[7.41.1] Μ᾽ αυτό τον τρόπο λοιπόν βγήκε απ᾽ τις Σάρδεις ο Ξέρξης και περνούσε συχνά, ανάλογα με την περίσταση, από το άρμα του σε αρμάμαξα. Και τον ακολουθούσαν οπλισμένοι με δόρατα οι άριστοι και γενναιότατοι Πέρσες, χίλιοι, με τις αιχμές των δοράτων στην κανονική τους θέση, και κατόπι τους έρχονταν άλλοι χίλιοι επίλεκτοι Πέρσες ιππείς, και μετά απ᾽ αυτό το ιππικό δέκα χιλιάδες επίλεκτοι από τους υπόλοιπους Πέρσες· [7.41.2] αυτοί βάδιζαν πεζοί· και χίλιοι απ᾽ αυτούς είχαν στα δόρατά τους αντί για στύρακες χρυσά ρόδια και πλαισίωναν ένα γύρο τους άλλους, που, εννιά χιλιάδες, περιβάλλονταν απ᾽ αυτούς κι είχαν στα δόρατά τους ασημένια ρόδια. Χρυσά ρόδια είχαν κι εκείνοι που κρατούσαν τις λόγχες στραμμένες προς το έδαφος, και μήλα αυτοί που ακολουθούσαν από πολύ μικρή απόσταση τον Ξέρξη. Πίσω από τις δέκα χιλιάδες πεζών είχαν παραταχτεί δέκα χιλιάδες Πέρσες ιππείς. Και μετά απ᾽ τους ιππείς άφηναν ένα κενό μπορεί και δύο σταδίους και κατόπιν βάδιζε το υπόλοιπο στράτευμα, πλήθος ανακατωμένο.
[7.42.1] Το εκστρατευτικό σώμα βάδιζε απ᾽ τη Λυδία προς τον ποταμό Κάικο και τη χώρα της Μυσίας και, κινώντας απ᾽ τον Κάικο κι έχοντας στο αριστερό του χέρι το βουνό Κάνη, διέσχιζε τον Αταρνέα και πορευόταν στην πόλη Καρήνη. Κι απ᾽ αυτή, διασχίζοντας την πεδιάδα της Θήβας, πορευόταν, προσπερνώντας την πόλη Ατραμύττειο και την πελασγική Άντανδρο [7.42.2] πέρασε στην Ίδη και, στρίβοντας αριστερά, βάδιζε προς την περιοχή της Τροίας. Και την πρώτη νύχτα που στρατοπέδευσε στους πρόποδες της Ίδης ξέσπασε απάνω τους μπόρα με βροντές και κεραυνούς κι απ᾽ αυτή την αιτία εξοντώθηκε σημαντικό πλήθος του στρατού του.
[7.43.1] Κι όταν ο στρατός έφτασε στις όχθες του Σκαμάνδρου —κι ήταν, από την ώρα που, αφήνοντας τις Σάρδεις, μπήκαν στο δρόμο, ο πρώτος ποταμός που στέρεψε και τα νερά του δε στάθηκαν αρκετά να ξεδιψάσουν το στρατό και τα ζώα— όταν λοιπόν έφτασε ο Ξέρξης στις όχθες αυτού του ποταμού, ανέβηκε στο Πέργαμο του Πριάμου που είχε λαχτάρα να το χαρούν τα μάτια του. [7.43.2] Κι αφού το χάρηκαν τα μάτια του κι έμαθε τα καθέκαστα από τους ντόπιους, πρόσφερε θυσία χίλιων βοδιών στην Αθηνά του Ιλίου κι οι μάγοι έκαναν σπονδές στους ήρωες. Κι αφού έκαναν αυτά, ο στρατός κυριεύτηκε από πανικό τη νύχτα. Και με το φως της μέρας πορεύονταν αποκεί, αφήνοντας στο αριστερό τους χέρι τις πόλεις Ροίτειο και Οφρύνειο και Δάρδανο, που συνορεύει με την Άβυδο, και στο δεξί τους Τευκρούς Γέργιθες.
