[233] Ενώ βρισκόμουν σε τέτοια ταραχή, και πήγαινα από τη μια γνώμη στην άλλη, έκρινα ότι το καλύτερο ήταν να καλέσω κοντά μου όσους μαθητές μου ήταν εδώ στην πόλη και να εξετάσω μαζί τους αν έπρεπε να εξαφανιστεί εντελώς αυτός ο λόγος ή να δοθεί σε όσους επιθυμούσαν να τον διαβάσουν· και, ό,τι από τα δυο αποφάσιζαν εκείνοι, αυτό να κάνω. Μετά την απόφαση αυτή δεν καθυστέρησα καθόλου· κάλεσα αμέσως όσους προανέφερα, τους ενημέρωσα επί του θέματος για το οποίο τους είχα συγκεντρώσει και τους διάβασα τον λόγο. Και εκείνοι τον επαίνεσαν, ξέσπασαν σε χειροκροτήματα και τον υποδέχτηκαν με όλα όσα αποκομίζουν οι νικητές σε επίδειξη λόγων.
[234] Αφού είχαν τελειώσει όλα αυτά, οι άλλοι μαθητές μου συζητούσαν μεταξύ τους, προφανώς γι᾽ αυτά που τους είχα διαβάσει· εκείνος όμως που είχα καλέσει εξαρχής ως σύμβουλο, που επαινούσε τους Λακεδαιμονίους, με τον οποίο είχα συζητήσει πέραν του δέοντος, επέβαλε σιωπή και, γυρίζοντας το βλέμμα του προς εμένα, έλεγε ότι βρισκόταν σε αμηχανία μην ξέροντας ποιά στάση έπρεπε να κρατήσει υπό τις παρούσες συνθήκες· γιατί ούτε ήθελε να αμφισβητήσει τα λεγόμενά μου ούτε μπορούσε να πιστέψει σ᾽ αυτά ολότελα. [235] «Εκπλήσσομαι», συνέχισε, «που λυπήθηκες τόσο πολύ και το πήρες κατάκαρδα, όπως ισχυρίζεσαι, γι᾽ αυτά που έχεις πει για τους Λακεδαιμονίους —γιατί δεν βλέπω τίποτε από τα γραφόμενά σου να δικαιολογεί κάτι τέτοιο—· εκπλήσσομαι επίσης που μας συγκέντρωσες, επειδή ήθελες να μας χρησιμοποιήσεις ως συμβούλους για τον λόγο σου, εμάς που ξέρεις πολύ καλά ότι επικροτούμε καθετί που λες ή κάνεις. Οι μυαλωμένοι άνθρωποι συνηθίζουν να ανακοινώνουν αυτά με τα οποία καταγίνονται σ᾽ αυτούς κυρίως που μπορούν να κρίνουν καλύτερα από τους ίδιους, ειδάλλως, σ᾽ εκείνους που πρόκειται να διατυπώσουν ελεύθερα τη δική τους γνώμη· εσύ όμως έχεις κάνει το αντίθετο από αυτά. [236] Γι᾽ αυτό, δεν αποδέχομαι καμιάν από αυτές τις εξηγήσεις· αντίθετα, μου δίνεις την εντύπωση ότι τόσο η δική μας πρόσκληση όσο και ο έπαινος προς την πόλη δεν έγινε από σένα αφελώς ούτε και για τους λόγους που μας έχεις πει, αλλά επειδή ήθελες να μας δοκιμάσεις αν συνεχίζουμε να μελετούμε σοβαρά, αν θυμόμαστε όσα έλεγες στις παραδόσεις σου, και αν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε με ποιόν τρόπο έχει γραφεί αυτός ο λόγος. [237] Όσο για την πόλη, προτίμησες να την επαινείς, και καλά έκανες, για να φανείς αρεστός στους συμπολίτες σου και να αποκτήσεις καλό όνομα σ᾽ αυτούς που διάκεινται ευνοϊκά απέναντί σου. Αυτά σκεφτόμενος, αντιλήφθηκες ότι, αν θα μιλούσες μόνο για την πόλη και ανέφερες τους σχετικούς με αυτήν μύθους, που όλοι τους ξέρουν και τους λένε, θα φαινόταν ο λόγος σου όμοιος με όσους έχουν γραφεί από τους άλλους, πράγμα που θα σε έκανε να ντραπείς παρά πολύ και να λυπηθείς. [238] Εάν όμως άφηνες εκείνα και ανέφερες μόνο τις ενέργειες της πόλης, που κατά κοινή ομολογία έχουν γίνει αιτία πολλών αγαθών για τους Έλληνες, και συνέκρινες αυτές με εκείνες των Λακεδαιμονίων, και στη συνέχεια επαινούσες τις ενέργειες των προγόνων μας και κατηγορούσες τα όσα έχουν πραχθεί από εκείνους, τότε και ο λόγος σου θα έκανε μεγαλύτερη εντύπωση στους ακροατές σου και εσύ θα έμενες εντός του θέματος, πράγμα που μερικοί θα θαύμαζαν περισσότερο από αυτά που έχουν γράψει άλλοι.
