Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη ρουμανική γλώσσα

[…] Η ιστορία της μεταφρασμένης νεοελληνικής γραμματείας στα ρουμανικά έχει μια παράδοση που ξεπερνάει τους τρεις αιώνες. Το πρώτο έργο της νεοελληνικής γραμματείας που μεταφράστηκε στα ρουμανικά, τον 17ο αιώνα, είναι το ανώνυμο φιλοσοφικό δοκίμιο Δεσπόζουσα Λογική. Η ιστορία των εκδόσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας μεταφρασμένης στη ρουμανική γλώσσα μετρά 165 χρόνια. Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, μεταφράζονται και κυκλοφορούν, σε χειρόγραφα στην αρχή, σε εκδόσεις αργότερα, πολλά θρησκευτικά και φιλοσοφικά έργα, ο αριθμός των οποίων φθάνει τις μερικές εκατοντάδες. Η ιστορία της λογοτεχνικής μετάφρασης έχει την αφετηρία της στην ίδια περίοδο. Μερικές φορές το ίδιο κείμενο έχει δύο διαφορετικές μεταφράσεις, όπως είναι η περίπτωση των μνημείων των νεοελληνικών γραμμάτων, του Ερωτόκριτου και του Σχολείου των ντελικάτων εραστών.

[…]

Οι τίτλοι με μεταφράσεις νεοελληνικής λογοτεχνίας, που συναντά κανείς στο έδαφος της σημερινής Ρουμανίας από το 1837, αφετηρία της έρευνάς μας, μέχρι το τέλος του Δεκέμβρη 2002, φθάνουν τους 289. Στον αριθμό αυτό περιλαμβάνονται έργα 103 συγγραφέων όλων των λογοτεχνικών ειδών (με έναν ή περισσότερους τίτλους, μέχρι και 24), οκτώ ανώνυμα έργα, 16 τόμοι με ανθολογίες που αφορούν τη νεοελληνική λογοτεχνία, άλλες πέντε γενικές ανθολογίες, στα περιεχόμενα των οποίων υπάρχουν και νεοέλληνες συγγραφείς, τέσσερις μεταφράσεις που εκδόθηκαν στο Chişinãu, πρωτεύουσα της Δημοκρατίας της Μολδαβίας, στη ρουμανική γλώσσα αλλά με κυριλλικό αλφάβητο, και τέσσερις μεταφράσεις νεοελληνικής λογοτεχνίας στην ουγγρική γλώσσα.

Μερικά νεοελληνικά λογοτεχνικά έργα επανεκδόθηκαν μία ή περισσότερες φορές. Το μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη εκδόθηκε πέντε φορές (1969, 1971 στην ουγγρική γλώσσα, 1987, 1994, 1999), ενώ τέσσερις φορές εκδόθηκε το Χρονικό του Σταυρινού (1837, 1863, 1910, 1975). Ο Κόκκινος Βράχος του Γρηγόριου Ξενόπουλου (1933, 1991, 2001) και η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1963, 1969, 2002) εκδόθηκαν τρεις φορές. Σε δύο εκδόσεις κυκλοφόρησαν τα διηγήματα του Ανδρέα Καρκαβίτσα και αυτό -αξίζει να σημειωθεί- έγινε στις αρχές του 20ού αιώνα (1910, 1915). Σε δύο εκδόσεις κυκλοφόρησαν επίσης έργα του Δήμου Ρεντή, του Βίκτορα Σιβετίδη, του Βασίλη Βιτσαξή, τα ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη, μυθιστορήματα των πεζογράφων Τάκη Χατζηαναγνώστου και Τάσου Αθανασιάδη. Έργα του Καβάφη, του Καζαντζάκη και του Ξενόπουλου έχουν από δύο διαφορετικές μεταφράσεις.

