[2.51.1] Αυτά λοιπόν τα έθιμα, καθώς και άλλα, που θα τα αναφέρω, πήραν οι Έλληνες από τους Αιγυπτίους, τα αγάλματα όμως του Ερμή με ορθωμένο το μόριό τους οι Έλληνες δεν έμαθαν από τους Αιγύπτιους να τα φτιάχνουν έτσι, αλλά από τους Πελασγούς, και πρώτοι απ᾽ όλους τους Έλληνες τα πήραν οι Αθηναίοι και από αυτούς τα πήραν οι υπόλοιποι. [2.51.2] Γιατί οι Αθηναίοι λογαριάζονταν ήδη Έλληνες όταν οι Πελασγοί πήγαν να κατοικήσουν στον τόπο τους, οπότε άρχισαν κι αυτοί να θεωρούνται Έλληνες. Και όποιος έχει μυηθεί στα όργια των Καβείρων, αυτά που τελούν οι Σαμοθράκες, οι οποίοι τα έχουν πάρει από τους Πελασγούς, καταλαβαίνει τί εννοώ. [2.51.3] Γιατί τη Σαμοθράκη την κατοικούσαν παλαιότερα αυτοί ακριβώς οι Πελασγοί που πήγαν και συγκατοίκησαν με τους Αθηναίους, και απ᾽ αυτούς πήραν οι Σαμοθράκες τα όργια. [2.51.4] Έτσι λοιπόν τα αγάλματα του Ερμή με ορθωμένο το μόριο πρώτοι από τους Έλληνες τα έφτιαξαν οι Αθηναίοι που τα έμαθαν από τους Πελασγούς. Και οι Πελασγοί έχουν γι᾽ αυτό κάποιαν ιερή εξήγηση που παρασταίνεται στα μυστήρια της Σαμοθράκης.
[2.52.1] Παλιά, όπως άκουσα στη Δωδώνη, σε όλες τους τις θυσίες οι Πελασγοί προσεύχονταν στους θεούς, χωρίς όμως να προφέρουν για κανέναν τους όνομα ή επωνυμία: αυτά τα πράγματα δεν τα είχαν ακούσει ακόμη· και ονόμασαν τους θεούς τους έτσι για τον λόγο ότι αυτοί είχαν βάλει τάξη σε όλα τα πράγματα και τα είχαν μοιρασμένα όπως πρέπει. [2.52.2] Αφού όμως πέρασε πολύς καιρός, έμαθαν οι Πελασγοί τα ονόματα των θεών, τα οποία ήρθαν από την Αίγυπτο, τόσο των άλλων όσο και του Διόνυσου, που όμως το έμαθαν πολύ αργότερα· και αφού πέρασε κι άλλος καιρός, ζήτησαν από το μαντείο της Δωδώνης χρησμό για τα ονόματα: γιατί το μαντείο αυτό θεωρείται ότι είναι το αρχαιότερο στην Ελλάδα, και την εποχή εκείνη ήταν το μόνο. [2.52.3] Όταν λοιπόν ρώτησαν οι Πελασγοί τη Δωδώνη, να πάρουν ή όχι τα ονόματα αυτά που προέρχονταν από τους βαρβάρους, το μαντείο τούς απάντησε να τα χρησιμοποιήσουν. Και από την εποχή εκείνη οι Πελασγοί χρησιμοποιούσαν πια στις θυσίες τους τα ονόματα των θεών. Ύστερα οι Έλληνες τα πήραν από τους Πελασγούς.
[2.53.1] Αλλά το πώς γεννήθηκε ο κάθε θεός, αν όλοι οι θεοί υπήρχαν ανέκαθεν και τί λογής ήταν η εξωτερική τους εμφάνιση, οι Έλληνες, ώς χτες ακόμη, που λέει ο λόγος, δεν ήξεραν. [2.53.2] Γιατί έχω τη γνώμη ότι ο Ησίοδος και ο Όμηρος έζησαν όχι περισσότερα από τετρακόσια χρόνια πριν από μένα, και αυτοί ήταν που δημιούργησαν για τους Έλληνες τη γενεαλογία των θεών, που έδωσαν στους θεούς τις επωνυμίες τους, που τους μοίρασαν τιμές και ασχολίες και καθόρισαν τη μορφή του καθενός. [2.53.3] Όσο για τους ποιητές που λέγεται ότι υπήρξαν πριν από τούτους, εγώ τουλάχιστον έχω τη γνώμη ότι υπήρξαν μετά. Από όλα τούτα, τα πρώτα τα λένε οι ιέρειες της Δωδώνης, τα τελευταία, όσα αναφέρονται στον Ησίοδο και στον Όμηρο, τα λέω εγώ.
