[149] Ίσως βέβαια κάποιοι θα ισχυριστούν ότι είμαι παράλογος —δεν εμποδίζει τίποτε να κάνω μια μικρή διακοπή στον λόγο μου— που τολμώ να μιλώ, σαν να τα ξέρω με ακρίβεια, για πράγματα στα οποία δεν ήμουν παρών, όταν αυτά συνέβαιναν. Εγώ όμως νομίζω ότι δεν κάνω τίποτε το παράλογο σ᾽ αυτό. Γιατί, αν ήμουν ο μόνος που πίστευα στην προφορική παράδοση για τα παλαιά και τις ιστορικές πηγές που μας έχουν παραδοθεί από εκείνη την εποχή, δικαιολογημένα θα μπορούσα να κατηγορηθώ. Τώρα όμως θα φανεί ότι πολλοί, και μάλιστα μυαλωμένοι άνθρωποι, βρίσκονται στην ίδια περίπτωση με εμένα. [150] Εξάλλου, αν υποχρεωνόμουν να το δικαιολογήσω και να το αποδείξω, θα μπορούσα να δείξω ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν περισσότερες γνώσεις με τη βοήθεια της ακοής παρά με τη βοήθεια της όρασης και ότι τα μεγαλύτερα και ωραιότερα κατορθώματα που γνωρίζουν είναι αυτά που έχουν ακούσει από άλλους παρά εκείνα στα οποία έτυχε να παραβρεθούν προσωπικά οι ίδιοι. Ωστόσο, δεν είναι σωστό να αδιαφορούμε για τις γνώμες αυτού του είδους —γιατί, αν τυχόν δεν τις αντικρούσει κανένας, θα μπορούσαν να βλάψουν την αλήθεια— ούτε πάλι να αφιερώνουμε σ᾽ αυτές πολύ χρόνο αντικρούοντάς τες, αλλά αφού παρουσιάσουμε στους υπόλοιπους ακροατές αποδείξεις ότι αυτοί λένε ανοησίες, να επανέλθουμε στο θέμα μας και να το τελειώσουμε, συνεχίζοντας από το σημείο από το οποίο το αφήσαμε· και αυτό ακριβώς θα κάνω εγώ.
[151] Έχω αναφερθεί επαρκώς στη μορφή του τότε πολιτεύματος και στον χρόνο κατά τον οποίο το εφάρμοσαν χωρίς διακοπή· υπολείπεται τώρα να εκθέσω τις ενέργειες ως απόρροια της καλής διακυβέρνησης. Γιατί έτσι θα μπορέσουμε να δούμε ακόμη πιο καθαρά ότι οι πρόγονοί μας είχαν όχι μόνο καλύτερο και πιο συνετό πολίτευμα από τους υπόλοιπους Έλληνες αλλά και ηγέτες και συμβούλους τέτοιους που πρέπει να έχουν συνετοί άνθρωποι. [152] Αλλά δεν πρέπει να μιλήσω ακόμη γι᾽ αυτά, πριν δώσω πρώτα κάποιες εξηγήσεις. Εάν δηλαδή, αδιαφορώντας για τις επικρίσεις αυτών που δεν μπορούν να κάνουν τίποτε άλλο παρά μόνο αυτό, διηγηθώ με τη σειρά και τα κατορθώματά τους γενικά και τις μεθόδους στον πόλεμο, τις οποίες οι πρόγονοί μας εφαρμόζοντας νίκησαν τους βαρβάρους και δοξάστηκαν μεταξύ των Ελλήνων, ασφαλώς θα ισχυριστούν μερικοί ότι αναφέρομαι στους νόμους που θέσπισε ο Λυκούργος και τυχαίνει να εφαρμόζουν οι Σπαρτιάτες μέχρι σήμερα.
[153] Παραδέχομαι ότι θα πω πολλά για τους θεσμούς της Σπάρτης, όχι βέβαια ότι εφεύρε ή επινόησε κάποιους από αυτούς ο Λυκούργος, αλλά ότι μιμήθηκε όσο καλύτερα μπορούσε τον τρόπο διοίκησης των προγόνων μας· η δημοκρατία που εγκαθίδρυσε στους Σπαρτιάτες είναι μίγμα δημοκρατίας και αριστοκρατίας, ίδια ακριβώς με αυτήν που υπήρχε τότε σε μας· θέσπισε να καταλαμβάνονται οι διοικητικές θέσεις όχι με κλήρωση αλλά με εκλογές· [154] όρισε με νόμο να γίνεται η εκλογή των μελών της γερουσίας, που είχε την εποπτεία εφ᾽ όλων των ζητημάτων του κράτους, να γίνεται με τόσο μεγάλη φροντίδα όση ακριβώς φροντίδα έδειχναν οι πρόγονοί μας σχετικά με όσους επρόκειτο να καταλάβουν θέσεις στον Άρειο Πάγο· επιπλέον, περιέβαλε τη γερουσία με την ίδια ακριβώς δύναμη που γνώριζε ότι είχε η Βουλή σε μας.
