Η φυσιογνωμία του έργου

Τι είναι και σε τι χρησιμεύει ένας Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων (ΣΠΛ)

Ο Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων (ΣΠΛ, Concordance) αποτελεί ένα εξειδικευμένο λεξικό, όπου κάθε λεξικός τύπος ενός, λογοτεχνικού συνήθως, κειμένου καταγράφε­ται τόσες φορές όσες απαντά στο έργο αυτό, πάντα συνοδευόμενος από τα άμεσα συμφραζόμενά του (context, έκτασης κατά κανόνα ενός στίχου ή μιας αράδας) και από ακριβείς παραπομπές. Όλοι οι λεξικοί τύποι, είτε αλημματοποίητοι είτε λημμα­τοποιημένοι (δηλαδή με όλους τους παραδειγματικούς τύπους των υπαγόμενους στο αντίστοιχο λήμμα) οργανώνονται σε ένα αλφαβητικό ευρετήριο. Δεν παρέχονται ερ­μηνεύματα των λέξεων.

Οι χρήσεις ενός Συμφραστικού Πίνακα Λέξεων (εφεξής: ΣΠΛ) είναι φιλολογικές, γλωσσολογικές και λεξικογραφικές.^[1] Εφόσον η φιλολογία ορίζεται ως μελέτη των κει­μένων, η πρώτη χρήση των Πινάκων Λέξεων και των ΣΠΛ σχετίζεται με την κριτική αποκατάσταση αυτών των κειμένων.^[2] Στις φιλολογικές χρήσεις του ΣΠΛ ανήκει και η ανίχνευση θεμάτων, μοτίβων, ακόμη και των ελάχιστων νοηματικών μονάδων που συγκροτούν ένα ή περισσότερα υπό μελέτη κείμενα, ποιητικά ή πεζά. Αν ως θέμα ορί­ζεται η διαπλοκή δύο βασικών εννοιών, και επομένως λέξεων (λ.χ. ο γέρος και η θά­λασσα, έρως και θάνατος κ.ο.κ.), ο συνδυασμός των ζητούμενων λεκτικών σημάτων με άλλα είναι εξαιρετικά δύσκολο και χρονοβόρο να εξεταστεί χωρίς τέτοιους εξαν­τλητικούς πίνακες λέξεων μαζί με τα συμφραζόμενά τους -πόσο μάλλον όταν πρό­κειται για μεγάλα κείμενα ή για ομάδες κειμένων. Η συγκέντρωση των θεματικών μονάδων μαζί με τα συμφραζόμενά τους αποφέρει πολύτιμο υλικό για παρατηρήσεις πάνω στη μικροκλίμακα του οργανωμένου λόγου, την περίοδο, την παράγραφο, τη στροφή. Ας σημειωθεί ότι, ενώ στον έντυπο ΣΠΛ η συνήθης έκταση του παρεχόμενου context δεν ξεπερνά τη μία αράδα (100 περίπου χαρακτήρες περί τη λέξη-στόχο), στον ηλεκτρονικό ΣΠΛ μπορούμε να λάβουμε ολόκληρη παράγραφο, ολόκληρη στροφή ή και απεριόριστα μεγαλύτερα τμήματα κειμένου.

Είναι επομένως κατανοητό γιατί ο ΣΠΛ αποτελεί το υπ' αριθμόν ένα βοήθημα του φιλολόγου για την αποκατάσταση, την ανάλυση και τη μελέτη της μικροδομής και της μακροδομής των λογοτεχνικών κειμένων. Τούτο εξηγεί την εμφάνιση των (χειρο­ποίητων) ΣΠΛ από πολύ νωρίς, ήδη από τον 13ο αι., αρχικά για τη συστηματική μελέ­τη των Γραφών (οι ΣΠΛ για τις Γραφές καθιερώθηκε να ονομάζονται στα ελληνικά Ταμιεία). Και επίσης καταδεικνύει γιατί δεν υπάρχει αρχαίος συγγραφέας, για τον οποίο να μην έχει εκπονηθεί ένας τουλάχιστον ΣΠΛ του έργου του. Και για τη μελέτη της υφολογίας και της μετρικής, ο ΣΠΛ είναι απολύτως αναντικατάστατος. Επίσης, με τέτοιους πίνακες έγινε δυνατή, λ.χ., η ανάλυση των λογότυπων στα ομηρικά έπη, ή της ομοιοκαταληξίας στη Θυσία του Αβραάμ και στον Ερωτόκριτο.