Από το σύνολο των μεταφρασμένων συγγραφέων, οι περισσότεροι (συγκεκριμένα οι 94 συγγραφείς) είναι συγγραφείς του 20ού αιώνα (από τους οποίους 27 είναι ζώντες συγγραφείς). Μόνο τέσσερις συγγραφείς (ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής και ο Γεώργιος Βιζυηνός) είναι εκπρόσωποι του 19ου αιώνα και άλλοι τέσσερις ανήκουν στην περίοδο πριν από τον 19ο αιώνα (ο Σταυρινός, συγγραφέας των Ανδραγαθιών του Μιχαήλ Βοεβόδα, ο κρητικός Βιτσέντζος Κορνάρος, οι «φαναριώτες» Ιώσηπος Μοισιόδαξ και Ρήγας).

[…] Από το 1837 μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, δηλαδή επί 62 χρόνια, εκδόθηκαν 14 βιβλία με μεταφράσεις. Συγκεκριμένα, σημειώνουμε την πρώτη, το 1837, έκδοση του Χρονικού του Σταυρινού. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε και η μετάφραση του Νέου Ερωτόκριτου του Διονύσιου Φωτεινού, ενώ η πρώτη έκδοση του Ερωτόκριτου, άγνωστου μεταφραστή, κυκλοφόρησε το 1867 (και οι δύο εκδόσεις έγιναν στην πόλη Sibiu της Τρανσυλβανίας). Επίσης, εκδόθηκαν τέσσερις μεταφράσεις θεατρικών έργων (τα δύο ανώνυμα). Οι συγκεκριμένες μεταφράσεις θα πρέπει να θεωρηθούν γεγονός φυσικό, αν έχουμε υπόψη μας την εξέλιξη του θεάτρου τον 19ο αιώνα. Επίσης, κυκλοφόρησαν τέσσερις εκδόσεις με διηγήματα, από τις οποίες ξεχωρίζουν ο Συμβολαιογράφος Τάπας του Α. Ρ. Ραγκαβή και το μικρό αριστούργημα Το αμάρτημα της μητρός μου του Βιζυηνού (κυκλοφόρησε το 1898, σχεδόν ταυτόχρονα με τη γαλλική έκδοση του διηγήματος). Τέλος, εκδόθηκε ένα μυθιστόρημα, σε δύο τόμους, οι Γενίτσαροι άγνωστου συγγραφέα και μια συλλογή -η πρώτη- με λαϊκά παραμύθια. Οι 14 τίτλοι αποτελούν αφετηρία μιας δραστηριότητας, τη δυναμική εξέλιξη της οποίας κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί.

Το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, με μόνο 11 εκδόσεις μεταφράσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας, δεν παρουσιάζει, εκ πρώτης όψεως, κανένα θεαματικό στοιχείο. Και όμως θα βρούμε τέσσερις εκδόσεις με διηγήματα του Καρκαβίτσα (τρεις από τις οποίες κυκλοφορούν στις αρχές του αιώνα), άλλες τρεις εκδόσεις με διηγήματα, μία επανέκδοση του Σταυρινού, τον Κόκκινο Βράχο του Ξενόπουλου, το μοναδικό για μισό αιώνα νεοελληνικό μυθιστόρημα μεταφρασμένο στα ρουμανικά. Επίσης έχουμε μια έκδοση-γεγονός: την πρώτη ανθολογία νεοελληνικής ποίησης που κυκλοφορεί το 1939 στην πόλη Cluj της Τρανσυλβανίας με τίτλο Antologia poeziei greceşti 1800-1930 [Ανθολογία της ελληνικής ποίησης 1800-1930]. Η ανθολογία αυτή, του κλασικού φιλολόγου Ştefan Bezdechi, μένει μέχρι σήμερα σημείο αναφοράς όχι μόνο για το περιεχόμενό της -περιλαμβάνει 94 ποιητές, από το 1800 μέχρι το 1930- αλλά και για την ποιότητα των μεταφράσεών της: πράγματι εξαιρετική, αν και πρόκειται για τόσες διαφορετικές ποιητικές φωνές.

