[138] Την αιτία λοιπόν της καλύτερης σχετικά με τις άλλες πόλεις διακυβέρνησης της δικής μας πόλης εκείνη την εποχή θα μπορούσαμε δίκαια να την αποδώσουμε στους βασιλείς της, για τους οποίους μίλησα λίγο πιο μπροστά. Γιατί εκείνοι ήταν που άσκησαν τον λαό στην αρετή, τη δικαιοσύνη και στη σωφροσύνη, και τον δίδαξαν, με τον τρόπο με τον οποίο διοικούσαν, όσα εγώ θα δώσω την εντύπωση ότι τα έχω πει εκ των υστέρων, ενώ εκείνοι τα έχουν κάνει πράξη, ότι οποιοδήποτε πολίτευμα είναι η ψυχή της πόλης, που έχει τόσο μεγάλη δύναμη γι᾽ αυτήν όση ακριβώς η φρόνηση για το σώμα· γιατί το πολίτευμα αποφασίζει για όλα, διαφυλάσσοντας τα αγαθά και αποφεύγοντας τις συμφορές, και είναι η αιτία όλων όσα συμβαίνουν στις πόλεις.
[139] Έχοντας μάθει αυτά ο λαός, δεν τα ξέχασε με την αλλαγή του πολιτεύματος, αλλά είχε στραμμένη την προσοχή του περισσότερο από όλα τα άλλα σ᾽ αυτό, πώς δηλαδή θα αποκτήσει ηγέτες οι οποίοι να επιθυμούν τη δημοκρατία και να έχουν το ήθος εκείνο ακριβώς που είχαν αυτοί που κάποτε τους κυβερνούσαν· επίσης, πώς δεν θα καταστήσει διαχειριστές όλων των δημόσιων υποθέσεων ανθρώπους στους οποίους κανένας δεν θα εμπιστευόταν καμιά δική του υπόθεση· [140] μήτε ακόμη θα επιτρέψει από αδιαφορία ανθρώπους κατά κοινή ομολογία κακούς να πλησιάσουν στη διακυβέρνηση της πόλης· μήτε θα ανεχθεί τη φωνή εκείνων που από τη μια διαθέτουν κατά τρόπο αισχρό τα σώματά τους, από την άλλη έχουν την αξίωση να συμβουλεύουν τους άλλους με ποιόν τρόπο αν κυβερνούν την πόλη τους θα ήταν σώφρονες και περισσότερο ευτυχισμένοι, μήτε ακόμη αυτών που, ενώ έχουν σπαταλήσει σε αισχρές ηδονές όσα κληρονόμησαν από τους πατέρες τους, από την άλλη επιδιώκουν να καλύψουν τις προσωπικές τους ελλείψεις με τα χρήματα του δημοσίου, μήτε ακόμη εκείνων που τους αρέσει να μιλούν πάντοτε για να ευχαριστούν τους ακροατές τους, και όσους πείθουν τους ρίχνουν σε πολλές δυσάρεστες καταστάσεις και λύπες. [141] Επίσης ο λαός είχε στρέψει την προσοχή του ώστε ο καθένας να πιστεύει ότι έπρεπε να εμποδίζει όλους αυτού του φυράματος να είναι σύμβουλοι της πόλης, και εκτός από αυτούς και εκείνους ακόμη που υποστηρίζουν ότι οι περιουσίες των άλλων πολιτών ανήκουν στο κράτος, αλλά έχουν το θράσος να κλέβουν και να διαρπάζουν την ιδιαίτερη περιουσία του κράτους, καθώς και αυτούς που προσποιούνται ότι αγαπούν τον λαό και από την άλλη τον καθιστούν μισητό σε όλους τους υπόλοιπους· [142] και ενώ με τα λόγια δείχνουν να ανησυχούν για τους Έλληνες, στην πραγματικότητα τους λυμαίνονται, τους συκοφαντούν και τους καλλιεργούν τέτοια αισθήματα απέναντί μας, ώστε μερικές από τις εμπλεκόμενες στον πόλεμο πόλεις να δέχονται με περισσότερη ευχαρίστηση και με περισσότερη ευκολία τους πολιορκητές τους εντός των τειχών παρά την εκ μέρους μας αποστολή βοήθειας. Θα κουραζόταν κανείς να γράφει, αν επιχειρούσε να απαριθμήσει όλες τις αδικίες και τις κακοήθειες.