[7.44.1] Κι όταν έφτασαν στην Άβυδο, ο Ξέρξης θέλησε να δει ολόκληρο το εκστρατευτικό του σώμα. Και καθώς του είχαν από πρωτύτερα κατασκευάσει εκεί, πάνω σε λόφο, ειδικά γι᾽ αυτόν το σκοπό εξέδρα από άσπρο μάρμαρο (και την έκαναν οι Αβυδηνοί ύστερ᾽ από προηγούμενη εντολή του βασιλιά), καθισμένος σ᾽ αυτήν έριχνε το βλέμμα του χαμηλά κατά την ακρογιαλιά και χαίρονταν τα μάτια του και το πεζικό και το ναυτικό· και καθώς απολάμβανε το θέαμα, του ήρθε επιθυμία να παρακολουθήσει αγώνα ανάμεσα σε καράβια· έγινε λοιπόν ο αγώνας και πήραν τη νίκη οι Φοίνικες από τη Σιδώνα· χάρηκε η ψυχή του και τον αγώνα και τη στρατιά του.
[7.45.1] Και καθώς αντίκριζε τον Ελλήσποντο να ᾽χει σκεπαστεί εντελώς από τα καράβια και τις ακρογιαλιές και τις πεδιάδες των Αβυδηνών πέρα ώς πέρα κατάμεστες από ανθρώπους, τότε ο Ξέρξης μακάρισε τον εαυτό του, ύστερα όμως απ᾽ αυτό δάκρυσε.
[7.46.1] Αντιλήφτηκε το τί τρέχει ο Αρτάβανος, ο θείος του από πατέρα, αυτός που αρχικά διατύπωσε με παρρησία τη γνώμη του, συμβουλεύοντας τον Ξέρξη να μην εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδας, παρατήρησε λοιπόν τον Ξέρξη να δακρύζει και του έκανε την ερώτηση: «Βασιλιά μου, τί χάσμα χωρίζει ανάμεσά τους αυτό που κάνεις τώρα απ᾽ αυτό που έκανες εδώ κι ένα λεπτό. Γιατί, ενώ μακάρισες τον εαυτό σου, τώρα δακρύζεις». [7.46.2] Κι ο άλλος του αποκρίθηκε: «Νά, αναλογίστηκα πόσο σύντομη είναι η ζωή του ανθρώπου κι ένιωσα λύπη στην ψυχή μου, με τη σκέψη πως, απ᾽ όλους αυτούς που είναι τόσο πολλοί, σ᾽ εκατό χρόνια δε θα βρίσκεται κανένας στη ζωή». Κι εκείνος του αποκρίθηκε μ᾽ αυτά τα λόγια: «Όσο κρατά η ζωή μας μάς συμβαίνουν κι άλλα, θλιβερότερα. [7.46.3] Γιατί σε μια τόσο σύντομη ζωή η φύση μας δε θέλει κανένας άνθρωπος, ούτε απ᾽ αυτούς εδώ ούτε απ᾽ τους υπόλοιπους, να είναι τόσο ευτυχισμένος, που να μη του φανεί προτιμότερος, εκατό φορές κι όχι μια, ο θάνατος απ᾽ τη ζωή. Γιατί οι συμφορές με τα χτυπήματά τους κι οι αρρώστιες με τα βάσανά τους κάνουν τη ζωή, κι ας είναι σύντομη, να φαίνεται ατέλειωτη. [7.46.4] Έτσι, όταν η ζωή γίνεται μαρτύριο, ο θάνατος έρχεται και γίνεται προσφιλέστερο καταφύγιο για τον άνθρωπο· κι ο θεός, εκεί που μας άφησε να πάρουμε μια γεύση από τη γλύκα της ζωής, αποκαλύπτεται ολοφάνερα φθονερός».