[239] »Μου δίνεις λοιπόν την εντύπωση ότι στην αρχή έτσι είχες σχεδιάσει και αποφασίσει γι᾽ αυτά. Συνειδητοποιώντας όμως ότι είχες επαινέσει όσο κανένας άλλος το διοικητικό σύστημα της Σπάρτης, φοβόσουν μήπως φανείς στους ακροατές σου όμοιος με εκείνους που λένε ό,τι τους έρθει στον νου, και ότι κατακρίνεις τώρα αυτούς που προηγουμένως επαινούσες περισσότερο από τους άλλους. Αυτά έχοντας υπόψη σου, σκέφτηκες πώς, εάν παρουσίαζες την καθεμιά από τις δυο αυτές πόλεις, και θα φαινόσουν ότι έλεγες την αλήθεια και για τις δυο και ταυτόχρονα θα μπορούσες και να επαινείς τους προγόνους σου, πράμα που ακριβώς θέλεις, και, όσο για τους Σπαρτιάτες, να δίνεις την εντύπωση σ᾽ αυτούς που διάκεινται δυσμενώς απέναντί τους ότι τους κατηγορείς, χωρίς στην πραγματικότητα να κάνεις κάτι τέτοιο, αλλά να τους επαινείς χωρίς να γίνεσαι αντιληπτός. [240] Τέτοια επιδιώκοντας, εύκολα βρήκες λόγους αμφίσημους που βρίσκονται πιο κοντά στους ψόγους παρά στους επαίνους, λόγους που να επιδέχονται διπλή ερμηνεία και να δημιουργούν πολλές αμφισβητήσεις· επιχειρήματα που, αν χρησιμοποιούσε κανείς στα δικαστήρια για δίκες ιδιωτικών συμβολαίων ή για εξασφάλιση υλικού κέρδους, θα ήταν πράξη επαίσχυντη και απόδειξη κακοήθειας, αλλά στις συζητήσεις για τη φύση των ανθρώπων και των πραγμάτων έργο ωραίο και φιλοσοφημένο. [241] Τέτοιος ακριβώς είναι ο λόγος που μας διαβάστηκε πριν από λίγο, στον οποίο έχεις παραστήσει τους προγόνους σου ειρηνικούς, φιλέλληνες και πρωτοπόρους της πολιτικής ισότητας, ενώ τους Σπαρτιάτες υπερόπτες, φιλοπόλεμους και άπληστους, τέτοιους ακριβώς που όλοι έχουν την εντύπωση ότι αυτοί είναι.