[2.54.1] Όσο για τα μαντεία, το ελληνικό και της Λιβύης, οι Αιγύπτιοι αφηγούνται την ακόλουθη ιστορία. Οι ιερείς του Δία του Θηβαίου μού είπαν ότι οι Φοίνικες άρπαξαν δύο ιέρειες από τη Θήβα και μαθεύτηκε ότι τις πούλησαν, τη μια στη Λιβύη, την άλλη στην Ελλάδα· αυτές οι γυναίκες είναι που ίδρυσαν πρώτες τα μαντεία στους τόπους που ανέφερα. [2.54.2] Και όταν τους ρώτησα πώς είναι τόσο βέβαιοι γι᾽ αυτά που λένε, οι ιερείς μού απάντησαν ότι είχαν ψάξει πολύ γι᾽ αυτές τις γυναίκες, και να τις βρουν βέβαια δεν το κατόρθωσαν, αλλά αργότερα πληροφορήθηκαν γι᾽ αυτές τα όσα μου είπαν.
[2.55.1] Αυτά λοιπόν μου είπαν οι Θηβαίοι ιερείς· αλλά οι προφήτισσες της Δωδώνης λένε τα ακόλουθα: δυο μαύρες περιστέρες πέταξαν από τη Θήβα της Αιγύπτου, και πήγαν η μια στη Λιβύη, η άλλη κοντά τους· [2.55.2] η δεύτερη αυτή πήγε και κάθισε σε μια ιερή βελανιδιά και μίλησε με φωνή ανθρώπινη και είπε ότι έπρεπε να ιδρύσουν εκεί μαντείο του Δία, και οι Δωδωναίοι θεώρησαν ότι τούτο ήταν γι᾽ αυτούς θεϊκό άγγελμα, και έπραξαν ανάλογα. [2.55.3] Η περιστέρα πάλι που έφυγε και πήγε στους Λίβυους, τους πρόσταξε, λένε, να ιδρύσουν το μαντείο του Άμμωνα, που είναι κι αυτό του Δία. Όλα αυτά μου τα είπαν οι ιέρειες των Δωδωναίων, που η μεγαλύτερή τους λεγόταν Προμένεια, η νεότερή της Τιμαρέτη και η νεότερη απ᾽ όλες Νικάνδρη· μαζί τους συμφώνησαν και οι άλλοι Δωδωναίοι που είχαν σχέση με το ιερό.
[2.56.1] Όσο για μένα, έχω σχετικά με αυτά την ακόλουθη γνώμη. Αν πράγματι οι Φοίνικες πήραν τις άγιες γυναίκες και τις πούλησαν, τη μια στη Λιβύη και την άλλη στην Ελλάδα, νομίζω ότι η γυναίκα αυτή της σημερινής Ελλάδας, της ίδιας δηλαδή χώρας που παλαιότερα ονομαζόταν Πελασγία, πουλήθηκε στη Θεσπρωτία· [2.56.2] ύστερα, δούλη σ᾽ αυτόν τον τόπο, κάτω από τη βελανιδιά που φύτρωσε εκεί, ίδρυσε το ιερό του Δία, αφού ήταν εύλογο, μια που υπηρετούσε το ιερό του Δία στη Θήβα, εδώ όπου ήρθε να έχει ανάμνηση αυτού του γεγονότος. [2.56.3] Ύστερα εγκαινίασε το μαντείο αμέσως μόλις έμαθε την ελληνική γλώσσα. Αυτή είπε επίσης ότι η αδελφή της πουλήθηκε στη Λιβύη από τους ίδιους Φοίνικες που είχαν πουλήσει και την ίδια.
[2.57.1] Έχω πάντως τη γνώμη ότι περιστέρες τις είπαν οι Δωδωναίοι αυτές τις γυναίκες επειδή ήταν βάρβαρες και η ομιλία τους τούς φαινόταν σαν τη φωνή των πουλιών. [2.57.2] Πέρασε όμως καιρός, και λένε ότι η περιστέρα μίλησε με φωνή ανθρωπινή, αφού εκφράστηκε με τρόπο κατανοητό γι᾽ αυτούς· όσο όμως μιλούσε βαρβαρικά, αυτοί έπαιρναν την ομιλία της για φωνή πουλιού: γιατί πώς είναι δυνατόν περιστέρα να μιλάει με ανθρωπινή φωνή; Όσο για τα λεγόμενά τους ότι η περιστέρα ήταν μαύρη, δείχνουν μ᾽ αυτά ότι η γυναίκα ήταν Αιγυπτία. [2.57.3] Πάντως, η μαντεία στη Θήβα της Αιγύπτου και η μαντεία στη Δωδώνη είναι παραπλήσιες μεταξύ τους. Και η μαντεία με βάση τα σφάγια των θυσιών έχει επίσης έρθει από την Αίγυπτο.