[7.47.1] Κι ο Ξέρξης του αποκρίθηκε λέγοντας: «Αρτάβανε, ας σταματήσει η συζήτηση για τη ζωή του ανθρώπου, που είναι τέτοια όπως την περιγράφεις εσύ, κι ας μη φέρνουμε στο νου μας δυσάρεστα πράγματα την ώρα που έχουμε μπροστά μας καλές επιχειρήσεις· πες μου λοιπόν το εξής: αν το όνειρο που είδες στον ύπνο σου δεν ήταν τόσο ξεκάθαρο, θα επέμενες στην πρώτη γνώμη σου, αποτρέποντάς με να εκστρατεύσω εναντίον της Ελλάδας ή θα άλλαζες γνώμη; Εμπρός, πες μου την αλήθεια». [7.47.2] Κι ο άλλος του αποκρίθηκε λέγοντας: «Βασιλιά μου, μακάρι να έχει την κατάληξη που και οι δυο μας θέλουμε η οπτασία που μου παρουσιάστηκε στον ύπνο μου· εγώ όμως ακόμα και τώρα είμαι κυριευμένος από φόβο και τα έχω χαμένα, καθώς και πολλά άλλα βάζω με το νου μου και προπάντων βλέποντας τα δυο που παίζουν τον αποφασιστικότερο ρόλο να είναι οι χειρότεροι εχθροί σου».
[7.48.1] Ο Ξέρξης αποκρίθηκε σ᾽ αυτά μιλώντας έτσι: «Μυστήριε άνθρωπε, ποιά είναι αυτά τα δυο που λες πως με αντιστρατεύονται πάνω απ᾽ όλα; Ποιό απ᾽ τα δυο δηλαδή δε σου γεμίζει το μάτι, το πεζικό μας, και σου φαίνεται πως το ελληνικό στράτευμα θα είναι πολυπληθέστερο απ᾽ το δικό μας ή πως το ναυτικό μας θα είναι μικρότερο απ᾽ το δικό τους, ή μήπως θα ᾽μαστε κατώτεροι και στα δυο; γιατί, αν σου φαίνεται ότι η δύναμή μας είναι κατώτερη απ᾽ αυτή την άποψη, θα μπορούσαμε το γρηγορότερο να στρατολογήσουμε κι άλλη».
[7.49.1] Κι ο άλλος του αποκρίθηκε λέγοντας: «Βασιλιά μου, ένας που έχει τον κοινό νου ούτε το στράτευμά σου θα ᾽χε να ψέξει ούτε τη ναυτική σου δύναμη· κι αν συγκεντρώσεις μεγαλύτερες δυνάμεις, τούτα τα δυο που σου λέω γίνονται ακόμα πιο επικίνδυνοι εχθροί σου. Κι αυτά τα δυο είναι η στεριά κι η θάλασσα. [7.49.2] Γιατί ούτε σε κανένα μέρος στα παραθαλάσσια βρίσκεται λιμάνι τόσο μεγάλο, όπως υποθέτω, που, αν ξεσπάσει αγριοκαίρι, θα δεχτεί αυτόν το στόλο σου και θα εγγυηθεί τη σωτηρία των καραβιών. Και βέβαια δε μας χρειάζεται ένα μονάχα τέτοιο λιμάνι, αλλά πρέπει να υπάρχουν παρόμοια σ᾽ όλη την έκταση των ακτών της ηπείρου, εναντίον της οποίας βαδίζεις. [7.49.3] Λοιπόν, μια και δεν έχεις στη διάθεσή σου λιμάνια που μπορούν να δεχτούν το ναυτικό σου, να ᾽χεις στο μυαλό σου ότι οι συμπτώσεις ρυθμίζουν τη μοίρα των ανθρώπων, όχι οι άνθρωποι τις συμπτώσεις. Και τώρα που απ᾽ τα δυο έχω αναπτύξει το ένα, έρχομαι να μιλήσω για το δεύτερο. [7.49.4] Νά με ποιό τρόπο η στεριά σού γίνεται εχθρική· ακόμη κι αν δεχτούμε την περίπτωση καμιά δύναμη να μη θελήσει να σ᾽ αντιπαλέψει, η στεριά, όσο θα προχωρείς πιο μακριά, θα σου γίνεται άλλο τόσο πιο εχθρική, επειδή ολοένα θα παρασέρνεσαι δολερά από την προέλασή σου· χορταίνει ποτέ ο άνθρωπος από την επιτυχία; [7.49.5] Και βέβαια, στην περίπτωση που κανείς δε θα βγει να σε αντιμετωπίσει, σου λέω πως η έκταση της κατακτημένης χώρας, που ολοένα θ᾽ αυξάνεται, θα γεννήσει πείνα. Κι αυτό που δείχνει τον άριστο άντρα είναι ν᾽ αναμετρά τον κίνδυνο όταν είναι ν᾽ αποφασίσει, βάζοντας στο νου του το κάθε ενδεχόμενο πάθημα· όμως, την ώρα της πράξης, να ᾽ναι τολμηρός.