Ως προς τις γλωσσολογικές χρήσεις: Η παρακολούθηση των μονάδων λόγου και της συμπεριφοράς τους -γραμματικής, συντακτικής, σημασιολογικής (ιδιωτισμοί, σημασιολογικά πεδία λέξεων κλπ.)-, σε έναν ή περισσότερους συγγραφείς, σε ένα ή περισσότερα είδη κειμένων, δεν μπορεί να γίνει με πληρότητα και ακρίβεια χωρίς έναν ΣΠΛ, ιδιαίτερα σε ηλεκτρονική μορφή. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές μάς επιτρέ­πουν να ορίσουμε τις μονάδες αυτές όχι μόνον ως ακέραιες τυπογραφικές λέξεις, αλ­λά και ως τμήματα λέξεων μικρότερα από μία τυπογραφική λέξη (δηλαδή ως θέματα, προσφύματα και παραγωγικές καταλήξεις)· επίσης ως λόγο: μεγαλύτερο από τη λέξη (ακέραια σύνθετα κρυσταλλώματα) ή οριζόμενο ως ένα τυχαίο αριθμό συνεχόμενων χαρακτήρων (strings of characters). Μας επιτρέπουν ακόμη να αλφαβητίσουμε τις λέ­ξεις αντίστροφα, από τα δεξιά προς τα αριστερά, να δημιουργήσουμε, δηλαδή, έναν αντίστροφο πίνακα λέξεων.^[3]

Ο ΣΠΛ είναι το κατεξοχήν προλεξικογραφικό βοήθημα. Ως εργαλείο είναι καίριο για την επιστημονική λεξικογραφία. Γιατί, αν η συγκέντρωση αυτούσιων δειγμάτων κειμένου/ παραθεμάτων από τις πηγές, για την τεκμηρίωση της φυσιογνωμίας και της σημασίας μιας λέξης, θεωρείται απολύτως απαραίτητη προϋπόθεση, πριν αρχίσει να συντάσσεται ένα λεξικογραφικό λήμμα-άρθρο για τη λέξη αυτήν, τότε γίνεται φα­νερό γιατί ένα λεξικό προϋποθέτει -ιδεωδώς- μια σειρά ΣΠΛ για όλα τα κείμενα, όπου μαρτυρείται η ίδια λέξη. Σε παλαιότερες εποχές τέτοιοι ΣΠΛ γίνονταν με το χέ­ρι, μια διαδικασία χρονοβόρα και πολύ δαπανηρή· σήμερα καταρτίζονται πλήρη ηλε­κτρονικά Σώματα Κειμένων (ή corpora, όπως η ψηφιακή βιβλιοθήκη του TLG), επί τη βάσει των οποίων εκπονούνται στη συνέχεια οι σχετικές concordances των κειμένων. Από το Σώμα Κειμένων στους Συμφραστικούς Πίνακες Λέξεων, στα Λεξικά Συγγρα­φέων, και τέλος στο Λεξικό: αυτή είναι η διαδικασία που οδηγεί στο λεξικό·μόνον έτσι μπορεί η λεξικογραφική πραγμάτευση μιας λέξης να είναι πλήρης και ακριβής, κάτι που ισχύει για όλες τις γλώσσες, τόσο για εκείνες που διαθέτουν γραπτά μνη­μεία όσο και για τις ακόμη ακατάγραφες (στις τελευταίες το συλλεγόμενο προφορικό υλικό μετατρέπεται σε γραπτό σώμα κειμένων, προτού καταλήξει σε concordance). Δεν αρκεί επομένως η απλή αποδελτίωση των κειμένων μιας γλώσσας, όπως γινόταν παλαιότερα, ή ο (πλήρης) ηλεκτρονικός θησαυρισμός τους που γίνεται σήμερα·απαι­τείται μια πρώτη επεξεργασία του θησαυρισμένου υλικού με τη δημιουργία ΣΠΛ.^[4]

