[62] Εξάλλου, αν θελήσουμε να εξετάσουμε και τις άλλες πόλεις, θα διαπιστώσουμε ότι στις πιο ονομαστές και στις πιο μεγάλες συμφέρουν περισσότερο τα δημοκρατικά παρά τα ολιγαρχικά πολιτεύματα. Γιατί και το δικό μας σημερινό πολίτευμα, που όλοι το κατακρίνουν, αν το συγκρίνουμε όχι με αυτό για το οποίο μίλησα αλλά με εκείνο που είχε επιβληθεί από του Τριάκοντα, όλοι θα το θεωρούσαν θεοποίητο. [63] Αν και μερικοί θα ισχυριστούν ότι είμαι εκτός θέματος, επιθυμώ να καταστήσω φανερό και να εκθέσω πόσο ανώτερο είναι το σημερινό πολίτευμα από το τότε, για να μη νομίσει κανείς ότι εξετάζω με μεγάλη ακρίβεια τα τρωτά της δημοκρατίας, ενώ, αν έχει γίνει κάτι ωραίο και σοβαρό, αυτό το παραλείπω. Ο λόγος μου θα είναι σύντομος και επωφελής για τους ακροατές.
[64] Όταν χάσαμε τον στόλο μας στην περιοχή του Ελλησπόντου και βρήκαν την πόλη μας εκείνες οι συμφορές, ποιός από τους γεροντότερους δεν γνωρίζει ότι οι αποκαλούμενοι δημοκρατικοί ήταν πρόθυμοι να υποστούν οτιδήποτε προκειμένου να μην αποδεχτούν τα όσα τους επιβάλλονταν, και θεωρούσαν φοβερό να δει κανείς την πόλη που ήταν Ηγεμών των Ελλήνων να βρίσκεται τώρα κάτω από την εξουσία άλλων, ενώ οι νοσταλγοί της ολιγαρχίας κατεδάφιζαν πρόθυμα τα τείχη και ανέχονταν την υποδούλωση; [65] Τότε βέβαια, όταν την εξουσία είχε ο λαός, ποιός αγνοεί ότι εμείς είχαμε φρουρές στις ακροπόλεις των άλλων, αφότου όμως παρέλαβαν τη διακυβέρνηση της πόλης οι Τριάκοντα, οι εχθροί μας κατείχαν τη δική μας ακρόπολη; Και ότι εκείνη την εποχή, ενώ οι Λακεδαιμόνιοι ήταν τα αφεντικά μας, όταν οι εξόριστοι τόλμησαν μετά την επιστροφή τους να πολεμήσουν για την ελευθερία της πατρίδας μας, και ο Κόνων νίκησε στη ναυμαχία, ήρθαν πρέσβεις εκ μέρους των Λακεδαιμονίων και παραχωρούσαν στην πόλη την ηγεμονία στη θάλασσα; [66] Ακόμη, ποιός από τους συνομηλίκους μου δεν θυμάται και τα εξής, ότι η δημοκρατία ήταν εκείνη που κόσμησε την πόλη με ναούς και δημόσια κτίρια σε τέτοιο βαθμό, ώστε ακόμη και σήμερα, όσοι την επισκέπτονται να τη θεωρούν άξια να έχει την ηγεμονία όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και όλων των άλλων λαών· αντίθετα, οι Τριάκοντα αδιαφόρησαν για τα δημόσια κτίρια, σύλησαν τους ναούς και πούλησαν τον ναύσταθμο για τρία τάλαντα, για να τον γκρεμίσουν οι αγοραστές, ενώ η πόλη είχε δαπανήσει για την κατασκευή του όχι λιγότερα από χίλια τάλαντα; [67] Επίσης, ούτε και την πραότητα των Τριάκοντα θα μπορούσε να επαινέσει δίκαια κανείς περισσότερο από εκείνη των δημοκρατικών. Γιατί, όταν οι Τριάκοντα ανέλαβαν με ψήφισμα τη διακυβέρνηση της πόλης, σκότωσαν χωρίς δίκη χίλιους πεντακόσιους πολίτες και ανάγκασαν περισσότερους από πέντε χιλιάδες να καταφύγουν στον Πειραιά· αντίθετα, οι δημοκρατικοί, ενώ επικράτησαν και επανήλθαν στην πόλη ένοπλοι, αφού τιμώρησαν με θάνατο μόνο τους κύριους υπεύθυνους των συμφορών, συμπεριφέρθηκαν προς τους άλλους με τόση αξιοπρέπεια και νομιμότητα, ώστε τελικά οι ολιγαρχικοί που τους εξόρισαν να μην έχουν καθόλου λιγότερα δικαιώματα από τους επιστρέψαντες στην πατρίδα δημοκρατικούς. [68] Η ωραιότερη και πιο τρανή απόδειξη της επιείκειας των δημοκρατικών είναι η εξής: όταν δηλαδή οι ολιγαρχικοί δανείστηκαν από τους Λακεδαιμονίους εκατό τάλαντα για την πολιορκία των δημοκρατικών που κατείχαν τον Πειραιά, κατά τη συνεδρίαση της Εκκλησίας του δήμου για τη λήψη απόφασης περί επιστροφής των χρημάτων, ενώ πολλοί πρότειναν ότι το δίκαιο είναι να πληρωθεί το χρέος προς τους Λακεδαιμονίους όχι από τους δημοκρατικούς που πολιορκούνταν αλλά από αυτούς που το συνήψαν, ο λαός αποφάσισε να το πληρώσουν όλοι από κοινού. [69] Με την απόφαση αυτή έφεραν τέτοια ομόνοια μεταξύ τους και έκαναν την πόλη να σημειώσει τόσο μεγάλη πρόοδο, ώστε οι Λακεδαιμόνιοι, που τον καιρό της ολιγαρχίας μάς έδιναν σχεδόν καθημερινά διαταγές, να έρθουν επί δημοκρατίας για να μας ικετεύσουν και να μας παρακαλέσουν να μην επιτρέψουμε να καταστραφούν. Οι προθέσεις της κάθε πλευράς συνοψίζονται ως εξής: οι ολιγαρχικοί είχαν την αξίωση να είναι υπηρέτες των εχθρών, αρκεί να εξουσιάζουν τους συμπολίτες τους, ενώ οι δημοκρατικοί να έχουν την εξουσία πάνω σε άλλους, αλλά με τους συμπολίτες τους να έχουν ίσα δικαιώματα.
[70] Ανέπτυξα αυτά για δύο λόγους· πρώτα πρώτα, επειδή ήθελα να δείξω ότι δεν επιθυμώ ολιγαρχίες ούτε και πλεονεξίες αλλά πολίτευμα δίκαιο και τέτοιο, ώστε να εξασφαλίζει την τάξη· δεύτερον, επειδή το δημοκρατικό πολίτευμα, ακόμη και το κακώς οργανωμένο, προκαλεί λιγότερες συμφορές, ενώ το σωστά οργανωμένο υπερέχει, επειδή και δικαιότερο είναι και πιο χρήσιμο και πιο ευχάριστο για όσους το εφαρμόζουν.