α. Παρουσίαση

Η πρόταση στη διδακτική αυτή δοκιμή, παρότι αφορμάται από το κεφάλαιο "Διάλογος", που περιλαμβάνεται στην ενότητα "Ο Λόγος" στο βιβλίο της Α' Λυκείου, έχει γενικότερο χαρακτήρα. Αφορά τους διάφορους τύπους συζήτησης που μπορεί να οργανώσει ο καθηγητής, όταν το κρίνει σκόπιμο, διδάσκοντας οποιαδήποτε ενότητα των βιβλίων "Έκφραση-Έκθεση". Στην πρόταση αναλύονται οι στόχοι και η χρησιμότητα του κάθε τύπου συζήτησης και δίνονται ενδεικτικά παραδείγματα.

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι : Ο γενικός στόχος είναι να αναπτύξει ο μαθητής την ικανότητά του στον προφορικό λόγο, δηλαδή να αναπτύξει τις δεξιότητες "ακούω" και "μιλώ", προκειμένου να αντιμετωπίζει με αποτελεσματικό τρόπο τις διάφορες περιστάσεις προφορικής επικοινωνίας. Ειδικότερα να αναπτύξει την ικανότητά του να συμμετέχει σε διάφορους τύπους συζήτησης, και να συνεισφέρει στη διερεύνηση και στον προβληματισμό σχετικά με το εκάστοτε συζητούμενο θέμα.

εδομένου, εξάλλου, ότι οι προτεινόμενες ασκήσεις για συζήτηση καταλήγουν συνήθως σε μια γραπτή εργασία, μπορούμε να πούμε ότι στοχεύουν παράλληλα και στην προετοιμασία και στον εμπλουτισμό της γραπτής έκφρασης του μαθητή.

Περιεχόμενο-Διδακτική μεθοδολογία.

Επισημάνσεις.

Ο διάλογος είναι το κύριο μέσο που χρησιμοποιεί ο καθηγητής στη διδασκαλία του μαθήματος γενικά και ειδικότερα στο γλωσσικό μάθημα, το οποίο πρέπει να δίνει όσο το δυνατό περισσότερες ευκαιρίες στους μαθητές να παράγουν λόγο.

Παρ' όλα αυτά , όπως δείχνουν σχετικές έρευνες, ο δάσκαλος συνήθως μιλά τα τρία τέταρτα της διδακτικής ώρας , με αποτέλεσμα να απομένει μόνο ένα τέταρτο για την προφορική έκφραση των μαθητών. Έτσι σε μια τάξη τριάντα μαθητών ο χρόνος που αναλογεί σε κάθε μαθητή είναι κατά μέσο όρο 20 δευτερόλεπτα. Στην πράξη, βέβαια, ο υπολοιπόμενος χρόνος δεν κατανέμεται εξίσου σε όλους τους μαθητές. Οι μαθητές που έχουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθεση ή ενδιαφέρον για το μάθημα καταναλώνουν μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, ενώ ορισμένοι παραμένουν εντελώς αμέτοχοι. Ο διάλογος μέσα στην τάξη δεν πάσχει, ωστόσο,συνήθως μόνο από ποσοτική αλλά και από ποιοτική άποψη. Αναφέρομαι στο είδος των ερωτήσεων που υποβάλλει ο δάσκαλος , Έχει παρατηρηθεί ότι οι δάσκαλοι συχνά υποβάλλουν ερωτήσεις που προκαλούν σύντομες ή μονολεκτικές απαντήσεις , ότι πολλοί χρησιμοποιούν σχεδόν αποκλειστικά ερωτήσεις κλειστές οι οποίες απαιτούν από το μαθητή να μαντέψει τη μοναδική απάντηση που έχει στο μυαλό του ο δάσκαλος. Είναι σαφές ότι ερωτήσεις τέτοιου είδους δεν ευνοούν την ανάπτυξη της σκέψης και της προφορικής έκφρασης του μαθητή.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω δεδομένα της σχολικής πραγματικότητας, προτείνονται διάφοροι τύποι συζητήσεων που μπορούν να δώσουν περισσότερες ευκαιρίες στους μαθητές για προβληματισμό και προφορική έκφραση.

1. Δομημένες συζητήσεις

Οι συζητήσεις αυτού του τύπου είναι οργανωμένες με βάση κάποιους κανόνες που αφορούν τη μορφή της συζήτησης, τον τρόπο που κατανέμεται ο χρόνος στους συζητητές, το ρόλο του συντονιστή κτλ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του τύπου συζήτησης είναι η συζήτηση "στρογγυλής τραπέζης"και η συζήτηση στην οποία υποστηρίζονται τα υπέρ και τα κατά σχετικά με κάποιο θέμα (debate). Αυτός ο τύπος της συζήτησης παρέχει την ευκαιρία στους μαθητές να μάθουν να σέβονται τους κανόνες μιας συζήτησης και να παρουσιάζουν σε ευρύτερο ακροατήριο τις απόψεις τους.

