μας έφτασε έως εκεί, απλώς τα παρατηρήσαμε χωρίς να τα γνωρίζουμε στην πραγματικότητα. Και αυτό διαιωνίστηκε επί πολλές γενιές. Τώρα, τα πράγματα αλλάζουν. Τα παιδιά, από πολύ μικρή ηλικία, θα έχουν τη δυνατότητα να γνωρίζουν τα μνημεία της πόλης τους, μέσα από ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα που εκπονείται από το ΥΠΠΟ και το υπουργείο Παιδείας, με την ευθύνη του Ελληνικού Τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM) και φέρει τον τίτλο "Το σχολείο υιοθετεί ένα μνημείο". Πρόκειται για ένα πρωτότυπο ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό πρόγραμμα, που ξεκίνησε πριν από χρόνια στην Νάπολη, εφαρμόστηκε στην αρχή εκεί και στη συνέχεια, με μεγάλη επιτυχία σε 150 σχολεία της Ιταλίας, κινώντας το ενδιαφέρον του Ευρωκοινοβουλίου. Έτσι το πρόγραμμα τέθηκε υπό την αιγίδα του Ιδρύματος "Πήγασος", το οποίο αποτελείται από ομάδα ευρωβουλευτών από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και από όλες τις παρατάξεις που πιστεύουν ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω οικονομικών πρακτικών. Πιστεύουν ότι χρειάζεται επίσης να συνειδητοποιήσουν οι κάτοικοι των χωρών-μελών την κοινή πολιτιστική τους ταυτότητα και γι' αυτό το λόγο προωθούν δραστηριότητες οι οποίες την αναδεικνύουν.
 
Τώρα ήρθε η σειρά της Αθήνας: η τελετή ανάθεσης των δέκα μνημείων σε αντίστοιχα σχολεία θα γίνει εντός των ημερών. Μνημεία από όλες τις περιόδους της ιστορίας της Ελλάδας - το μνημείο Φιλοπάππου, το Ρολόι του Κυρρήστου, η Ρωμαϊκή και η Αρχαία Αγορά, ο Ναός του Ηφαίστου (Θησείο), της κλασικής περιόδου, η Γοργοεπήκοος (Άγιος Ελευθέριος-το παρεκκλήσι δίπλα στη Μητρόπολη), οι Άγιοι Απόστολοι Σολάκη μέσα στην Αρχαία Αγορά και οι Άγιοι Ανάργυροι στου Ψυρρή, της βυζαντινής, και το Εργοστάσιο του Γκαζιού στον οδό Πειραιώς, το Αστεροσκοπείο και το παλιό Πανεπιστήμιο στην Πλάκα, της νεότερης, επελέγησαν "προς υιοθεσία".
 
Το πρόγραμμα απευθύνεται στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση και έχει δικαίωμα κάθε σχολείο να συμμετέχει. Στην έννοια μνημείο περιλαμβάνεται κάθε υλικό τεκμήριο πολιτιστικής κληρονομιάς, ανεξαρτήτως περιόδου. Όσο για το ρήμα "υιοθετώ", νοείται ως εξής: η ενασχόληση ενός σχολείου επί τρία χρόνια με ένα μνημείο, το οποίο πλέον θεωρείται ότι του "ανήκει". Αυτό, σημαίνει, ότι η τάξη που "υιοθετεί" το μνημείο πρέπει να μελετήσει τη σχετική βιβλιογραφία, να πάρει συνεντεύξεις από ανθρώπους που σχετίζονται με αυτό (Εφορίες Αρχαιοτήτων, αρχιτέκτονες, εργάτες), να κάνει επιτόπιαεξέταση, να μελετήσει τον όγκο και την αρχιτεκτονική του, να το φωτογραφίσει, να το σχεδιάσει, να το ζωγραφίσει, να προχωρήσει σε κατασκευή μακετών, και, τέλος, να το "αναδείξει". Γι' αυτό και σε όλες τις πόλεις που έχει λειτουργήσει μέχρι σήμερα το πρόγραμμα επελέγησαν υποβαθμισμένα μνημεία, άγνωστα στο ευρύ κοινό, τα οποία χρειάζονται τη φροντίδα της κοινότητας. Τα παιδιά θα πρέπει να κοινοποιήσουν τις μελέτες τους κατ' αρχήν στις υπόλοιπες τάξεις του σχολείου τους, στην οικογένεια, στη γειτονιά, σ' ολόκληρη την πόλη μέσα από σχολικές εφημερίδες, εκθέσεις, ξεναγήσεις, ανακοινώσεις στα ΜΜΕ, σε άλλα σχολεία που συμμετέχουν στο πρόγραμμα, σε αντίστοιχα της Ευρώπης που συμμετέχουν στο "Πήγασος". Στην τελευταία φάση του προγράμματος θα γίνουν ανταλλαγές με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, για να επικοινωνήσουν τα παιδιά μέσα από την εμπειρία τους. Αυτός είναι εξάλλου και ο στόχος του προγράμματος: να εξοικειωθούν τα παιδιά με την τοπική κατ' αρχάς κι αργότερα με την εθνική κληρονομιά τους, και ν' αναδείξουν την ευρωπαϊκή διάσταση των μνημείων που μελετούν, μέσα από το πρόγραμμα της "υιοθεσίας".
 
