Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Πρόλογος του συγγραφέα

Πολύ μεγάλο είναι το χρέος μου σε πολλούς για τη βοήθειά τους στη σύνταξη του Λεξικού. Πρώτα και πάνω απ’ όλους, στη Sara Ellen Bavousett. Είναι πρόσωπο εξαιρετικής ικανότητας και ακαταπόνητης ενεργητικότητας. Για περισσότερο από έναν χρόνο αφοσιώθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά στο συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα και έγινε τέλεια κάτοχος του αντικειμένου, γεγονός που της έδωσε τη δυνατότητα να ταυτίσει μεγάλο μέρος των ρηματικών τύπων. Η δική της συμβολή κατέστησε σε μεγάλο βαθμό δυνατή την ολοκλήρωση του έργου. Στη Zωή Θεοχάρη, αφετέρου, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η έναρξη του έργου: αρκετά χρόνια πριν, συγκέντρωσε από το LSJ περίπου 30.000 ρηματικούς τύπους και τους αντέγραψε σε δελτία αρχείου. Ο χαρακτήρας του προγράμματος έχει αλλάξει από τότε ριζικά, αλλά χωρίς εκείνα τα αρχικά 30.000 δελτία αυτή η έρευνα ίσως να μην είχε ξεκινήσει ποτέ για τα καλά. Ορισμένοι άλλοι φοιτητές μου αξίζουν επίσης τον έπαινο και την ευγνωμοσύνη μου. Η Joan Rau και ο Robert Allen διέθεσαν μέρος του χρόνου τους, παρακινημένοι από την άδολη αγάπη τους για τη γνώση. Η Sherry Burrows, η Linda Fanning, ο Peter Lecher, ο Peter Ottmer, ο William Erdman, ο Ivan Sandlin και η Κaren McCulley επέδειξαν στην εργασία τους φροντίδα και ενδιαφέρον που υπερβαίνουν κατά πολύ την πενιχρή αποζημίωση που εισέπραξαν. Αν και συχνά επιφορτίσθηκαν με πολύ κουραστικές εργασίες ρουτίνας –να ελέγχουν παραπομπές, να ταξινομούν και να κατατάσσουν αλφαβητικώς τα λήμματα και άλλα παρόμοια–, έδειξαν ενθουσιασμό που παρέμεινε αμείωτος, ακόμη και όταν η ολοκλήρωση του τόμου έμοιαζε δυσπρόσιτα μακρινή. Για τους θαυμάσιους αυτούς νέους ανθρώπους το μικρό τούτο εγκώμιο είναι το ελάχιστο που θα μπορούσε να λεχθεί.

Από τους συναδέλφους μου, θέλω να ξεχωρίσω μερικούς που αξίζουν ιδιαίτερη μνεία. Ο Δρ. Harley D. Oberhelman, πρόεδρος του Τμήματος Κλασικών και Ρωμανικών Γλωσσών στο Πανεπιστήμιο Τexas Tech, και η Δρ. Μary Ann Burns, πρόεδρος του Τμήματος Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Wisconsin-Milwaukee, μας βοήθησαν ιδιαίτερα. Οι καθηγητές Leonid Jirgensons, Peder G. Christiansen, Γιώργος Σταγάκης και James Holland συνέβαλαν πολύ στην επίλυση προβλημάτων που είχαν σχέση με την ειδικότητα του καθενός. Αισθάνομαι ιδιαίτερα υποχρεωμένος έναντι του φίλου και δασκάλου μου, καθηγητή J. P. Heironimus του Πανεπιστημίου Wisconsin. Ήταν ο πρώτος άνθρωπος που προσέγγισα, όταν το σχέδιο αυτού του βιβλίου άρχισε να διαμορφώνεται στο νου μου. Εκτιμώ ιδιαιτέρως την ενθάρρυνση και τη βοήθειά του εκείνη τη χρονική στιγμή, όπως και τις συμβουλές που συνέχισε να μου δίνει σε πολλά ακανθώδη ζητήματα, λόγω του μεγάλου σεβασμού που τρέφω προς την επιστημοσύνη και την ευθυκρισία του. Αλλά, κυριότατα, είμαι υποχρεωμένος απέναντί του για το ότι διάβασε το χειρόγραφο˙ όχι μόνο με γλίτωσε από πολλές αστοχίες, αλλά και συνέβαλε σημαντικά με πρωτότυπες ιδέες.