[155] Ότι οι θεσμοί στη Σπάρτη έχουν οργανωθεί με τον ίδιο τρόπο όπως ακριβώς οι δικοί μας στα αρχαία χρόνια, μπορούν να το πληροφορηθούν από πολλές πηγές όσοι επιθυμούν να μάθουν την αλήθεια. Επίσης, ότι και την εμπειρία στον πόλεμο δεν την άσκησαν οι Σπαρτιάτες νωρίτερα από τους δικούς μας προγόνους ούτε και την εκμεταλλεύτηκαν καλύτερα πιστεύω ότι θα το δείξω από τους αγώνες και τους πολέμους που κατά κοινή ομολογία έγιναν εκείνο τον καιρό με τόση σαφήνεια, ώστε μήτε οι ανοήτως λακωνίζοντες να μπορούν να φέρουν αντίρρηση στα λόγια μου μήτε εκείνοι που θαυμάζουν τους θεσμούς μας και συγχρόνως τους φθονούν, ενώ επιθυμούν να τους μιμηθούν.
[156] Η αρχή των όσων πρόκειται να πω ίσως να δυσαρεστήσει μερικούς, αν τα ακούσουν, ωστόσο δεν βλάπτει να ειπωθούν αυτά. Αν δηλαδή κάποιος ισχυριζόταν ότι οι δύο αυτές πόλεις, Αθήνα και Σπάρτη, έχουν γίνει αιτία πάρα πολλών αγαθών για τους Έλληνες και συγχρόνως πάρα πολύ μεγάλων κακών μετά την εκστρατεία του Ξέρξη, ασφαλώς, σ᾽ αυτούς που γνωρίζουν κάτι για τα γεγονότα εκείνης της εποχής, θα έδινε την εντύπωση ότι λέει την αλήθεια. [157] Πράγματι, αγωνίστηκαν όσο πιο γενναία μπορούσαν εναντίον της στρατιωτικής δύναμης του βασιλιά, αλλά μετά την επιτυχία αυτή, ενώ έπρεπε να πάρουν σωστές αποφάσεις και για τα μετέπειτα, έφτασαν σε τέτοιο σημείο όχι ανοησίας αλλά τρέλας, ώστε με αυτόν που εξεστράτευσε εναντίον της Ελλάδας και θέλησε αυτές μεν τις δύο πόλεις να τις αφανίσει εντελώς, τους δε υπόλοιπους Έλληνες να τους υποδουλώσει, [158] με έναν τέτοιον λοιπόν εχθρό, ενώ μπορούσαν εύκολα να κυριαρχήσουν επ᾽ αυτού και στη στεριά και στη θάλασσα, συνυπέγραψαν διαρκή ειρήνη, σαν να είχε γίνει ευεργέτης τους. Επειδή όμως φθόνησαν τις αρετές η μια της άλλης, ενεπλάκησαν σε πόλεμο και ανταγωνισμό μεταξύ τους και δεν σταμάτησαν να προσπαθούν να φθείρουν όχι μόνο η μια την άλλη αλλά και τους υπόλοιπους Έλληνες, παρά μόνο αφού κατέστησαν τον κοινό εχθρό τους ικανό και την πόλη μας να οδηγήσει στον έσχατο κίνδυνο, χρησιμοποιώντας τη δύναμη των Λακεδαιμονίων, και στη συνέχεια την πόλη εκείνων με τη βοήθεια της δικής μας πόλης. [159] Και ενώ αποδείχτηκαν τόσο κατώτεροι στη φρόνηση από τους βαρβάρους, ούτε εκείνη την εποχή πόνεσαν όπως άξιζε για όσα έπαθαν ούτε καν όπως έπρεπε τότε να νιώσουν· ούτε όμως τώρα οι μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις ντρέπονται να συναγωνίζονται η μια την άλλη στην κολακεία για τον πλούτο του βασιλιά· έτσι, το Άργος και η Θήβα πολέμησαν στο πλευρό του εναντίον της Αιγύπτου, για να επιβουλεύεται τους Έλληνες με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη δύναμη, ενώ εμείς και οι Σπαρτιάτες, ενώ είμαστε σύμμαχοι μεταξύ μας, είμαστε περισσότερο αποξενωμένοι ο ένας προς τον άλλον παρά προς εκείνους εναντίον των οποίων τυχαίνει να πολεμά ο καθένας μας. [160] Και να μια τρανή απόδειξη: ούτε και για ένα ζήτημα δεν αποφασίζουμε από κοινού· χωριστά ο καθένας μας στέλνουμε πρέσβεις σ᾽ εκείνον, με την ελπίδα ότι, σε όποιον από τους δυο δείξει ο βασιλιάς μεγαλύτερη εύνοια, αυτός θα γίνει ηγεμόνας των Ελλήνων· παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι αυτός συνηθίζει να φέρεται αλαζονικά προς εκείνους που δείχνουν δουλοπρέπεια, ενώ προσπαθεί με κάθε τρόπο να εξομαλύνει τις διαφορές με όσους αντιτάσσονται και περιφρονούν τη δύναμή του.