(Από τον ημερήσιο τύπο, 11-6-1995)

Αρχαιολογία για νέους με φαντασία και όνειρο. Tα εκπαιδευτικά προγράμματα για την Ακρόπολη

[…] Αρκετά είναι τα Μουσεία, κυρίως τα ιδιωτικά, που έχουν οργανώσει άριστα προγράμματα για τη σχολική ηλικία (Μπενάκη, Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και άλλα). Για την ανάπτυξη μιας τέτοιας προσπάθειας, που δεν την ακολουθούν δυστυχώς τα μεγάλα μας μουσεία, υπάρχουν σήμερα προγράμματα-πιλότοι δημιουργημένα με φαντασία και όνειρο, που αποδίδουν θαυμαστά αποτελέσματα […]
 
Ποια είναι η εργασία του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της Α' Εφορίας; Οργάνωσε στα επτά χρόνια που λειτουργεί το Τμήμα ένα πλήθος από βοηθητικά προγράμματα για την εκπαίδευση, φυσικά πάνω στο θέμα της Ακρόπολης και των Μνημείων της. […]
 
Καθώς η Ακρόπολη και τα μνημεία της δε λείπουν από κανένα σχολικό πρόγραμμα σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο, ήταν ανάγκη να συλλογιστούν τους καλύτερους τρόπους προσέγγισης των θαυμαστών μνημείων, της ιστορίας τους, της τέχνης τους, της σημασίας τους. Χρησιμοποιήθηκαν προπλάσματα του χώρου και κάθε μνημείου, έγιναν θαυμάσια σχέδια κυρίως από τον αρχιτέκτονα Μ. Κορρέ, και χωρίστηκαν σε κατηγορίες τα θέματα που θα περιλαμβάνονταν στα προγράμματα. Έγιναν διαφάνειες (slides), χρησιμοποιήθηκαν και οι έκτακτες εκθέσεις που στεγάζονται στο κέντρο Μελετών Ακροπόλεως (στου Μακρυγιάννη) και άρχισε η δύσκολη εργασία. Αποφασίστηκε αρχικά η οργάνωση "μιας ημέρας στην Ακρόπολη" στην οποία με την καθοδήγηση των αρχαιολόγων του Τμήματος, θα οργανώνονταν, ολιγόωρα μαθήματα για διάφορους κύκλους που προκύπτουν από τη μελέτη των μνημείων:την αρχιτεκτονική τους, την ιστορία τους, τις λεπτομέρειες και τη εξέλιξη των μελών τους, το γλυπτό τους διάκοσμο κ.α. Με βάση αυτές τις πρώτες σκέψεις οι οποίες και χαιρετίστηκαν από τα παιδιά που έλαβαν μέρος, συνοδευόμενα από τους δασκάλους τους, αναπτύχθηκαν και διάφορα προγράμματα σχετικά με τα μνημεία με τα εξής θέματα: η μυθολογία που εικονίζεται, τα ποικιλόμορφα φορέματα που ντύνουν τις διάφορες μορφές στα γλυπτά, η εικόνα της ζωφόρου του Παρθενώνα, τα αρχαία μουσικά όργανα, οι ρυθμοί της κλασικής αρχιτεκτονικής, η ιστορία κάθε ιερού κτίσματος, τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν κ.ά. […]
 
Καταρτίσθηκαν, με τον καιρό, οι λεγόμενες "μουσειοσκευές", οκτώ είναι έτοιμες για την ώρα. Καθεμιά από αυτές περιέχει ένα θέμα και έχει όλα τα βοηθητικά στοιχεία για την εκμάθησή του, από μικρά προπλάσματα ως slides και φωτογραφίες λεπτομερειών και συνόλων. Οι μουσειοσκευές αυτές δανείζονται για μια βδομάδα σε υπεύθυνους εκπαιδευτικούς που μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν για κατατόπισή τους και για μάθημα μετά στην τάξη τους ή σε περισσότερες τάξεις. Όλο το υλικό επιστρέφεται κατόπιν […]
 
(Αθηνά Καλογεροπούλου, από τον ημερήσιο τύπο, 5/11/1994)