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, το τοπίο αλλάζει εντελώς. Παρατηρείται ποικιλία μεταφράσεων από διάφορα λογοτεχνικά είδη και γραμματολογικές περιόδους, ποικιλία ονομάτων συγγραφέων και μεταφραστών. Με λίγες εξαιρέσεις, στον χάρτη των μεταφράσεων είναι παρόντα σχεδόν όλα τα κύρια λογοτεχνικά είδη, έστω και μόνο με έναν τίτλο. Όμως, ο προσεχτικός μελετητής θα διαπιστώσει εύκολα τη δυνατή σφραγίδα του αποπνικτικού πολιτικού κλίματος κάτω από το οποίο έζησε η ρουμανική κοινωνία από το 1945 μέχρι το 1989. Για τούτο επιβάλλεται να εξεταστούν ξεχωριστά η περίοδος 1950-1989, που συμπίπτει με το κομμουνιστικό καθεστώς, και η περίοδος 1990-2002 της μετάβασης από ένα οικονομικό σύστημα αυστηρά ελεγχόμενο στην ελεύθερη οικονομία της αγοράς. Κάθε περίοδος έχει τα δικά της χαρακτηριστικά γνωρίσματα που σφράγισαν αναπόφευκτα και τον εκδοτικό τομέα.

[…]

Οι 181 εκδόσεις με μεταφράσεις νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων που κυκλοφόρησαν κατά την περίοδο 1950-1989 ανήκουν σε 64 συγγραφείς. Την πρώτη θέση (τρεις συγγραφείς με 68 τίτλους) σε έναν τέτοιο κατάλογο την κατέχουν οι έλληνες συγγραφείς που έζησαν στη Ρουμανία ως πολιτικοί πρόσφυγες. Ήταν φυσικό, ως ένα σημείο, τα βιβλία τους να έχουν προτεραιότητα στη μετάφραση, αν και, μερικές φορές, η έκδοση των μεταφράσεών τους έγινε σε βάρος μεταφράσεων άλλων σπουδαίων συγγραφέων. Πρόκειται, λοιπόν, για ειδική περίπτωση που αναμφίβολα χαρακτηρίζει και τις μεταφράσεις που έγιναν σε άλλες χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ.

Οι τρεις έλληνες συγγραφείς που έζησαν και δημιούργησαν στη Ρουμανία σχεδόν το σύνολο του έργου τους είναι, κατά σειρά, ο Σιβετίδης, με 24 εκδόσεις, ο Λουντέμης, με 23 τίτλους , ο Ρεντής, με 21 βιβλία.

[…]

Ο πιο γνωστός έλληνας συγγραφέας στη Ρουμανία είναι ο Καζαντζάκης, με 13 μεταφράσεις. Το μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά σημειώνει ρεκόρ εκδόσεων: συνολικά πέντε, από τις οποίες τέσσερις στα ρουμανικά και μία στα ουγγρικά. Στα ρουμανικά κυκλοφόρησαν δύο διαφορετικές μεταφράσεις: μία από τη γαλλική και μία από την ελληνική. Στη δεύτερη θέση βρίσκονται ο πεζογράφος Κώστας Ασημακόπουλος και ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος, ο καθένας με οκτώ εκδόσεις. Επίσης ο διάσημος ποιητής των «Κεριών» γνωρίζει και στη Ρουμανία μεγάλη απήχηση (έξι εκδόσεις, με δύο διαφορετικές μεταφράσεις του corpus των αναγνωρισμένων). Ο Καβάφης είναι ο πρώτος και, προς το παρόν, ο μοναδικός έλληνας λογοτέχνης τα Άπαντα του οποίου κυκλοφόρησαν στα ρουμανικά (2001). Ακολουθούν, με πέντε βιβλία, οι πεζογράφοι Aβέρωφ-Τοσίτσας και Καρκαβίτσας. Από τέσσερις εκδόσεις έχουν ο φιλόσοφος-δοκιμιογράφος Χρήστος Γιανναράς, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο χρονογράφος Σταυρινός. Μια ομάδα εννέα συγγραφέων έχουν από τρεις εκδόσεις με μεταφράσεις έργων τους, ενώ άλλοι 21 έλληνες συγγραφείς (ανάμεσά τους περιλαμβάνονται και οι δύο νομπελίστες) έχουν από δύο εκδόσεις. […] Αρκετοί εκπρόσωποι της Γενιάς του 1930 είναι επίσης παρόντες: ο Τερζάκης, ο Μυριβήλης (από δύο μεταφρασμένα έργα ο καθένας), ο Βενέζης, ο Καραγάτσης.