Θέλω, επίσης, να ευχαριστήσω τον Ray Janeway, βιβλιοθηκάριο στο Πανεπιστήμιο Texas Tech, και την πολύ αποτελεσματική και εξυπηρετική ομάδα του: τον Frank Temple, τη Sibyl Morrison, τη Susanne Goddard, τη Lela Spenser, τη Μary Gordon, τη Μary Green, την Dolores Μaxwell και πολλούς άλλους, οι οποίοι, σε διάστημα ολίγων ετών, συγκέντρωσαν σχεδόν ό,τι δεν είχαμε από το σύνολο της αρχαιοελληνικής γραμματείας και το έθεσαν στη διάθεσή μου. Επιπλέον, θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους μου Edward George, του Πανεπιστημίου του Texas, και Paul Rathburn, του Πανεπιστημίου Νotre Dame, διότι μου προμήθευσαν δυσπρόσιτους τόμους, όταν υπήρχε απόλυτη ανάγκη να χρησιμοποιηθούν.

Τέλος, και το πιο σημαντικό απ’ όλα, θέλω να ευχαριστήσω τη σύζυγό μου, χωρίς την ενθάρρυνση και τη βοήθεια της οποίας δεν θα είχε υπάρξει ποτέ αυτό το βιβλίο.

Το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα υποστηρίχθηκε από δύο ερευνητικές χορηγίες: η μία δόθηκε από τη Διοικούσα Επιτροπή του Πανεπιστημίου Wisconsin και η άλλη από τη Διοικούσα Επιτροπή του Πανεπιστημίου Texas Tech. Μια ακόμη χορηγία εγκρίθηκε από τη Σχολή Μεταπτυχιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Texas Tech για τη δακτυλογράφηση του χειρογράφου.

14 Αυγούστου 1969
Πανεπιστήμιο Texas Tech
Lubbock, Τέξας, Η.Π.Α.

Εισαγωγή

Ένα από τα προβλήματα που επανέρχονται διαρκώς κατά τη μελέτη της αρχαίας Ελληνικής είναι η αναγνώριση δύσκολων ρηματικών τύπων. Ο προπτυχιακός σπουδαστής ίσως να μην μπορεί να αναγνωρίσει το λάθει (Σοφ. Ἠ. 222) ή το πιοῦσα (Ομ. Ἰλ. 24.102). Ο πιο προχωρημένος σπουδαστής μπορεί κιόλας να μπερδεύεται με τύπους όπως κεκτῇτ’ (Πλάτ. Νόμ. 742e) και πτωθέντα (Παλ. Ἀνθ. 1.109). Ακόμη και ο ώριμος φιλόλογος θα μπορούσε για μια στιγμή να διστάσει μπροστά στα ἰάτται (Leg Gort 8.47) και συνέαν (GDI 1149). Σκοπός αυτού του βιβλίου είναι να βοηθήσει στην αναγνώριση τέτοιων τύπων.

Ο κατάλογος των ρηματικών τύπων που παρουσιάζονται εδώ είναι επιλεκτικός. Επειδή η δυσκολία που συναντά κανείς στην αναγνώριση ρηματικών τύπων είναι ανάλογη με τον αριθμό των κειμένων που έχει διαβάσει, οι συγγραφείς που συνήθως διαβάζονται από αρχάριους σπουδαστές καλύπτονται πληρέστερα από όσους κατά κανόνα δεν διαβάζονται μέχρις ότου ο σπουδαστής αποκτήσει ικανοποιητική γνώση της γλώσσας. Έτσι, ο Όμηρος, ο Ευριπίδης, ο Πλάτων και άλλοι εξίσου δημοφιλείς συγγραφείς αντιπροσωπεύονται με μεγάλη πληρότητα, ενώ ο Αρχιμήδης, ο Πρόκλος και οι επιγραφές από τη Βουλγαρία αντιπροσωπεύονται μόνο με ορισμένους από τους πιο ασυνήθιστους τύπους.

Αν και ο κατάλογος αυτός είναι επιλεκτικός, οι ρηματικοί τύποι, ακόμη και όσοι εμφανίζονται σε λίγους συγγραφείς, συμποσούνται σε τόσο μεγάλο αριθμό, ώστε δεν θα ήταν δυνατό να συμπεριληφθούν σε έναν και μόνο τόμο, αν γινόταν λόγος για τον κάθε τύπο ξεχωριστά. Κατά συνέπεια, έχει γίνει διάκριση μεταξύ των τύπων που έχουν μη κανονικές καταλήξεις και των τύπων με κανονικές καταλήξεις [για τη διάκριση των όρων, βλ. παρακάτω]: για κάθε κατηγορία τύπων χρησιμοποιείται διαφορετικής μορφής λήμμα.

