Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

ΓΛΩΣΣΑ

Στην ανθολογία επιχειρείται να αποτυπωθούν ως ένα βαθμό και οι παλινδρομήσεις του γλωσσικού προβλήματος που καλείται να αντιμετωπίσει το νεοσύστατο κράτος. Όπως έχει διαπιστώσει η σχετική έρευνα, η πορεία του γλωσσικού προβλήματος στη νεοελληνική λογοτεχνία της περιόδου 1830-1880 δεν είναι γραμμική, όπως ίσως θα αναμενόταν, από ένα λογιότερο σύστημα αρχικά προς ένα δημοτικότερο στις κατοπινές δεκαετίες. Η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη. Ορθά ο Νάσος Βαγενάς υποστήριξε πως «ώς το 1860 στην ποίηση της Αθήνας θα κυριαρχεί η καθαρεύουσα, σε μια ποικιλία τυπολογικών κλιμακώσεων, από μια σχετικά απλή της μορφή ώς εκείνη που πλησιάζει τον αττικό λόγο» (Βαγενάς 2000α: 257). Πράγματι, τα πρώτα ποιητικά έργα που τυπώνονται στο νεοελληνικό κράτος στις αρχές της δεκαετίας του 1830 (Δήμος κ' Ελένη, Ο Oδοιπόρος) είναι γραμμένα σε μια γλώσσα κοντά στη δημοτική. Η γενικότερη όμως στροφή του νεοελληνικού κράτους σε κλασικιστικές επιλογές συμπαρασύρει και τη στροφή προς μια γλώσσα λογιότερη, που φτάνει κάποια στιγμή, με τη διακήρυξη του Π. Σούτσου στα 1853, ώς την επιλογή του αττικισμού. Γι' αυτό, κατά τον Βαγενά και πάλι, ο «γλωσσικός αγώνας τουλάχιστον ώς το 1860 ήταν λιγότερο μεταξύ "δημοτικής" και "καθαρεύουσας" και περισσότερο μεταξύ "καθαρεύουσας" και αρχαΐζουσας» (Βαγενάς 2000β: 259). Γνωστές είναι επίσης οι συνεχείς γλωσσικές επεξεργασίες και διορθώσεις προς το λογιότερο έργων πρωτοκλασάτων λογοτεχνών (χαρακτηριστικότερες, μεταξύ άλλων, είναι οι σχετικές μεταλλάξεις του Οδοιπόρου και του Δήμου κ' Ελένης).

Εξίσου σύνθετα είναι τα πράγματα και στην περίπτωση της πεζογραφίας. Η αντίρρηση του Βαγενά πως η «επικρατούσα πεποίθηση ότι όλη η πεζογραφική παραγωγή της πεντηκονταετίας 1830-1880 είναι γραμμένη στην καθαρεύουσα και ότι η δημοτική εμφανίζεται στην πεζογραφία το 1870 μέσα από τους διαλόγους των μυθιστορηματικών έργων δεν είναι ακριβής» (Βαγενάς 2000β: 258) επιβεβαιώνεται από τα νεότερα ερευνητικά δεδομένα, που δείχνουν ότι η διείσδυση της δημοτικής ή λαϊκής γλώσσας σε πεζογραφικά κείμενα ξεκίνησε από πολύ νωρίς. Κάποτε μάλιστα, σε λαϊκά μυθιστορήματα, συναντούμε και τμήματα γραμμένα σε αργκό.

Στα θεατρικά έργα οι εξελίξεις γύρω από το ίδιο ζήτημα είναι ταχύτερες. Το κωμικό είδος επιτρέπει, με πολύ λιγότερες αντιστάσεις, την εισαγωγή του λαϊκού λόγου. Μία από τις πρώτες κωμωδίες, η Βαβυλωνία, θεματοποιεί ακριβώς το γλωσσικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει το νεοσύστατο κράτος και υποδεικνύει την ανάγκη για την επιβολή μιας ενιαίας γλώσσας.

Από τον χρονολογικό κατάλογο των έργων ο αναγνώστης της παρούσας ανθολογίας μπορεί να παρακολουθήσει τις αποτυπώσεις αυτών των γλωσσικών προβληματισμών και εξελίξεων. Θα διαπιστώσει έτσι τον δημοτικότερο γλωσσικό χαρακτήρα του Δήμου κ' Ελένης (που ανθολογήθηκε γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο από την έκδοση του 1837), τη λαϊκή γλώσσα των Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη, τη γλωσσική σκλήρυνση προς το λογιότερο σε έργα της νεοκλασικιστικής δεκαετίας του 1860 (δεν ανθολογήθηκαν εδώ τα πολύ λόγια έργα του Αλ. Ρ. Ραγκαβή «Διονύσου Πλους» και «Γοργός Ιέραξ», χαρακτηριστική είναι όμως από αυτή την άποψη και η «Γλαύκη» του Δ. Παπαρρηγόπουλου), τη στιλπνή καθαρεύουσα του Ροΐδη, την αμφιταλάντευση μεταξύ δημοτικής και καθαρεύουσας στο έργο μεμονωμένων λογοτεχνών (π.χ. Γ. Ζαλοκώστας και Ι. Παπαδιαμαντόπουλος) ακόμη και τη χρήση λαϊκών ιδιολέκτων στους διαλόγους λαϊκών μυθιστορημάτων (Η αιματωμένη λίμνη του Π. Δ. Ηλιόπουλου και Απόκρυφα Κωνσταντινουπόλεως του Σαμαρτσίδη) κατά το πρότυπο των αντίστοιχων γαλλικών έργων. Αντίστοιχα, τα αποσπάσματα από τις κωμωδίες του Βυζάντιου, του Χουρμούζη και του Καρύδη δείχνουν πόσο νωρίς το κωμικό είδος έκανε απρόσκοπτα ανοίγματα στη δημοτική γλώσσα.