[…]

Η τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα έφερε όμως θεαματικές αλλαγές σε όλους τους τομείς και φυσικά και στον εκδοτικό τομέα, το σκηνικό του οποίου είναι εντελώς διαφορετικό. Παλιότερα υπήρχαν 24 κρατικοί εκδοτικοί οίκοι, ενώ σήμερα λειτουργούν περίπου 3.000 ιδιωτικοί εκδοτικοί οίκοι όλων των ειδών, μικρότεροι ή μεγάλοι, σε όλες τις περιοχές της χώρας. Το 1989 κυκλοφόρησαν 1.500 τίτλοι, ενώ σήμερα εκδίδονται πάνω από 6.000 βιβλία, από τα οποία 35-40% είναι μεταφράσεις. Η μετάφραση γνωρίζει αυτά τα χρόνια μια περίοδο άνθησης χωρίς προηγούμενο. Είναι η αφετηρία μιας νέας εποχής όσον αφορά και την προβολή των ελληνικών γραμμάτων.

Στα 12 μεταβατικά αυτά χρόνια (1990-2002) 62 βιβλία με μεταφράσεις νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων 25 συγγραφέων εκδόθηκαν από 20 εκδοτικούς οίκους. Αξιοσημείωτη είναι η είσοδος της κυπριακής λογοτεχνίας στην πνευματική σκηνή της σημερινής Ρουμανίας: εκτός από δύο ανθολογίες, μεταφράστηκαν και τρία αντιπροσωπευτικά μυθιστορήματα (του Γιάννη Κατσούρη, του Πάνου Ιωαννίδη και της Ήβης Μελεάγρου). Αν και η παρουσίαση των «κλασικών» συνεχίζεται (με τον Τερζάκη, τον Ουράνη, τον Καραγάτση), στον κατάλογο μεταφρασμένων συγγραφέων εμφανίζονται νέα ονόματα από διαφορετικές γενιές: από τον Πετσάλη-Διομήδη, τον Αθανασιάδη, τον Πλασκοβίτη, τον Χατζηαναγνώστου ή τον Κάρτερ μέχρι τον Βαγενά, τον Ρούσσο ή τον Κούρτοβικ. Στην ίδια περίοδο, μια επιλογή από το έργο του Κωστή Παλαμά προσπαθεί να καλύψει ένα ασυγχώρητο κενό.

[…]

[…] Η πιο ενδεικτική απόδειξη για τη σταθερή απήχηση που γνώρισε η μεταφρασμένη νεοελληνική λογοτεχνία στη Ρουμανία βρίσκεται στη χρήσιμη βιβλιογραφία Literatura neogreacă contemporană în România [Η σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία στη Ρουμανία] που κυκλοφόρησε το 1998 στο Ιάσιο. Στο υποκεφάλαιο του έργου «Recenzii» [Βιβλιοκρισίες] αναφέρονται 77 τίτλοι με μεταφράσεις νεοελληνικής λογοτεχνίας που παρουσιάστηκαν και σχολιάστηκαν από ρουμάνους ειδικούς -οι περισσότερες θετικά, μερικές εγκωμιαστικά. Πολλές φορές ένα βιβλίο είχε και τρεις-τέσσερις βιβλιοκρισίες στον φιλολογικό τύπο της πρωτεύουσας αλλά και των άλλων πνευματικών κέντρων.