Πίνακες Λέξεων και ΣΠΛ για έργα της μεταβυζαντινής και νεοελληνικής γραμματείας

Ελάχιστοι είναι ακόμα οι Συμφραστικοί Πίνακες Λέξεων για τη νεοελληνική γραμ­ματεία. Πρωτοποριακό, επειδή ήταν το πρώτο ηλεκτρονικό με ελληνική τεχνογνωσία σχετικό έργο στη χώρα μας^[5], υπήρξε το Λεξιλόγιο του Μακρυγιάννη των Ι. Ν. Καζάζη, Ν. Κυριαζίδη και J. Brehier, τ. 1-3, Αθήνα: Ερμής 1983. Επρόκειτο για έναν πίνακα λέ­ξεων (index verborum) όπου αντί των χωρίων δίνονταν απλώς οι παραπομπές τους. Η ίδια ομάδα εκπόνησε και Τα ελληνικά του Μακρυγιάννη. A Tagged Concordance and Other Indices to the Opera Omnia of Makriyannis, Αθήνα: Παπαζήσης 1992, σε επτά τόμους (και CD-ROM), με την οικονομική συνδρομή του Υπουργείου Πολιτισμού, ένα έργο που βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.

Είχαν προηγηθεί ένα Λεξικό για τον Καβάφη,^[6] ένας Πίνακας Λέξεων για τον Σο­λωμό^[7] και ένας για τον Καρυωτάκη,^[8] καθώς και το πρότυπο Γλωσσάριο στην κριτική έκδοση των Ωδών του Α. Κάλβου από τον Filippo Maria Pontani -όλα χειροποίητα. Καθαρόαιμα γλωσσάρια, βέβαια, όπου δίνονται επιλεκτικά οι "δύσκολες λέξεις" ή οι ασυνήθεις σημασίες, στον λημματικό τους τύπο, συνοδευόμενες από ερμήνευμα και κάποιες παραπομπές, έχουμε πολύ περισσότερα. (Μεταξύ τους ξεχωρίζει το πρόσφα­το: Γιώργος Κεχαγιόγλου, Πεζογραφική Ανθολογία. Αφηγηματικός γραπτός νεοελληνι­κός λόγος, τόμοι 1-2, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μα­νόλη Τριανταφυλλίδη] 2001, τ. 2 σσ. 1271-1496). Αργότερα, ακολούθησαν τα έργα υπο­δομής της Ντ. Φιλιππίδη με τη χρήση υπολογιστή: Η Θυσία του Αβραάμ στον Υπολογι­στή. Λεξιλογικοί Πίνακες και Υφολογικά Σχόλια, Αθήνα: Ερμής 1986, και Dia M.L. Philippides - David Holton με την τεχνική συνεργασία του John L. Dawson, Του κύκλου τα γυρίσματα: ο "Ερωτόκριτος" σε ηλεκτρονική ανάλυση, τόμοι Α΄-Δ΄, Αθήνα: Ερμής 1996-2000 (όπου εκτός από τον ΣΠΛ υπάρχουν πίνακες λημμάτων, συχνότητας λέ­ξεων, αντίστροφος πίνακας λέξεων, ριμάριο, κλπ.). Ας αναφερθεί ακόμη το επίσης ηλεκτρονικό έργο των Roderick Beaton, James Kelly και Τίνας Λεντάρη, Πίνακες Συμ­φραζομένων του "Διγενή Ακρίτα", σύνταξη Ε, Ηράκλειο 1995.^[9]

Με τον ανά χείρας ΣΠΛ φιλοδοξούμε να συνεισφέρουμε λεξικογραφικά στη μελέ­τη του ποιητικού έργου του Γ. Σεφέρη. Στη θαυμάσια εργασία του Πίνακας Λέξεων των "Ποιημάτων" του Γιώργου Σεφέρη (α′ έκδοση Θεσσαλονίκη 1970·β′ διορθωμένη και προσαρμοσμένη στην η′ έκδοση των "Ποιημάτων", Αθήνα: Ερμής 1975), ο Ξ. Α. Κοκόλης μέτρησε μόνον στα Ποιήματα 3.877 λήμματα, 16.297 λεξικούς τύπους και 2.025 άπαξ λέξεις. Και μόνον τα αριθμητικά δεδομένα καταδεικνύουν τον λεξικογρα­φικό πλούτο της σεφερικής ποίησης. Ο προκείμενος ΣΠΛ, με το λημματολόγιό του, επαυξάνει σημαντικά αυτά τα στοιχεία, εφόσον αντλεί από το σύνολο του ποιητικού έργου του Σεφέρη, και όχι μόνον από τα Ποιήματα. Επιπρόσθετα, μέσα από την παρά­θεση του context παρέχει νέες συνδυαστικές, και επομένως ερμηνευτικές, δυνατότη­τες στον μελετητή της γλώσσας, της αισθητικής και της ποιητικής του Γ. Σεφέρη.