»Τέτοια είναι η φύση της καθεμιάς από τις δύο αυτές πόλεις. Οι Αθηναίοι επαινούνται από όλους και παρουσιάζονται να έχουν φιλικά αισθήματα προς τον λαό, ενώ τους Σπαρτιάτες τους φθονούν οι περισσότεροι και διάκεινται δυσμενώς προς αυτούς· υπάρχουν όμως και μερικοί που τους επαινούν και τους θαυμάζουν [242] και μάλιστα τολμούν να λένε ότι έχουν προσόντα μεγαλύτερα από εκείνα των προγόνων σου. Γιατί και η υπεροψία είναι, κατά τη γνώμη τους, μέρος της αξιοπρέπειας, πράγμα που χαίρει μεγάλης εκτίμησης, και οι άνθρωποι με τέτοιον χαρακτήρα θεωρούνται ότι είναι πιο μεγαλόψυχοι από τους υπέρμαχους της ισότητας. Όσο για τους φιλοπόλεμους, αυτοί διαφέρουν πολύ από τους ειρηνιστές· γιατί οι τελευταίοι ούτε είναι ικανοί να αποκτήσουν αυτά που δεν έχουν ούτε να διαφυλάξουν αυτά που τους ανήκουν, ενώ οι φιλοπόλεμοι μπορούν και τα δύο, και να αποκτούν όσα επιθυμούν και να διατηρούν όσα μια φορά έτυχε να αποκτήσουν. Αυτά κάνουν όσοι θεωρούνται ότι είναι τέλειοι άνδρες. [243] Αλλά και για την απληστία πιστεύουν ότι έχουν να πουν επιχειρήματα πιο ισχυρά από αυτά που έχεις πει εσύ. Νομίζουν δηλαδή ότι κακώς ονομάζονται άνθρωποι με πλεονεκτήματα όσοι σπάζουν τις συμφωνίες, όσοι εξαπατούν και παραλογίζονται — γιατί τέτοιοι άνθρωποι λόγω της κακής τους φήμης μειονεκτούν σε όλα, όπως και να έχουν τα πράγματα. Η τάση όμως των Σπαρτιατών για κατακτήσεις, όπως και των βασιλέων και των τυράννων, είναι κάτι που το εύχονται και το επιθυμούν όλοι. [244] Ωστόσο λοιδορούν και καταριούνται αυτούς που έχουν τόσο μεγάλη εξουσία. Όλοι οι άνθρωποι όμως είναι πλασμένοι από τη φύση τους έτσι, ώστε να εύχονται στους θεούς να αποκτήσουν τέτοια εξουσία, αν όχι οι ίδιοι, τουλάχιστον οι πιο κοντινοί τους άνθρωποι· πράγμα από το οποίο φαίνεται ότι το να έχει κανείς περισσότερα από τους άλλους είναι το μεγαλύτερο αγαθό.
»Με αυτή λοιπόν τη συλλογιστική έχεις κάνει, όπως μου φαίνεται, το γενικό περίγραμμα του λόγου σου. [245] Εάν λοιπόν πίστευα ότι θα στεκόσουν μακριά από τα όσα έχω πει και θα άφηνες ασχολίαστο τον λόγο τούτο, ούτε και εγώ ο ίδιος θα επιχειρούσα να πω περισσότερα. Φαντάζομαι πως δεν θα σε ενδιαφέρει καθόλου που δεν εξέφρασα τη γνώμη μου για όσα έχω προσκληθεί να σε συμβουλεύσω — γιατί ούτε και όταν μας καλούσες εδώ μου έδινες την εντύπωση ότι ενδιαφερόσουν γι᾽ αυτό. [246] Υποθέτω ότι προτίμησες να συντάξεις έναν λόγο εντελώς ανόμοιο από τους άλλους, ο οποίος σε όσους τον διαβάζουν επιφανειακά να δίνει την εντύπωση ότι είναι απλός και ευκολοκατανόητος, αλλά σε όσους τον μελετούν με προσοχή και προσπαθούν να ανακαλύψουν αυτά που έχουν διαφύγει την προσοχή των άλλων να φανεί δύσκολος, δυσνόητος, γεμάτος ιστορικές και φιλοσοφικές αναφορές, και μεστός από κάθε λογής τεχνάσματα και σχήματα λόγου, όχι βέβαια εκείνα που συνοδεύονται από κακία για να βλάψουν τους συμπολίτες τους, αλλά εκείνα που μπορούν να ωφελούν ευχάριστα ή να τέρπουν τους ακροατές. [247] Εάν δεν αφήσω τίποτε από αυτά, θα ισχυριστείς ότι κατάλαβα τη μέθοδό σου, όπως εσύ σκέφτηκες γι᾽ αυτά, αλλά, δείχνοντας τη δύναμη των λόγων σου και εξηγώντας τη σκέψη σου, δεν αντιλαμβάνομαι ότι κάνω τον λόγο σου τόσο κατώτερο όσο ακριβώς τον έκανα πιο κατανοητό και πιο γνώριμο στους αναγνώστες. Γιατί, καθιστώντας κατανοητό τον λόγο σου σε όσους δεν τον καταλαβαίνουν, τον φτωχαίνω και του στερώ την εκτίμηση που τυχόν θα προέλθει από εκείνους που μοχθούν και αρέσκονται στο να δημιουργούν δυσκολίες στους ίδιους και να τις υπερνικούν.