[…]

Η αναδρομή στην ιστορία του μεταφρασμένου ελληνικού βιβλίου στα ρουμανικά προσφέρει εύγλωττα συμπεράσματα. Στις μεταφράσεις από την παγκόσμια λογοτεχνία που έγιναν στη Ρουμανία κατά τα τελευταία 165 χρόνια, η νεοελληνική λογοτεχνία κατέχει ξεχωριστή θέση, γεγονός που οφείλεται όχι μόνο στη δραστηριότητα της ρουμανικής «σχολής» νεοελληνιστών και μεταφραστών, αλλά, κατά πρώτο λόγο, στην ευρωπαϊκή, παγκόσμια διάσταση των ελληνικών γραμμάτων που γνωρίζουν ιδιαίτερη απήχηση στη Ρουμανία.

[…] Στη Ρουμανία εκδόθηκε, κατά τα τελευταία 165 χρόνια, ένας σημαντικός αριθμός μεταφράσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας, αριθμός που καλύπτει, με λίγες εξαιρέσεις, όλα τα λογοτεχνικά είδη.

[…] Παρά τον πλούτο των μεταφράσεων, η έρευνά μας φανέρωσε και μερικά σημαντικά κενά, η κάλυψη των οποίων «προσφέρει» στους ρουμάνους μεταφραστές και εκδότες δουλειά πολλών ετών.

Μερικά τμήματα της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας δεν αντιπροσωπεύονται καθόλου στον κατάλογο των ρουμανικών μεταφράσεων. Να αναφέρουμε εδώ τους δύο κορυφαίους της Επτανησιακής Σχολής, τον Διονύσιο Σολωμό και τον Ανδρέα Κάλβο, μερικά άλλα αντιπροσωπευτικά ονόματα (τον Κ. Γ. Καρυωτάκη λ.χ.) και λογοτεχνικές τάσεις του 20ού αιώνα (π.χ. τη λεγόμενη «Σχολή της Θεσσαλονίκης», από τα επιτεύγματα της οποίας δεν υπάρχει κανένα μεταφρασμένο δείγμα, τα έργα άλλων εκπροσώπων της Γενιάς του 1930, όπως του Βενέζη, του Θεοτοκά κλπ.). Μια ανθολογία σύγχρονων ελληνικών θεατρικών έργων θα ήταν πολύ χρήσιμη για τα ρουμανικά θέατρα που ζητούν ελληνικά έργα.

Τα περισσότερα κενά όμως σημειώνονται σε ό,τι αφορά την παρουσία της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, κυρίως των τελευταίων δεκαετιών. Απαιτούνται έντονες προσπάθειες για τον συγχρονισμό των μεταφράσεων με τη σημερινή λογοτεχνική ζωή της Ελλάδας. Ο σημερινός ρουμάνος αναγνώστης θέλει να έχει στη διάθεσή του μερικά από τα δείγματα της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας και ποίησης. Επιτυχίες των τελευταίων χρόνων -και η ελληνική εκδοτική ζωή έχει να δείξει αρκετές- θα δώσουν χρώμα, ρυθμό και ζωντάνια στην κάπως μονότονη εικόνα που προσφέρουν οι «κλασικοί» συγγραφείς.

ELENA LAZĂRΚλασική φιλόλογοςΜεταφράστρια και εκδότρια

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. LAZĂR, ELENA. 1999. Panorama literaturii cipriote [Πανόραμα της κυπριακής λογοτεχνίας]. Βουκουρέστι: Omonia.
2. ______. 2001. Panorama literaturii neoelene [Πανόραμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας]. Βουκουρέστι: Omonia.
3. RADOS, ANDREAS & LIVIU MOSCOVICI. 1998. Literatura neogreacă contemporană în România. Bibliografie [Η σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία στη Ρουμανία. Βιβλιογραφία]. Ιάσιο: Junimea.
4. SCALCĂU, PAULA. 2003. Grecii din România [Οι Έλληνες της Ρουμανίας]. Βουκουρέστι: Omonia.