h2. Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην τουρκική γλώσσα

[…] Το θέμα των περισσότερων από τα νεοελληνικά λογοτεχνικά έργα που μεταφράζονται στην τουρκική γλώσσα σχετίζεται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο με το παρόν ή και το παρελθόν της ίδιας της Τουρκίας. Ένα δεύτερο βασικό στοιχείο των μεταφραστικών επιλογών συνδέεται άμεσα με το αριστερό κίνημα (κυρίως για τις παλαιότερες εκδόσεις), την αντίσταση στην πολιτική καταπίεση. Η μερίδα αυτών των ανθρώπων, που δεν συμβιβάζονται ή δεν νιώθουν ευχαριστημένοι με την επίσημη προσέγγιση, ψάχνει για μία εναλλακτική προσέγγιση και μέσα στη νεοελληνική λογοτεχνία. Για αυτό και η πλειοψηφία των νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων που μεταφράζεται στα τουρκικά έχει να κάνει με το παρόν, το παρελθόν, ενδεχομένως και με το μέλλον της Τουρκίας. Από την άλλη μεριά, αναπόφευκτα, το άνοιγμα σε ένα σύνολο αξιών εντελώς αντίθετων στις τουρκικές δεν είναι τόσο εύκολο. Πράγμα που γίνεται ακόμη πιο περίπλοκο, όταν λάβουμε υπόψη ότι το περιεχόμενο των ελληνικών έργων που επιλέγονται να μεταφραστούν στα τουρκικά είναι εκείνα που ανακατασκευάζουν την ελληνική ταυτότητα σε αντιδιαστολή με την εικόνα του «Άλλου/Τούρκου» μέσα στο σύνολο αξιών της ελληνικής διήγησης.

Εξετάζοντας τις μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην τουρκική γλώσσα, έχουμε εντοπίσει 52 έλληνες συγγραφείς. Οι 32 από αυτούς εμφανίζονται με μία μόνο έκδοση στην αγορά. Ξεχωρίζουν οι περιπτώσεις του Γιάννη Ρίτσου (κυκλοφόρησαν 13 εκδόσεις) και του Νίκου Καζαντζάκη (κυκλοφόρησαν 12 εκδόσεις). Ακολουθούν με έξι εκδόσεις ο Κ. Π. Καβάφης και ο Αντώνης Σαμαράκης. Ειδικά οι μεταφράσεις του έργου του Καβάφη είναι όλες παρούσες στην τουρκική αγορά. Από τις έξι μεταφράσεις έργων του Σαμαράκη οι τρεις δεν βρίσκονται πλέον στα τουρκικά βιβλιοπωλεία.

Αν ρίχναμε μια στατιστική ματιά στον χρόνο έκδοσης των μεταφράσεων έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην τουρκική γλώσσα, θα παρατηρούσαμε ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα εκδοτικό ξέσπασμα, σε σύγκριση, βέβαια, με το παρελθόν των μεταφράσεων από τη συγκεκριμένη λογοτεχνία και όχι με τις μεταφράσεις από άλλες γλώσσες, για τις οποίες δεν έχουμε στοιχεία. Σε αυτό μάλλον έπαιξαν ρόλο και οι πολιτικές συγκυρίες που διαμορφώθηκαν στην Ελλάδα και την Τουρκία. Το πρώτο βήμα γίνεται με τη σχεδόν σύγχρονη ανάληψη καθηκόντων Υπουργών Εξωτερικών από τους Γιώργο Παπανδρέου και İsmail Cem το 1997. Στα έξι χρόνια από το 1997 ως το 2002 έχουν κυκλοφορήσει 50 εκδόσεις μεταφράσεων έργων ελλήνων λογοτεχνών, ενώ στα 17 χρόνια (σχεδόν τριπλάσια) από την επιβολή του πραξικοπήματος της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 μέχρι το 1997 έχουμε μόλις 53 εκδόσεις. Ίσως, επίσης, θα έπρεπε να συνδέσουμε τον αριθμό ρεκόρ σε εκδόσεις ανά έτος (13 εκδόσεις το έτος 2000) με το θετικό κλίμα που αναπτύχθηκε μετά τους σεισμούς του Αυγούστου-Σεπτεμβρίου 1999 και στις δύο χώρες.