α. Συζήτηση "στρογγυλής τραπέζης"

Η συζήτηση "στρογγυλής τραπέζης" περιλαμβάνει εισηγήσεις που καλύπτουν διάφορες πλευρές ή μέρη ενός κεντρικού θέματος. Ορισμένες φορές μπορεί να περιλαμβάνει εισηγήσεις για το ίδιο αντικείμενο από εισηγητές με διαφορετικές ειδικότητες. Ένα θέμα πχ. μπορεί να παρουσιαστεί από ιστορική, κοινωνική, ψυχολογική και παιδαγωγική πλευρά. Στη συζήτηση "στρογγυλής τραπέζης" σημαντικός είναι ο ρόλος του συντονιστή , ο οποίος εισάγει το θέμα, καθορίζει τους όρους της συζήτησης (σειρά ομιλητών, κατανομή χρόνου κτλ.), κατευθύνει / συντονίζει τη συζήτηση που διεξάγεται μετά από την παρουσίαση των εισηγήσεων, και τέλος συνοψίζει τα συμπεράσματα της συζήτησης.

Στην ενότητα "Ο λόγος" σ. 153-154 δίνεται ένα παράδειγμα συζήτησης "στρογγυλής τραπέζης" με θέμα το διάλογο. Οι μαθητές καλούνται να παρουσιάσουν εισηγήσεις που καλύπτουν διάφορες πλευρές του θέματος όπως:

• διάλογος και δημοκρατία
• διάλογος και επιστήμη
• διάλογος και τέχνη
• διάλογος και εκπαίδευση
• διάλογος και διαπροσωπικές σχέσεις

Για να είναι η συζήτηση αποδοτική, προτείνουμε τα παρακάτω:

• Να ανατεθούν οι εισηγήσεις σε ομάδες εργασίας τουλάχιστον μια εβδομάδα πριν από τη διεξαγωγή της συζήτησης, ώστε να έχουν αρκετό χρόνο για την προετοιμασία
• Κάθε ομάδα θα συγκεντρώσει το σχετικό με την εισήγηση υλικό και θα το συνθέσει , για να το παρουσιάσει σε προσχεδιασμένο προφορικό λόγο. Η εισήγηση μπορεί να βασίζεται σε ένα διάγραμμα και σε σημειώσεις στις οποίες οι μαθητές κατέγραψαν τα κύρια σημεία της εισήγησής τους ή σε ένα γραπτό κείμενο στο οποίο οι μαθητές ανέπτυξαν το θέμα τους. Και στις δύο περιπτώσεις πάντως οι μαθητές δε θα διαβάσουν αυτά που έγραψαν, αλλά θα τα παρουσιάσουν προφορικά, για να επικοινωνήσουν άμεσα με το ακροατήριό τους.
• Όσον αφορά την έκταση της εισήγησης η ομάδα πρέπει να λάβει υπόψη της το χρόνο που έχει προκαθοριστεί από τον συντονιστή της συζήτησης. Αυτό σημαίνει ότι η ομάδα έχει κάνει μια δοκιμή και έχει χρονομετρήσει την εισήγησή της
• Το ρόλο του συντονιστή τον αναλαμβάνει ο καθηγητής ή τον αναθέτει σε μαθητή (άλλον κάθε φορά) , για δώσει την ευκαιρία στους μαθητές να εξασκηθούν και ως συντονιστές μιας συζήτησης.
• Ο καθηγητής εξηγεί εκ των προτέρων το βασικό ρόλο που μπορεί να παίξει το ακροατήριο στη συζήτηση με την υποβολή ερωτήσεων, με την άσκηση κριτικής, με τη διατύπωση θέσεων πάνω στις εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν.

Μετά από τη συζήτηση προτείνεται να δοθεί στους μαθητές γραπτή ατομική εργασία σχετική με το θέμα, πχ. να αναπτύξουν τη σημασία του διαλόγου για την ατομική και τη συλλογική ζωή.