[143] Αυτές τις κακίες και τις κακοήθειες μίσησαν οι πρόγονοί μας, καθώς και αυτούς που τις είχαν, και έκαναν συμβούλους και ηγέτες τους όχι τους τυχαίους αλλά τους καλύτερους, τους πιο συνετούς και όσους είχαν ζήσει ενάρετα· τους ίδιους αυτούς εξέλεγαν στρατηγούς και έστελναν πρέσβεις, αν κάπου παρίστατο ανάγκη· σ᾽ αυτούς επίσης έδιναν όλες τις ανώτατες ηγετικές θέσεις της πόλης, επειδή πίστευαν ότι όσοι επιθυμούσαν και μπορούσαν να δίνουν από το βήμα τις καλύτερες συμβουλές, αυτοί, και μόνοι τους όταν θα ήταν, σε όλα τα μέρη και σε όλες τις ενέργειες θα ήταν σταθεροί στις απόψεις τους. Και αυτό ακριβώς συνέβαινε. [144] Και επειδή είχαν αυτές τις απόψεις, έβλεπαν να δημοσιεύονται οι νόμοι μέσα σε λίγες ημέρες· νόμοι όχι όμοιοι με τους νυν ισχύοντες ούτε γεμάτοι από τόσο μεγάλη σύγχυση και τόσο πολλές αντιφάσεις, ώστε να είναι αδύνατο να διακρίνει κανείς τους χρήσιμους από τους άχρηστους· νόμοι κατά πρώτον λίγοι αλλά αρκετοί για όσους είχαν σκοπό να τους εφαρμόσουν, και εύκολοι στην ερμηνεία· δεύτερον δίκαιοι, ωφέλιμοι και χωρίς αντιφάσεις μεταξύ τους, που απέβλεπαν περισσότερο στις δημόσιες υποθέσεις παρά στις ιδιωτικές συμφωνίες, τέτοιοι ακριβώς που πρέπει να είναι σε πόλεις με σωστή διοίκηση.
[145] Την ίδια περίπου εποχή οι πατέρες μας τοποθετούσαν στις αρχές τούς εκλεγμένους από τα μέλη των φυλών και των δήμων· αξιώματα που δεν τα είχαν κάνει περιζήτητα ούτε καν άξια επιθυμίας αλλά όμοια περισσότερο με υποχρεώσεις προς την πόλη, οχληρές βέβαια σε όσους ανατίθενται, αλλά που προσδίδουν σ᾽ αυτούς κάποια τιμή· γιατί οι εκλεγμένοι άρχοντες ήταν υποχρεωμένοι να παραμελούν τα δικά τους κτήματα και να απέχουν από τα οφέλη που προσφέρονται σε αυτές τις διοικητικές θέσεις, όπως ακριβώς γίνεται και με τα ιερά (ποιός όμως θα ανεχόταν αυτά κάτω από τις σημερινές συνθήκες;). [146] Και όσοι εκτελούσαν με ακρίβεια τα καθήκοντά τους, εκφράζονταν σ᾽ αυτούς απλές ευχαριστίες και τοποθετούνταν σε άλλη παρόμοια υπηρεσία, ενώ εκείνοι που έκαναν και την παραμικρή παράβαση, υφίσταντο τους χειρότερους εξευτελισμούς και πλήρωναν πολύ μεγάλα πρόστιμα. Γι᾽ αυτό, κανένας από τους πολίτες δεν ενδιαφερόταν για την εξουσία, όπως γίνεται σήμερα, αλλά τότε μάλλον την απέφευγε παρά την επεδίωκε, όπως τώρα. [147] Όλοι πίστευαν ότι είναι αδύνατον να υπάρξει ποτέ δημοκρατία πιο αληθινή, πιο σταθερή και πιο ωφέλιμη για τον λαό από εκείνη που τον απάλλασσε από τέτοιες έγνοιες, αλλά τον καθιστούσε αρμόδιο να διορίζει αυτός τους άρχοντες και να τιμωρεί όσους παρεκτρέπονταν, προνόμια που απολαμβάνουν ακόμη και οι ευτυχέστεροι τύραννοι.
[148] Η πιο τρανή απόδειξη ότι οι πρόγονοί μας ήταν περισσότερο ικανοποιημένοι με αυτό το πολίτευμα από όσο εγώ τα παριστάνω: είναι φανερό ότι ο λαός μάχονταν όλα τα άλλα καθεστώτα που δεν του άρεσαν και προσπαθούσε να τα καταλύσει και σκότωνε τους επικεφαλής αυτών· τη δημοκρατία όμως την κράτησε όχι λιγότερο από χίλια χρόνια και έμεινε πιστός σ᾽ αυτήν αφότου την παρέλαβε μέχρι την εποχή του Σόλωνα και την τυραννία του Πεισιστράτου. Αυτός, αφού έγινε δημαγωγός και προξένησε πολλά κακά στην πόλη, εξόρισε τους καλύτερους πολίτες ως ολιγαρχικούς και τελικά κατάλυσε τη δημοκρατία και έγινε ο ίδιος τύραννος.