[…]

Περνώντας τώρα στους μεταφραστές, παρατηρούμε ότι τη μετάφραση έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην τουρκική μοιράζονται 48 μεταφραστές. Και εδώ διακρίνουμε πολυδιάσπαση, καθώς 30 μεταφραστές εμφανίζονται με μία μόνο μετάφραση. Ο Ηρακλής Μήλλας έχει αναλάβει τον μεγαλύτερο αριθμό αυτών (16 μεταφράσεις). Ακολουθεί ο Osman Bleda, ο οποίος έχει δραστηριοποιηθεί κυρίως στη σειρά «Marenostrum». Έχουν εντοπιστεί 10 μεταφράσεις του. Έχει μεταφράσει όλα τα βιβλία της Μαρίας Ιορδανίδου που κυκλοφορούν στην τουρκική αγορά (τέσσερα τον αριθμό· όλα έχουν κυκλοφορήσει στη σειρά «Marenostrum»). Σε τρεις από τις 10 μεταφράσεις του έχουν εντοπιστεί περικοπές και παρεμβάσεις. Οι παρεμβάσεις του κρίνονται πολύ σημαντικές, σε σημείο μάλιστα που αλλοιώνεται ουσιαστικά το κείμενο του πρωτοτύπου. Επίσης, ο Cevat Çapan ο οποίος δραστηριοποιείται μόνο στον τομέα της ποίησης. Γνωρίζουμε, από έμμεσες πληροφορίες, πως μεταφράζει από τα αγγλικά χωρίς, ωστόσο, να σημειώνεται κάτι τέτοιο στα βιβλία που έχει μεταφράσει.

Εξετάζοντας το σύνολο των μεταφράσεων έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην τουρκική διαπιστώνουμε ότι ο αριθμός των μεταφράσεων πεζών κειμένων είναι σχεδόν διπλάσιος σε σχέση με τη μεταφρασμένη ποίηση (74 μεταφράσεις πεζών κειμένων έναντι 37 ποιητικών έργων). […]

Ως προς τη διάθεση και διακίνηση αυτών των εκδόσεων παρατηρούμε ότι έξι, σε σύνολο 111, υπάρχουν μόνο στα βιβλιοπωλεία και όχι στις βιβλιοθήκες, ενώ 23 δεν κυκλοφορούν στην αγορά και μπορεί κανείς να τις βρει μόνο σε βιβλιοθήκες. […]

Ο χαρακτηρισμός της μετάφρασης ως ανοίγματος της μιας κοινωνίας στην άλλη είναι γνωστός. Επίσης, είναι γνωστό ότι η λογοτεχνία είναι ένας από τους σημαντικότερους θεσμούς μιας κοινωνίας, όπου καταγράφεται, συζητείται και κατοχυρώνεται το σύνολο των αξιών, δηλαδή η ταυτότητα της κοινωνίας. Το γεγονός αυτό κάνει τη μετάφραση από τα ελληνικά στα τουρκικά πιο περίπλοκη, εφόσον πρόκειται για μία μεταφραστική διαδικασία ή ένα «άνοιγμα» μεταξύ δύο διηγήσεων, όπου ο «ένας» είναι ο «άλλος» της άλλης «φαντασιακής κοινότητας».