Μπορούμε, αν θέλουμε, να οργανώσουμε μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με τη συνεργασία δύο ή περισσότερων τμημάτων με ακροατήριο τους μαθητές των τμημάτων αυτών και τους γονείς τους. Η συζήτηση στρογγυλής τραπέζης μπορεί, εξάλλου, να αποτελέσει μέρος μιας πολιτιστικής εκδήλωσης-αφιέρωμα, πχ. στην εφηβική ηλικία, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στο περιβάλλον, στα ανθρώπινα δικαιώματα κτλ. , η οποία απευθύνεται σε ευρύτερο ακροατήριο. Στις περιπτώσεις αυτές παρέχεται η ευκαιρία στους μαθητές να παρουσιάσουν τις απόψεις και τις προτάσεις τους σε ακροατήριο ευρύτερο από αυτό της τάξης τους. Η εμπειρία τους από τη συμμετοχή σε μια τέτοια συζήτηση είναι πολύ χρήσιμη, γιατί δοκιμάζουν τις δυνάμεις τους ως ομιλητές σε έναν ευρύτερο κοινωνικό χώρο και αποκτούν μεγαλύτερη αυτοπεποίθεση.

Η συζήτηση "στρογγυλής τραπέζης" μπορεί να συνδυαστεί με τη δραματοποίηση . Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η άσκηση δραματοποίησης που περιλαμβάνεται στο βιβλίο της Α' Λυκείου σ. 231. Η άσκηση ζητάει από τους μαθητές να οργανώσουν μια υποτιθέμενη τηλεοπτική συζήτηση σχετικά με τη μόδα στην οποία οι εισηγητές υποδύονται διάφορους ρόλους, πχ, ένα σχεδιαστή μόδας, ένα μανεκέν, μια φεμινίστρια κ.ά. . Στην περίπτωση αυτή δεν είναι απαραίτητο να ετοιμάσουν οι μαθητές εισηγήσεις σε προσχεδιασμένο προφορικό λόγο. Μπορούν να αυτοσχεδιάσουν υποδυόμενοι τους ρόλους τους. Αυτό που έχει σημασία στην περίπτωση αυτή είναι κυρίως να αποδοθεί η διαφορετική οπτική γωνία του κάθε ομιλητή για το θέμα.

β. Συζήτηση με τη μορφή αντιπαράθεσης επιχειρημάτων (debate)

Η συζήτηση αυτού του τύπου θα λέγαμε ότι είναι ένας "αγώνας λόγων"που αποσκοπεί στην εξάσκηση των μαθητών στην επιχειρηματολογία. Οι μαθητές χωρισμένοι σε ομάδες παίρνουν διαμετρικά αντίθετες θέσεις πάνω σε ένα θέμα και τις υποστηρίζουν με τα κατάλληλα επιχειρήματα. Σκοπός της κάθε ομάδας είναι να νικήσει την αντίπαλη ομάδα παρουσιάζοντας τα πιο ισχυρά επιχειρήματα. Η συζήτηση αυτού του τύπου, επομένως, έχει τη μορφή ομαδικού παιχνιδιού και για αυτό το λόγο μπορεί να παρακινήσει και τους πιο αδιάφορους μαθητές να συμμετάσχουν ενεργητικά.

Ένα παράδειγμα συζήτησης αυτού του τύπου μπορούμε να βρούμε στο βιβιλίο της Β' Λυκείου σ.198. Η άσκηση καλεί τους μαθητές να επιχειρηματολογήσουν υπέρ και κατά της αξιολόγησης του μαθητή. Οι μαθητές χωρίζονται σε τρεις ομάδες. Η πρώτη ομάδα συγκεντρώνει επιχειρήματα κατά της αξιολόγησης , για να "αγωνιστεί"με τη δεύτερη ομάδα που θα επιχειρηματολογήσει υπέρ της αξιολόγησης. Η τρίτη ομάδα επισημαίνει και τα υπέρ και τα κατά. Στη συνέχεια ορίζονται εκπρόσωποι των δύο αντιτιθέμενων ομάδων οι οποίοι εκθέτουν εναλλάξ τα επιχειρήματά τους. Η εναλλαγή αυτή δίνει την ευκαιρία στους εκπροσώπους να αναμορφώσουν το δικό τους επιχείρημα , λαμβάνοντας υπόψη το προηγούμενο επιχείρημα της αντίπαλης ομάδας, ή να προσπαθήσουν να ανασκευάσουν το επιχείρημα της αντίπαλης ομάδας. Η τρίτη ομάδα αξιολογεί την επιχειρηματολογία των δύο αντιτιθέμενων ομάδων και αποφασίζει ποια από τις δύο ομάδες παρουσίασε τα πειστικότερα επιχειρήματα.Η τρίτη ομάδα , συνοψίζει, εξάλλου, τα συμπεράσματα από τη συζήτηση προσπαθώντας να συνθέσει τις δύο αντίθετες απόψεις. Μετά από τη συζήτηση δίνεται στους μαθητές μια γραπτή ατομική εργασία σχετική με το θέμα που συζήτησαν .