Τύποι με μη κανονικές καταλήξεις καταχωρίζονται ως λήμματα πλήρους μορφής, δηλαδή ως λήμματα στα οποία ο τύπος παρατίθεται ολόκληρος.Π.χ.

ἰάτται, Κρητ. ενστ. μτχ., θ. δοτ. εν. ρ. εἰμί (Leg Gort 8.47)
κεκτῇτο, πρκ. απθ. ευκτ., 3ο εν. ρ. κτάομαι (Πλάτ. Νόμ. 742e, Ξενοφ. Ἀγησ. 9.7)
συνέαν, Ελεατ. ενστ. ευκτ., 3ο πλ. ρ. σύνειμι (εἰμί) στο GDI 1149 = SIG 9 (Ολυμπία, 6ος αι. π.Χ.) [βλ. Schw., Gr Gr I, σ. 663, σημ. 9]

Τύποι με κανονικές καταλήξεις καταχωρίζονται ως λήμματα βραχείας μορφής, δηλαδή ως λήμματα στα οποία παρατίθεται μόνο το ρηματικό θέμα του τύπου. Στη θέση της ρηματικής κατάληξης αναγράφεται ένας αριθμός ο οποίος παραπέμπει τον αναγνώστη σε έναν από τους ΠΙΝΑΚΕΣ του Παραρτήματος στο τέλος του βιβλίου. Στους ΠΙΝΑΚΕΣ οι καταλήξεις κατατάσσονται σύμφωνα με τη συνήθη γραμματική τάξη. Τυπικά παραδείγματα:

λαθ¹, Δωρ. ενστ. ρ. λανθάνω
πι³, αόρ. ρ. πίνω
πτωθ^8ε, μτγν. αόρ. παθ. ρ. πίπτω (Παλ. Ἀνθ. 1.109) [πιθ. απθ.]

Στο πρώτο λήμμα ο εκθέτης 1 αντιστοιχεί προς τις καταλήξεις -ω, -εις, -ει κ.ο.κ., οι οποίες ανευρίσκονται στον ΠΙΝΑΚΑ 1. Επομένως, λαθ¹ = λάθ/ω, λάθ/εις, λάθ/ει κ.ο.κ. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν απαντούν όλοι οι συνδυασμοί του θέματος λαθ- με τις καταλήξεις του ΠΙΝΑΚΑ 1. Συχνά, ένα λήμμα βραχείας μορφής αντιπροσωπεύει μόνο δύο ή τρεις τύπους που όντως απαντούν στη σωζόμενη γραμματεία. Εξίσου συχνά, όμως, ένα λήμμα βραχείας μορφής αντιστοιχεί προς 30, 40 ή και περισσότερους πραγματικούς τύπους, με αποτέλεσμα ο όγκος του βιβλίου αυτού να έχει μειωθεί κατά πολλούς τόμους.

Επειδή η διάκριση ανάμεσα σε κανονικές και μη κανονικές ρηματικές καταλήξεις παίζει τόσο σημαντικό ρόλο σε αυτό το βιβλίο, χρειάζεται να διασαφηνίσουμε κάπως τους όρους. Για τις ανάγκες του Λεξικού μας, ως «κανονικές» νοούνται οι καταλήξεις που απαντούν στα κείμενα της δόκιμης Αττικής πεζογραφίας των μέσων του 5ου π.Χ. αιώνα. Μερικές άλλες καταλήξεις που δεν εμπίπτουν στον ορισμό αυτό αντιμετωπίζονται, για πρακτικούς λόγους, ως «κανονικές»: Πρόκειται, συγκεκριμένα, για την κατάληξη του επικού απαρεμφάτου -έμεναι (ΠΙΝΑΚΕΣ 1 & 3), για τις ασυναίρετες καταλήξεις β΄ ενικού προσώπου -εο και -έο (ΠΙΝΑΚΕΣ 1 & 3), για τη μεσοπαθητική κατάληξη α΄ πληθυντικού προσώπου -μεσθα, για τις μεσοπαθητικές μετοχικές καταλήξεις θηλυκού γένους -μένα, -μένας κτλ., και για την κατάληξη του γ΄ ενικού προσώπου ευκτικής ενεργητικού αορίστου α΄ -αι (ΠΙΝΑΚΑΣ 2). Όλες οι υπόλοιπες καταλήξεις είναι «μη κανονικές». Ο όρος «κατάληξη» δεν χρησιμοποιείται εδώ υπό την αυστηρή γραμματική του έννοια, αλλά, μάλλον, αναφέρεται στο τμήμα του ρήματος το οποίο μεταβάλλεται από πρόσωπο σε πρόσωπο και από έγκλιση σε έγκλιση. Έτσι, έχουμε: ἔλιπ/ον - ἔλιπ/ες - ἔλιπ/ε(ν) κτλ. = ἐλιπ³, ἐμάκρυν/α - ἐμάκρυν/ας - ἐμάκρυν/ε(ν) κτλ. = ἐμακρυν², δείκνυ/μι - δείκνυ/ς - δείκνυ/σι(ν) κτλ. = δεικνυ⁷, φιληθ/ῶ - φιληθ/είην - φιληθ/ῆναι κτλ. = φιληθ^8ε. Ο χρήστης του Λεξικού δεν είναι, βέβαια, υποχρεωμένος να γνωρίζει τον εκθέτη ό,τι μόνο χρειάζεται να κάνει είναι να απομονώνει το ρηματικό θέμα, όπως το ορίσαμε εδώ.

