[49] Αρκετά χρόνια αργότερα, τότε που βασιλιάς των Περσών ήταν ο Ξέρξης, που είχε συγκεντρώσει χίλιες τριακόσιες τριήρεις και πεζικό πέντε εκατομμύρια άνδρες συνολικά, από τους οποίους οι εφτακόσιες χιλιάδες ήταν μάχιμοι, και με αυτήν την τεράστια δύναμη εξεστράτευσε εναντίον των Ελλήνων — όταν έγιναν οι Περσικοί πόλεμοι, [50] οι Σπαρτιάτες, επικεφαλής των Πελοποννησίων, στη ναυμαχία που έκρινε όλον τον πόλεμο συνεισέφεραν δέκα μόνο τριήρεις, οι πρόγονοί μας όμως, ενώ είχαν ξεσπιτωθεί και είχαν εγκαταλείψει την πόλη τους, γιατί εκείνη την εποχή δεν ήταν οχυρωμένη με τείχη, πρόσφεραν όχι μόνο τα περισσότερα πολεμικά σκάφη αλλά και τη μεγαλύτερη δύναμη ανδρών από όλους μαζί τους Έλληνες που διακινδύνευσαν μαζί τους. [51] Επικεφαλής της δύναμής τους οι Λακεδαιμόνιοι διόρισαν τον Ευρυβιάδη, του οποίου τα σχέδια, αν τελικά είχαν πραγματοποιηθεί, τίποτε δεν θα εμπόδιζε να είχαν καταστραφεί οι Έλληνες· οι δικοί μας πρόγονοι από την πλευρά τους διόρισαν επικεφαλής τον Θεμιστοκλή, που κατά κοινή ομολογία όλων ανεξαιρέτως θεωρήθηκε κύριος συντελεστής τόσο για τη νικηφόρο έκβαση της ναυμαχίας όσο και για όλα τα άλλα κατορθώματα εκείνη την περίοδο. [52] Και νά η μεγαλύτερη απόδειξη· οι Έλληνες που πήραν τότε μέρος στους κινδύνους με εμάς αφαίρεσαν από τους Λακεδαιμονίους την ηγεμονία και την παρέδωσαν στους προγόνους μας. Αλήθεια, ποιούς κριτές πιο δίκαιους και πιο αξιόπιστους των τότε γεγονότων θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς αν όχι εκείνους που πήραν μέρος στους ίδιους τους αγώνες; Ποιά ευεργεσία θα μπορούσε κανείς να αναφέρει μεγαλύτερη από αυτή που κατόρθωσε να σώσει όλη την Ελλάδα;
[53] Ύστερα λοιπόν από αυτά τα γεγονότα, καθεμιά χωριστά από τις δύο αυτές πόλεις κυριάρχησε στη θάλασσα· και όποιος έχει την κυριαρχία εκεί, έχει υπηκόους και τις περισσότερες πόλεις. Για την κυριαρχία αυτή δεν επαινώ γενικά ούτε τη μια ούτε την άλλη πόλη, αφού πολλά μπορεί να τους καταλογίσει κανείς. Ωστόσο, και σε αυτήν την επιστασία ήμασταν ανώτεροι από τους Λακεδαιμονίους, όχι λιγότερο από όσο στα κατορθώματα που ανέφερα λίγο πρωτύτερα. [54] Γιατί οι πρόγονοί μας προσπαθούσαν να πείσουν τους συμμάχους να εγκαθιδρύσουν στις πόλεις τους ακριβώς το ίδιο πολίτευμα με το δικό τους, το οποίο ήταν ανέκαθεν της προτιμήσεώς τους. Και όταν κάποιοι προτρέπουν τους άλλους να εφαρμόζουν τους θεσμούς που θεωρούν ότι είναι συμφέροντες στους ίδιους, αυτό αποτελεί σημάδι εύνοιας και φιλίας προς αυτούς. Οι Λακεδαιμόνιοι από την