Είναι γνωστό ότι οι εικόνες που αναπαράγει μια κοινωνία θεωρούνται τις περισσότερες φορές ορθές και αδιαμφισβήτητες για τα μέλη της ίδιας κοινωνίας. Επιπλέον, μερικοί ερευνητές ισχυρίζονται πως η εικόνα λειτουργεί ως μία συντομογραφία της κοινωνίας που την ανακατασκευάζει. Για τον λόγο αυτό, ενώ οι εικόνες που παράγουμε «εμείς» για τον «άλλο» μπορεί να είναι κοινωνικά αποδεκτές, οι εικόνες που αναπαράγουν οι «άλλοι» για εμάς μπορεί να μην είναι «ρεαλιστικές» και να μην ανταποκρίνονται στην «πραγματικότητα». Βέβαια, ενώ «εμείς» δεν μπορούμε να κρίνουμε κατά πόσο είναι ενοχλητική η εικόνα που δημιουργούμε, η «άλλη» πλευρά ευαισθητοποιείται και αντιδρά απέναντι στη δική μας ανακατασκευή. Και στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει περιθώριο για ανοχή απέναντι σε μια κοινωνική κριτική, όπως έγινε κατά τη διάρκεια του καθεστώτος της δεκαετίας του 1980 στην Τουρκία, πολλά βιβλία όχι μόνο λογοκρίνονται αλλά απαγορεύεται η κυκλοφορία τους, ενώ οι μεταφραστές και οι εκδοτικοί οίκοι δικάζονται. Το βιβλίο Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου είναι ένα καλό παράδειγμα. Παρά τις παρεμβάσεις που υπέστη, δεν ξέφυγε από την προσοχή του καθεστώτος της εποχής εκείνης και δικάστηκε. Βέβαια, περιττό να πούμε ότι αυτό δεν δικαιολογεί ανάλογες παρεμβάσεις του μεταφραστή. Από την άλλη μεριά, στη δική μας περίπτωση παρατηρούμε σαφέστερα ότι τα κείμενα υφίστανται μη νόμιμες και μη δικαιολογημένες αλλαγές τις περισσότερες φορές. Νομίζουμε πως σε αυτό παίζει ρόλο και η σημασία και ο τρόπος που λειτουργεί και γίνεται αντιληπτή η ιδεατή εικόνα ως μια πραγματική έννοια. Μία ανέκδοτη έρευνα του Ηρακλή Μήλλα και της Damla Demirözü απεικονίζει την ειδική περίπτωση της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα τουρκικά καθώς και τα σημεία που παρεμβαίνουν οι μεταφραστές: οι παρεμβάσεις αναφέρονται στην εικόνα του «Άλλου/Τούρκου».

[…]

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι (κακές) ελληνοτουρκικές σχέσεις επηρέασαν τη μεταφραστική διαδικασία μέχρι το πολύ πρόσφατο παρελθόν και θεωρούμε πως βρισκόμαστε, σε σύγκριση με τη διαδικασία αυτή σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σε σχετικά πρώιμο στάδιο. Με άλλα λόγια δεν θα μπορούσαμε να έχουμε αυξημένες απαιτήσεις και η γενική εικόνα που αποκομίζουμε είναι αναμενόμενη και προβλέψιμη. […]

Dr. DAMLA DEMIRÖZÜΛέκτορας Νεοελληνικής ΦιλολογίαςΦιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Άγκυρας[Çağdaş Yunan Dili ve Edebiyati Anabilim DaliDil ve Tarih-Coğrafya Fakűltesi, Ankara Űniversitesi] ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΕΤΣΑΣΕπιστημονικός Συνεργάτης και Καθηγητής της τουρκικής γλώσσαςΙ. Μ. Χ. Α.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. ANDERSON, BENEDICT. 1991.Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Νέα Υόρκη & Λονδίνο: Verso. Ελλην. Μτφρ. Π. Χαντζαρούλα με τίτλο Φαντασιακές κοινότητες. Στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού (Αθήνα: Νεφέλη, 1997).
2. ΜΗΛΛΑΣ, ΗΡΑΚΛΗΣ. 2001. Οι Τούρκοι και οι παρεμβάσεις τους στην ελληνική λογοτεχνία. Δεξαμενή 9 (Ιούνιος):21-39.
3. ECO, UMBERTO. 1984. The Role of the Reader. Explorations in the Semiotics of the Texts. Bloomington: Indiana University Press.
4. O'SULLIVAN, EMER. 1989. Das ästhetische Potential nationaler Stereotypen in literarischen Texten. Tübingen: Stauffenburg.
5. SOTIRIU, DIDO. 1995. Benden Selam Söyle Anadolu'ya. 11η έκδ. Μτφρ. Atilla Tokatli. Κωνσταντινούπολη: Alan Yayıncılık (1η έκδ. 1989).
6. TODOROV, TZVETAN & OSWALD, DUCROT. 1972. Dictionnaire encyclopédique des sciences du langage. Παρίσι: Seuil.
7. ZARAKOLU, RAGIP. 2003. Mübadiller Sempozyumu'nun Anımsattıkları [Όσα μας θυμίζει το Συνέδριο της Ανταλλαγής Πληθυσμών]. Yeniden Özgür Gündem (12 Νοεμβρίου):5.