[7.50.1] Κι ο Ξέρξης του αποκρίθηκε μ᾽ αυτά τα λόγια: «Αρτάβανε, οι απόψεις σου για όλ᾽ αυτά είναι λογικές, ας μη σε τρομάζουν όμως τα πάντα και μη κουράζεις τόσο πολύ το μυαλό σου μ᾽ αυτό τον τρόπο. Γιατί, αν θα ᾽θελες με τέτοιο τρόπο να κουράζεις το μυαλό σου για ό,τι φέρνει η κάθε ώρα, μ᾽ αυτό τον τρόπο ποτέ δε θα κάνεις τίποτε· κι είναι καλύτερο τολμώντας τα πάντα να παθαίνεις τα μισά απ᾽ όσα φοβάσαι, παρά, κυριευμένος προκαταβολικά από φόβο για κάθε ενέργεια, ποτέ να μη κάνεις τίποτα. [7.50.2] Κι αν, ενώ αμφισβητείς την κάθε άποψη, δε φτάσεις να διατυπώσεις ακλόνητα συμπεράσματα, θα πέσεις υποχρεωτικά έξω στον υπολογισμό σου, όσο κι αυτός που διατύπωσε την αντίθετη άποψη. Λοιπόν σ᾽ αυτά τα θέματα οι πιθανότητες πλάνης είναι οι ίδιες και για τους δυο· από τη στιγμή όμως που είμαστε άνθρωποι, ποιά δυνατότητα έχουμε να φτάσουμε στη βεβαιότητα; Κατά τη γνώμη μου, καμιά. Λοιπόν, η ζωή δείχνει πως γενικά κερδισμένος βγαίνει εκείνος που προτιμά να ενεργήσει, ενώ δε συμβαίνει το ίδιο —κάθε άλλο!— μ᾽ εκείνον που κουράζει το μυαλό του με τα πάντα και διστάζει. [7.50.3] Βλέπεις πόση δύναμη απόχτησε το περσικό κράτος. Λοιπόν, αν οι προκάτοχοί μου στο βασιλικό θρόνο είχαν τα ίδια μυαλά μ᾽ εσένα, ή δεν είχαν τέτοια μυαλά, αλλά είχαν άλλους συμβούλους σαν κι εσένα, ποτέ δε θα ᾽βλεπες το κράτος μας να έχει αποκτήσει τόση δύναμη· τώρα όμως, αναλαμβάνοντας κινδύνους, έφεραν το κράτος σε τέτοια ακμή. Γιατί η επίτευξη μεγάλων στόχων προϋποθέτει την ανάληψη μεγάλων κινδύνων. [7.50.4] Εμείς λοιπόν, προσπαθώντας να εξισωθούμε με τους προγόνους μας, εκστρατεύουμε την καλύτερη εποχή του χρόνου και, αφού υποδουλώσουμε ολόκληρη την Ευρώπη, θα γυρίσουμε στη χώρα μας, χωρίς πουθενά να συναντήσουμε πείνα ή να πάθουμε κάτι άλλο δυσάρεστο. Γιατί από τη μια μεριά μπαίνουμε στο δρόμο κουβαλώντας μεγάλες ποσότητες απ᾽ τα δικά μας τρόφιμα, κι από την άλλη, όποιου λαού τη χώρα πατήσουμε, αυτουνού το σιτάρι θα το πάρουμε εμείς· κι οι λαοί που εναντίον τους εκστρατεύουμε δεν είναι νομάδες, είναι καλλιεργητές».