Για να είναι αποδοτική μια τέτοια συζήτηση, προτείνουμε τα παρακάτω:

• να δοθεί στους μαθητές για συζήτηση ένα αμφιλεγόμενο θέμα, πχ.τα υπέρ και τα κατά της πειθαρχίας, της ευθανασίας, της θανατικής ποινής, της προσαρμογής, της κλωνοποίησης κτλ.
• να καθοριστεί εκ των προτέρων ο χρόνος για την προετοιμασία των ομιλητών καθώς επίσης και ο διατιθέμενος χρόνος για κάθε ομιλητή, έτσι ώστε να ολοκληρωθεί η συζήτηση σε ένα δίωρο
• μπορούμε να οργανώσουμε μια συζήτηση, "αγώνα λόγων", στην οποία θα συμμετέχουν εκπρόσωποι από δύο ή περισσότερα τμήματα

2. Ελεύθερες συζητήσεις σε μικρές ομάδες

Παράλληλα με τις δομημένες συζητήσεις που βασίζονται σε κάποιους κανόνες και διεξάγονται σε ευρύ ακροατήριο, είναι απαραίτητο να οργανώνει ο καθηγητής και ελεύθερες συζητήσεις (χωρίς συγκεκριμένους κανόνες) σε μικρές ομάδες, οι οποίες (συζητήσεις) αποσκοπούν σε διαφορετικούς στόχους. Αυτές οι συζητήσεις έχουν ανεπίσημο χαρακτήρα και ευνοούν τη δημιουργία ενός κλίματος ασφάλειας και οικειότητας μέσα στο οποίο οι μαθητές, ακόμη και οι πιο διστακτατικοί και εσωστρεφείς, παίρνουν το θάρρος να εκφράσουν αυθόρμητα αυτό που σκέπτονται, πριν ακόμη καταλήξουν σε μια διαμορφωμένη άποψη. Με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνεται το είδος της "διερευνητικής ομιλίας", που θεωρείται από τους ειδικούς ότι έχει ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της σκέψης και της μάθησης. Συγκεκριμένα υποστηρίζεται ότι η ομιλία δεν είναι απλώς έκφραση μιας σκέψης, αλλά μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός για τη διαμόρφωση της ίδιας της σκέψης. Η σκέψη δηλαδή μπορεί να γενηθεί τη στιγμή που μιλώ, τη στιγμή που συνομιλώ με κάποιον. Για να επιτευχθεί όμως αυτό, αναγκαία προϋπόθεση είναι είναι να αισθάνεται ο μαθητής άνετα , ώστε να μπορεί να χρησιμοποιεί ακαστάλαχτη έκφραση χωρίς το φόβο της απόρριψης. Στο περιβάλλον της μικρής ομάδας , που ευνοεί την αλληλόδραση και τη συνεργατική προσπάθεια, μπορεί επομένως να καλλιεργηθεί η "διερευνητική ομιλία".

Ο καθηγητής μπορεί να οργανώνει συζητήσεις σε μικρές ομάδες, όποτε το κρίνει σκόπιμο, είτε για την επεξεργασία των διαφόρων θεματικών κύκλων που προτείνονται από τα βιβλία για έκφραση/έκθεση είτε για τη διδασκαλία διαφόρων κεφαλαίων του βιβλίου. Μπορεί, εξάλλου, να αντλεί τα θέματα που δίνει για συζήτηση από την επικαιρότητα της σχολικής ζωής , πχ με αφόρμηση την αποβολή ενός μαθητή από το σχολείο να δώσει το θέμα της σχολικής ποινής, με αφορμή τις εκλογές για τα μαθητικά συμβούλια να δώσει το θέμα της λειτουργίας των μαθητικών κοινοτήτων κτλ. Στις περιπτώσεις αυτές οι μαθητές καλούνται μέσο ερωτήσεων να διερευνήσουν το θέμα και να καταλήξουν σε συγκεκριμένες προτάσεις που απευθύνονται στους αρμόδιους, πχ. στον ίδιο τον καθηγητή, στο σύλλογο των διδασκόντων κτλ.. Με τον τρόπο αυτό οι μαθητές έχουν την αίσθηση ότι αντιμετωπίζουν ένα πραγματικό πρόβλημα το οποίο καλούνται να λύσουν, και επομένως η συζήτησή τους αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο.