[2.58.1] Πάντως, οι Αιγύπτιοι είναι οι πρώτοι άνθρωποι που έκαναν πανηγύρια, πομπές και λιτανείες, και από αυτούς τα έχουν μάθει οι Έλληνες· γιατί στην πρώτη περίπτωση αυτά τα πράγματα φαίνεται ότι γίνονται από πολύν καιρό, ενώ στην περίπτωση των Ελλήνων είναι πρόσφατα δημιουργήματα.
[2.59.1] Και δεν πανηγυρίζουν μόνο μια φορά τον χρόνο οι Αιγύπτιοι, αλλά έχουν πολλές εορτές, με πρώτη και καλύτερη την εορτή στην πόλη Βούβαστη προς τιμήν της Άρτεμης, και δεύτερη την εορτή στην πόλη Βούριση προς τιμήν της Ίσιδας· [2.59.2] σ᾽ αυτή την πόλη βρίσκεται πολύ μεγάλο ιερό της Ίσιδας, και αυτή η πόλη της Αιγύπτου είναι χτισμένη στη μέση του Δέλτα, και η Ίσις στην ελληνική γλώσσα λέγεται Δήμητρα. [2.59.3] Τρίτο πανηγύρι κάνουν στην πόλη Σάιδα προ τιμήν της Αθηνάς, τέταρτο στην Ηλιούπολη προς τιμήν του Ηλίου, πέμπτο στην πόλη Βουτού προς τιμήν της Λητώς και έκτο στην πόλη Πάπρημη προς τιμήν του Άρη.
[2.60.1] Όσον αφορά την πόλη Βούβαστη, καθώς μεταφέρονται εκεί, κάνουν τα εξής: στην κάθε μαούνα ταξιδεύουν μαζί άνδρες και γυναίκες, μεγάλο πλήθος και από τούτους και από εκείνες· μερικές γυναίκες κρατούν κρόταλα και τα χτυπούν, μερικοί άνδρες παίζουν το σουραύλι σε όλο το ταξίδι, ενώ οι υπόλοιποι, άνδρες και γυναίκες, τραγουδούν και κροτούν τα χέρια τους. [2.60.2] Και καθώς πλέουν το ποτάμι, όποτε φτάνουν σε καμιά πόλη, φέρνουν τη μαούνα κοντά στη στεριά και κάνουν τα εξής: οι πρώτες γυναίκες κάνουν αυτά που είπα, άλλες περιγελούν φωναχτά τις γυναίκες της πόλης, άλλες χορεύουν και άλλες στέκονται όρθιες και σηκώνουν ψηλά τα φουστάνια τους. Και τα κάνουν αυτά σε όλες τις παραποτάμιες πόλεις, [2.60.3] και όταν πια φτάσουν στη Βούβαστη, εορτάζουν εκτελώντας μεγάλες θυσίες, και στην εορτή αυτή πίνεται περισσότερο σταφυλόκρασο παρ᾽ όσο ολόκληρη την υπόλοιπη χρονιά. Άνδρες και γυναίκες, χώρια τα παιδιά, φτάνουν να μαζεύονται εκεί ακόμη και επτακόσιες χιλιάδες, όπως λένε οι ντόπιοι.
[2.61.1] Αυτά λοιπόν γίνονται εκεί· όσο για την πόλη Βούσιρη και πώς τελούν εκεί την εορτή προς τιμήν της Ίσιδας, μίλησα προηγουμένως. Πάντως, μετά τη θυσία μοιρολογούν όλοι και όλες, πολλές χιλιάδες άνθρωποι· αλλά για ποιόν μοιρολογούν, δεν μου επιτρέπεται να το πω. [2.61.2] Όσοι Κάρες είναι κάτοικοι Αιγύπτου, κάνουν μάλιστα ακόμη περισσότερα απ᾽ αυτά, αφού κόβουν ακόμη και τα κούτελά τους με μαχαίρια, και έτσι φανερώνονται ότι είναι ξένοι και όχι Αιγύπτιοι.
[2.62.1] Στην πόλη Σάιδα πάλι, όταν συναχτούν για τις θυσίες μια νύχτα ανάβουν όλοι λυχνάρια πολλά, έξω στο ύπαιθρο, γύρω στα σπίτια. Τα λυχνάρια αυτά είναι τσανάκια γεμάτα αλάτι και λάδι· το φιτίλι τους βρίσκεται στην επιφάνεια και καίει όλη τη νύχτα, και το όνομα της εορτής είναι λυχνοκαΐα. [2.62.2] Και όσοι Αιγύπτιοι δεν πάνε σ᾽ αυτό το πανηγύρι, τηρούν τη νύχτα της θυσίας και ανάβουν όλοι λυχνάρια, και έτσι τα λυχνάρια δεν ανάβουν μόνο στη Σάιδα αλλά σε όλη την Αίγυπτο. Για το γεγονός ότι αυτή τη νύχτα τη φωταγωγούν και την τιμούν, υπάρχει και αναφέρεται κάποια ιερή εξήγηση.