Κάποιες επιπλέον παρατηρήσεις ίσως είναι χρήσιμες. Τύποι με τμήση εξετάζονται και ως απλά και ως σύνθετα ρήματα. Τα τμήματα των περιφραστικών τύπων εξετάζονται χωριστά, όχι ως μονάδα. Στα λήμματα βραχείας μορφής α΄ και β΄ αορίστου το (αναύξητο) θέμα των πλαγίων εγκλίσεων δεν έχει διακριθεί από το επικό (αναύξητο) θέμα της οριστικής. Παρομοίως, αναύξητα και με αύξηση ρηματικά θέματα έχουν συγχωνευθεί σε ένα και μοναδικό λήμμα, όταν το μόνο διακριτικό μεταξύ τους στοιχείο είναι η (μετρική) ποσότητα. Στον παρόντα τόμο περιλαμβάνονται ορισμένοι τύποι που εμφανίζουν φαινόμενα κράσης, αφαίρεσης και αφομοίωσης δι’ εκθλίψεως, αλλά δεν έγινε προσπάθεια να τους εξετάσουμε όλους. Σε λίγες ειδικές περιπτώσεις εξετάζονται ως λήμματα πλήρους μορφής τύποι με κανονικές καταλήξεις. Ρηματικά καταχωρισμένα διακριτώς στο LSJ δεν παρατίθενται εδώ. Ο ρηματικός τύπος στα δεξιά κάθε λήμματος, ο οποίος είναι γενικώς το πρώτο ενικό πρόσωπο ενεστώτα οριστικής και σημείο αναφοράς για όλους τους λοιπούς τύπους, αποτελεί πάντα κύριο λήμμα στο LSJ. Παρενθέσεις χρησιμοποιούνται για να περιλάβουν μια παραπομπή, χωρίς με αυτό να υπονοείται ότι ο υπό εξέταση τύπος απαντά ή δεν απαντά αλλού. Αλλά, όταν η συζήτηση περιορίζεται σε μία συγκεκριμένη παραπομπή, δεν χρησιμοποιούνται παρενθέσεις και η λέξη «στο/ν» προηγείται της παραπομπής. Τα γράμματα F (δίγαμμα) και Η (δασύ πνεύμα) τυπώνονται όπως τα βρίσκει κανείς στα κείμενα στα οποία γίνεται παραπομπή, αλλά δεν λαμβάνονται υπ’ όψιν στην αλφαβητική καταχώριση των λημμάτων. Ρηματικοί τύποι από το κυπριακό συλλαβάριο μεταγράφονται με λατινικούς χαρακτήρες και κατόπιν συσχετίζονται με τύπους με ελληνικούς χαρακτήρες, κάθε φορά που μια τέτοια διπλή καταχώριση εξυπηρετεί.

Ο σπουδαστής πρέπει να προσέξει ότι πολλοί ρηματικοί τύποι απατούν λόγω της μεταξύ τους ομοιότητας. Έτσι, για παράδειγμα, το -ντι είναι κατάληξη και για τη δοτική μετοχής ενικού αριθμού και για το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο στη Δωρική διάλεκτο. Η υποτακτική αορίστου με βραχύ θεματικό φωνήεν μοιάζει συχνά με μέλλοντα. Επίσης, το -εν μπορεί να είναι κατάληξη τρίτου ενικού προσώπου, τρίτου πληθυντικού προσώπου και απαρεμφάτου. Οι λιγότερο οικείοι ρηματικοί τύποι δίδονται ως λήμματα πλήρους μορφής μαζί με τις σχετικές παραπομπές, ενώ οι περισσότερο οικείοι τύποι δίδονται ως λήμματα βραχείας μορφής – μπορεί όμως και καθόλου.