[7.51.1] Ύστερ᾽ απ᾽ αυτά λέει ο Αρτάβανος: «Βασιλιά μου, μια και δεν ανέχεσαι να σε φοβίζει οτιδήποτε, δέξου τουλάχιστον μια συμβουλή μου· γιατί, καθώς αυτά που μας απασχολούν είναι πολλά, είμαστε υποχρεωμένοι να δώσουμε μεγαλύτερη έκταση στη συζήτηση. Ο Κύρος, ο γιος του Καμβύση, κυρίεψε όλη την Ιωνία εκτός από την Αθήνα και την έκανε φόρου υποτελή στους Πέρσες. [7.51.2] Σε συμβουλεύω λοιπόν σε καμιά περίπτωση να μη οδηγήσεις τους Ίωνες εναντίον των προγόνων τους, αφού και χωρίς αυτούς μπορούμε να νικήσουμε τους εχθρούς μας. Γιατί αυτοί, αν ακολουθήσουν την εκστρατεία, είναι υποχρεωμένοι να φανούν είτε οι πιο άδικοι του κόσμου, υποδουλώνοντας τη μητρόπολή τους, είτε οι πιο δίκαιοι, βοηθώντας τη να μείνει ελεύθερη. [7.51.3] Λοιπόν, στην περίπτωση που θα φανούν οι πιο άδικοι, το κέρδος που θα ᾽χουμε απ᾽ αυτούς δε θα ᾽ταν και τόσο μεγάλο, αν όμως φανούν οι πιο δίκαιοι, θα μπορέσουν να προκαλέσουν μεγάλη ζημιά στην εκστρατεία σου. Βάλε λοιπόν στο νου σου και το γνωμικό που έλεγαν οι παλιοί — γιατί λέει την αλήθεια: την ώρα που βάζεις μπροστά μια ενέργεια δεν μπορείς να προβλέψεις το τελικό αποτέλεσμα».
[7.52.1] Αποκρίθηκε ο Ξέρξης: «Αρτάβανε, απ᾽ όλες τις γνώμες που διατύπωσες, πιο πολύ σ᾽ αυτήν έπεσες έξω, που φοβάσαι μην αλλάξουν στάση οι Ίωνες· αλλά για την αφοσίωσή τους έχουμε μια αποστομωτική απόδειξη —μάρτυρας είσαι και συ κι οι άλλοι που συνόδευαν το Δαρείο στην εκστρατεία εναντίον των Σκυθών—, ότι από τη στάση τους κρεμόταν η εξόντωση ή η σωτηρία όλου του περσικού στρατού· κι αυτοί έδειξαν δικαιοσύνη και πίστη, αποδείχτηκαν άψογοι. [7.52.2] Και πέρ᾽ απ᾽ αυτό, άφησαν πίσω, στα χέρια μας, παιδιά και γυναίκες και περιουσίες· άρα ούτε καν μπορούν να βάλουν στο μυαλό τους να κάνουν καμιά αποκοτιά. Ούτε λοιπόν αυτό να σε φοβίζει, αλλά με θαρρετή ψυχή μείνε φρουρός του παλατιού μου και του κράτους μου· γιατί σε κανένα άλλο, μονάχα σ᾽ εσένα, εμπιστεύομαι το θρόνο μου».