Σκόπιμο είναι να διεκρινίσουμε ότι κατά τη διάρκεια των συζητήσεων αυτών ο καθηγητής δεν παραμένει αδρανής. Παρακολουθεί κάθε ομάδα, παίζοντας το ρόλο του καλού ακροατή που δείχνει γνήσιο ενδιαφέρον για τη συζήτηση, και κάνει ερωτήσεις που ενθαρρύνουν τους μαθητές να διευκρινίσουν, να αναπτύξουν τη σκέψη τους ή να εξετάσουν εναλλακτικές δυνατότητες.

3. Δραματοποιημένες συζητήσεις

ι συζητήσεις αυτές καλούν, επίσης, τους μαθητές να αντιμετωπίσουν, υποδυόμενοι διάφορους ρόλους, ένα πραγματικό πρόβλημα που αφορά το σχολείο, τη γειτονιά ή την περιοχή στην οποία ζουν. Παρουσιάζω ένα ενδεικτικό παράδειγμα δραματοποιημένης συζήτησης .που έγινε στο λύκειο Δενδροποτάμου. Το πρόβλημα που παρουσιάζεται στην άσκηση αφορά τους κατοίκους του Δενδροποτάμου στη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για ένα οξύ πρόβλημα συμβίωσης ανάμεσα στους Τσιγγάνους που είναι εγκατεστημένοι στην περιοχή και στους υπόλοιπους κατοίκους.

Άσκηση

• α) Υποθέστε ότι συμμετέχετε σε μια γενική συνέλευση των κατοίκων της περιοχής Δενδροποτάμου, την οποία συγκάλεσε η τοπική αυτοδιοίκηση, για να εκτεθούν οι απόψεις των δύο αντιτιθέμενων ομάδων και να βρεθούν κάποιες λύσεις. Χωριστείτε σε δύο ομάδες. Η μία ομάδα θα υποδυθεί τους Τσιγγάνους και η άλλη τους υπόλοιπους κατοίκους. (διευκρινίζω ότι δεν υπήρχε κανένας Τσιγγάνος στην τάξη). Οι εκπρόσωποι της κάθε ομάδας, πχ. ένας επαγγελματίας, μια νοικοκυρά, ένας μαθητής, θα επιχειρηματολογήσουν σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Στο τέλος της συνέλευσης οι μαθητές που υποδύονται το δημοτικό συμβούλιο θα προτείνουν κάποιες λύσεις.
• β) Ο κάθε μαθητής θα εργαστεί ατομικά, για να γράψει μια επιστολή διαμαρτυρίας στον τύπο ή μια αναφορά παραπόνων προς την τοπική αυτοδιοίκηση. Όσοι μαθητές θέλουν μπορούν να εργαστούν ομαδικά, για να οργανώσουν μια εκστρατεία κατά του ρατσισμού, ετοιμάζοντας μια ενημερωτική ομιλία για το ραδιόφωνο, ένα άρθρο στον τύπο, μια αφίσα, ένα ενημερωτικό φυλλάδιο κτλ.

Οι δραματοποιημένες συζητήσεις αυτού του τύπου δεν αναπτύσσουν απλώς την εκφραστική ικανότητα των μαθητών, αλλά παράλληλα τους βοηθούν, καθώς υποδύονται διάφορους ρόλους, να δουν το πρόβλημα από διάφορες οπτικές γωνίες, να διευρύνουν το οπτικό τους πεδίο και να αναπτύξουν την κοινωνική τους ευαισθησία. Η ενασχόληση των μαθητών, εξάλλου, με ένα πρόβλημα που παρουσιάζεται στην περιοχή τους ( γειτονιά, κοινότητα, δήμο κτλ.), τους επιτρέπει να επικοινωνήσουν βασισμένοι στις εμπειρίες τους, για να πετύχουν ένα σκοπό, ενώ συγχρόνως το σχολείο αρχίζει να συνδέεται με τη ζωή.

Διδακτικό υλικό

Το διδακτικό υλικό στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω προέρχεται από το βιβλίο "Έκφραση-Έκθεση" για την Α' Λυκείου σ.153-154, 231 και από το βιβλίο για τη Β' Λυκείου σ.196.

γ.Υποστηρικτικό υλικό

1. A Language for Life (The Bullock Report), (έκθεση Άγγλων ερευνητών) Department of Education and Science, HMSO, London, 1975
2. Oracy Matters (συλλογικό έργο), υπεύθυνοι της έκδοσης: Μ.Maclure. T.Phillips, A.Wilkinson, Open University Press 1988

Λέξεις κλειδιά : συζήτηση "στρογγυλής τραπέζης", δραματοποιημένη συζήτηση, συζήτηση σε μικρές ομάδες, διερευνητική ομιλία, προφορικός λόγος.