Ο κατάλογος περιορίζεται, ως προς το εύρος, στην κλασική Ελληνική όπως ορίζεται στο LSJ (Εισαγωγή, σελ. x & xi). Δεν έχει περιληφθεί η Μυκηναϊκή.

Στην εκπόνηση αυτού του τόμου εξετάσαμε περίπου 500.000 ρηματικούς τύπους. Παραλείψεις και λάθη δεν θα ήταν δυνατόν να μην υπάρχουν, και η επισήμανσή τους θα αναγνωρισθεί ευγνωμόνως.

Προλογικό σημείωμα για την ελληνική έκδοση

Και στον ἄκρῳ τῷ δακτύλῳ ἁψάμενον της αρχαιοελληνικής γραμματείας είναι γνωστή η απέραντη ποικιλία μορφών στα ρήματα. Το πλήθος των διαλέκτων και ο διαρκής εμπλουτισμός, με όλο και νεότερους τύπους, της αρχαίας γλώσσας στην αδιάκοπη πορεία της μέσα στο χρόνο οδήγησαν σε ένα φαντασμαγορικό τοπίο, όπου η γλωσσική πολυμορφία βρίσκεται αμέτρητες φορές συνδυασμένη με τη δυσκολία αναγνώρισης ενός τύπου. Μέχρις ότου ο νεόφυτος στην αρχαία γλώσσα να εθιστεί στο περιβάλλον της, χρειάζεται, κοντά στους συνηθέστερους τύπους ἔλαβον, εἶδον, εἶπον, ἦλθον, να μπορεί να ξεχωρίζει και τύπους όπως ἦνται (του εἰμί), ἧνται (του ἧμαι), ᾖσται (του ἀείδω), ᾔστην (του *εἴδω), ἦεν (του εἰμί), ᾔειν (του εἶμι), κτλ.

Πολύτιμος εν προκειμένω βοηθός είναι το Λεξικό των ρηματικών τύπων της Αρχαίας Ελληνικής του Αμερικανού καθηγητή John J. Bodoh. Αποτέλεσμα πολυετούς μόχθου του συγγραφέα και των συνεργατών του, το Λεξικό κωδικοποιεί και καταλογογραφεί πεντακόσιες χιλιάδες περίπου ρηματικούς τύπους της κλασικής Ελληνικής (δεν περιλαμβάνεται η Μυκηναϊκή), για τους οποίους παρέχεται πλήρης γραμματική αναγνώριση. Το Λεξικό, υπό τον τίτλο An Index of Greek verb forms, κυκλοφόρησε το 1970 από τον γερμανικό οίκο Georg Olms Verlag του Hildesheim και τώρα, μεταφρασμένο στη γλώσσα μας, εκδίδεται προς χρήση των σπουδαστών, των φιλολόγων, των λογίων εν γένει και όλων όσοι ενδιαφέρονται για τη μελέτη από το πρωτότυπο της αρχαιοελληνικής γραμματείας (αλλά και κάθε άλλης γραμματείας, όπως η χριστιανική ή των ανθρωπιστών λογίων του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, που γράφτηκε σύμφωνα με το υπόδειγμα της αρχαιοελληνικής). Κατά την προετοιμασία της παρούσας έκδοσης προχωρήσαμε σε έλεγχο όλων των λημμάτων και διορθώσαμε, στο μέτρο των δυνάμεών μας, αβλεψίες και ελλείψεις της πρωτότυπης έκδοσης, ενώ, όπου το θεωρήσαμε σκόπιμο, συμπληρώσαμε με πρόσθετα στοιχεία, όπως π.χ. τους προτασσόμενους βιβλιογραφικούς πίνακες έργων αναφοράς, εκδόσεων αρχαίων κειμένων, πρακτικών, κτλ. Με την αμέριστη υποστήριξη των εκδοτών της «Κίχλης» καταβάλαμε, ως μεταφραστές και επιμελητές, κάθε προσπάθεια, ώστε η παρούσα ελληνική έκδοση να ανταποκριθεί με τον καλύτερο τρόπο προς τις προσδοκίες εκείνων που θα την χρησιμοποιήσουν. Για οποιοδήποτε τυπογραφικό σφάλμα ή επιστημονική αβλεψία επισημανθεί από τον προσεκτικό αναγνώστη εξαιτούμεθα εκ των προτέρων τη συγκατάβασή του: σε ένα τόσο εξειδικευμένο λεξικό παρόμοια σφάλματα και αβλεψίες είναι σχεδόν φυσικός νόμος.

Πέτρος Ν. Δημητρακόπουλος
Γεώργιος Α. Χριστοδούλου