πλευρά τους δεν εγκατέστησαν στις συμμαχικές τους πόλεις πολίτευμα ούτε όμοιο με το δικό τους ούτε άλλο που να είχε δοκιμαστεί κάπου αλλού, αλλά κατέστησαν κυρίαρχους σε κάθε πόλη δέκα μόνο άνδρες, των οποίων τα αδικήματα είναι τόσο πολλά, ώστε, αν κάποιος επιχειρήσει να τους κατηγορεί επί τρεις ή τέσσερις ημέρες συνεχώς, δεν θα έχει πει, προφανώς, ούτε και ελάχιστο μέρος αυτών. [55] Γι᾽ αυτό, είναι ανόητο να μιλήσω διεξοδικά για το καθένα χωριστά από τα τόσο σπουδαία και τόσο πολλά αυτά γεγονότα· αν ήμουν νεότερος, ίσως θα εύρισκα λίγα λόγια για όλα γενικά, που θα προκαλούσαν στους ακροατές οργή αντάξια του μεγέθους των γεγονότων αυτών. Τώρα όμως δεν μου έρχεται τίποτε τέτοιο στο μυαλό παρά μόνο όσα ακριβώς σκέφτονται όλοι, ότι εκείνοι είχαν ξεπεράσει τους προηγούμενους σε παρανομία και απληστία τόσο πολύ, ώστε όχι μόνο κατέστρεψαν τους εαυτούς τους, τους φίλους και τις πατρίδες τους, αλλά και διέσυραν τους Λακεδαιμονίους στους συμμάχους τους και τους έριξαν σε τέτοιες και τόσο μεγάλες συμφορές, όσες κανένας ποτέ ως τότε δεν φανταζόταν ότι μπορούσαν να τους συμβούν.
[56] Κατ᾽ αρχήν λοιπόν θα μπορούσε κανείς να δει καθαρά, κυρίως από όσα αναφέρθηκαν, με πόσο μεγαλύτερη μετριοπάθεια και πραότητα φροντίσαμε εμείς για τα ελληνικά ζητήματα, κατά δεύτερο λόγο όμως θα μπορούσε να το διαπιστώσει και από όσα πρόκειται να πω. Οι Σπαρτιάτες λοιπόν ηγήθηκαν των Ελλήνων δέκα μόλις χρόνια, ενώ εμείς κατείχαμε την ηγεμονία συνεχώς επί εξήντα πέντε χρόνια. Ακόμη, όλοι γνωρίζουν ότι οι πόλεις που τελούν υπό την κυριαρχία άλλων μένουν πάρα πολύ χρόνο υπό την εξουσία αυτών από τους οποίους πάσχουν τα λιγότερα κακά. [57] Εξαιτίας λοιπόν αυτής της ηγεμονίας, Αθήνα και Σπάρτη έγιναν μισητές και ενεπλάκησαν σε πολέμους και ταραχές. Μέσα από αυτές τις καταστάσεις μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι η δική μας πόλη, αν και της επιτέθηκαν όλοι, Έλληνες και βάρβαροι, μπόρεσε να τους αντισταθεί δέκα χρόνια, ενώ οι Λακεδαιμόνιοι, που κυριαρχούσαν ακόμη στη στεριά και πολέμησαν μόνο εναντίον των Θηβαίων και ηττήθηκαν μόνο σε μία μάχη, έχασαν όλα τα εδάφη που είχαν, και δοκίμασαν ατυχίες και συμφορές παραπλήσιες με τις δικές μας. [58] Ακόμη, η δική μας πόλη ανέλαβε σε λιγότερα χρόνια από όσα χρειάστηκαν για να καταβληθεί, ενώ οι Σπαρτιάτες μετά την ήττα στα Λεύκτρα δεν μπόρεσαν ούτε και σε πολύ περισσότερο χρόνο να βρεθούν στην ίδια εκείνη κατάσταση από την οποία εξέπεσαν, αλλά ακόμη και σήμερα βρίσκονται στην ίδια θέση.