[2.63.1] Όσο για την Ηλιούπολη και τη Βουτού, ο κόσμος, που συνάζεται εκεί, μόνο θυσίες προσφέρει. Στην Πάπρημη όμως κάνουν και θυσίες και τελετές, όπως και αλλού· μόνο που εκεί, μόλις ο ήλιος πάει να βασιλέψει, κάτι λίγοι ιερείς ασχολούνται με το άγαλμα του θεού, ενώ οι περισσότεροί τους, κρατώντας ξύλινα ρόπαλα, στέκονται στην είσοδο του ναού· απέναντι σ᾽ αυτούς, κάνοντας ταξίματα και κρατώντας και αυτοί όλοι τους ξύλα, στέκονται συναγμένοι πάνω από χίλιοι άλλοι άνθρωποι. [2.63.2] Το άγαλμα ωστόσο, μέσα σ᾽ ένα μικρό, ξύλινο, επιχρυσωμένο ναό, το έχουν μεταφέρει από την προηγουμένη σε άλλο ιερό οίκημα. Από τη μια λοιπόν, οι λίγοι ιερείς που έχουν μείνει γύρω στο άγαλμα σέρνουν τετράτροχη άμαξα που κουβαλάει τον μικρό ναό και τον Θεό που είναι μέσα, και από την άλλη, εκείνοι που στέκονται στα προπύλαια, δεν τους αφήνουν να μπουν ενώ οι πιστοί διαφεντεύουν τον Θεό χτυπώντας τους, και αυτοί αμύνονται. [2.63.3] Γίνεται γερή μάχη εκεί πέρα, σπάνε κεφάλια, και έχω τη γνώμη ότι μπορεί ακόμη και να πεθαίνουν πολλοί από τα τραύματα· ωστόσο οι Αιγύπτιοι δεν παραδέχονται ότι πεθαίνει κανένας. [2.63.4] Για το πανηγύρι αυτό πάντως οι ντόπιοι λένε ότι καθιερώθηκε για τον εξής λόγο: στον ναό αυτό κατοικούσε η μητέρα του Άρη· ο Άρης είχε ανατραφεί μακριά από τη μητέρα του, και όταν ανδρώθηκε, ήρθε και ήθελε να σμίξει μαζί της, αλλά οι υπηρέτες της μητέρας του, που δεν τον είχαν ξαναδεί, δεν τον άφηναν να μπει, μόνο τον έδιωχναν, κι αυτός πήγε κι έφερε ανθρώπους από άλλη πόλη, έκανε στους υπηρέτες τα πάνδεινα, και έφτασε ώς τη μητέρα του. Απ᾽ αυτό το περιστατικό λένε ότι καθιερώθηκαν τα χτυπήματα στην εορτή προς τιμήν του Άρη.
[2.64.1] Οι Αιγύπτιοι ωστόσο είναι εκείνοι που καθιέρωσαν πρώτοι τη θρησκευτική συνήθεια να μη σμίγουν με γυναίκες μέσα στους ναούς και να μην μπαίνουν σε ναό χωρίς να πλυθούν, αφού έχουν σμίξει με γυναίκα. Όσο για τους άλλους ανθρώπους, όλοι σχεδόν εκτός από τους Αιγυπτίους και τους Έλληνες, σμίγουν με γυναίκες μέσα στους ναούς και μπαίνουν στους ναούς χωρίς να πλυθούν αφού έχουν πάει με γυναίκα, θεωρώντας ότι οι άνθρωποι είναι σαν τα άλλα ζώα· [2.64.2] γιατί το βλέπουμε ότι όλα τα άλλα ζώα και διάφορα είδη πουλιών σμίγουν και μέσα στους ναούς των θεών και στους ιερούς χώρους. Αν όμως αυτό δεν ήταν ευάρεστο στους θεούς, δεν θα το έκαναν ούτε τα ζώα: τέτοιας λογής δικαιολογίες επικαλούνται αυτοί οι άνθρωποι για να κάνουν πράγματα που εμένα τουλάχιστον δεν μου αρέσουν.
[2.65.1] Πάντως οι Αιγύπτιοι τηρούν με το παραπάνω τα θρησκευτικά έθιμα σε όλα τα ιερά πράγματα, αλλά ιδιαίτερα σε τούτα.