Ανθολογίες
Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας
των Θ.Κ. Στεφανόπουλου, Στ. Τσιτσιρίδη, Λ. Αντζουλή, Γ. Κριτσέλη
ΗΣΙΟΔΟΣ
15. – Ἔργα καὶ ἡμέραι 109-201
Στο διδακτικό έπος Ἔργα καὶ ἡμέραι δύο είναι τα βασικά θέματα που απασχολούν τον Ησίοδο: η δικαιοσύνη και η εργασία. Ως αφορμή για τη συγγραφή του αναφέρεται από τον ποιητή η (πιθανώς επινοημένη) διαμάχη του με τον αδελφό του Πέρση, ο οποίος δωρωδόκησε τους "βασιλιάδες" για να καρπωθεί μεγαλύτερο μερίδιο της πατρικής κληρονομιάς. Το εύρημα αυτό επιτρέπει στον Ησίοδο να απευθύνει παραινέσεις ηθικού χαρακτήρα αλλά και διδαχές με καθαρά πρακτικό περιεχόμενο. Επειδή παρόμοια ποιήματα πρακτικής σοφίας υπήρχαν ήδη στην Εγγύς Ανατολή, θεωρείται πιθανόν ότι το έπος του Ησιόδου προϋποθέτει γνώση αυτής της παράδοσης. Στο πρώτο μέρος του ποιήματος ο ποιητής, χρησιμοποιώντας, μεταξύ άλλων, μύθους, αλληγορίες και γνωμικά, προσπαθεί να δείξει στον αδελφό του ότι η ύπαρξη των κακών στους ανθρώπους οφείλεται στην ὕβριν παλαιοτέρων γενεών, γεγονός που καθιστά αναπόφευκτη την επίπονη εργασία. Στο δεύτερο μέρος (στ. 342 κ.ε.) ακολουθούν πρακτικές συμβουλές, ώστε να μπορεί ο αδελφός του να ζει με έντιμο τρόπο από την εργασία του. Ένας από τους μύθους που διηγείται ο Ησίοδος στο πρώτο μέρος είναι αυτός των γενών: πέντε γένη ή είδη ανθρώπων διαδέχονται στη διάρκεια του χρόνου το ένα το άλλο σε μια πορεία σταδιακής κατάπτωσης. Τα τέσσερα από τα γένη αντιστοιχούν σε ισάριθμα μέταλλα (χρυσός, άργυρος, χαλκός, σίδηρος). Πριν από το τελευταίο όμως παρεμβάλλεται ένα επιπλέον γένος, για να ενταχθούν σ᾽ αυτό οι ήρωεςπου σύμφωνα με τους μύθους των Ελλήνων πολέμησαν στη Θήβα και στην Τροία. Τα σημάδια της φθίνουσας πορείας του ανθρώπινου γένους εντοπίζονται κάθε φορά στον βαθμό της ηθικής κατάπτωσης, της πρόωρης γήρανσης και της άδοξης μεταθανάτιας ζωής.
χρύσεον μὲν πρώτιστα γένος μερόπων ἀνθρώπων
δεύτερον αὖτε γένος πολὺ χειρότερον μετόπισθεν
Ζεὺς δὲ πατὴρ τρίτον ἄλλο γένος μερόπων ἀνθρώπων
αὐτὰρ ἐπεὶ καὶ τοῦτο γένος κατὰ γαῖα κάλυψεν,
μηκέτ᾽ ἔπειτ᾽ ὤφελλον ἐγὼ πέμπτοισι μετεῖναι |
Χρυσό πρωτόπλασαν το γένος των βροτών ανθρώπων οι αθάνατοι του Ολύμπου.110 Στην εποχή του Κρόνου,1 όταν εκείνος δέσποζε στον ουρανό, ζούσαν κι εκείνοι σαν θεοί· ο νους τους ξέγνοιαστος, πάθη και συμφορές μακριά τους, μήτε τα μαύρα γηρατειά τους άγγιζαν· άφθαρτοι κι αναλλοίωτοι,πόδια και χέρια, στις χαρές δοσμένοι, κι ό,τι κακό έμενε απ᾽ έξω.115 Ακόμη κι όταν πέθαιναν, ήταν ο θάνατός τους ύπνος που τους δάμαζε, κι είχανε όλα τα καλά δικά τους· χωράφια γόνιμα τους έδιναν καρπό από μόνα τους, μεγάλη κι άφθονη σοδειά· κι εκείνοι πράοι, ησυχασμένοι σε έργα ευχάριστα, ευλογημένοι με τα πολλά αγαθά τους. Κι όταν με τον καιρό της γης το χώμα σκέπασε τούτο το γένος,121 έγιναν επιχθόνια πνεύματα, αγνά, καλόγνωμα, να διώχνουν το κακό, φύλακες των θνητών ανθρώπων. Αυτοί φυλάν το δίκιο, αυτοί αποτρέπουνε τα ανόσια έργα· κυκλοφορούν, ντυμένοι την ομίχλη, σ᾽ όλη την οικουμένη,125 πηγή ευτυχίας και πλούτου - τέτοια βασιλική τιμή τους έλαχε.
Μετά, δεύτερο γένος, πολύ χειρότερο, αργυρό έπλασαν οι θεοί του Ολύμπου· σε τίποτε δεν έμοιαζε με το χρυσό, μήτε στην όψη μήτε και στο φρόνημα. Έπρεπε το παιδί να μείνει κολλημένο στην καλή του μάνα,130 χρόνια εκατό· να το ταΐζει και να το νταντεύει, κι αυτό να παίζει μες στο σπίτι -μεγάλο, αφύσικο μωρό. Αλλά, κι όταν περνούσανε στην ήβη, κόντευαν πια στην ανθηρή τους νιότη, ζούσαν ελάχιστα, δυστυχισμένοι με τον λίγο χρόνο τους και το λειψό μυαλό τους. Γιατί δεν είχαν σθένος να αντισταθούν στη μεταξύ τους βία, στην αμοιβαία135 αλαζονεία τους· καν δεν τιμούσαν τους θεούς, μήτε και δέχονταν να θυσιάσουν στους αγνούς βωμούς, όπως το ορίζει η τάξη των ανθρώπων, όπου κι αν κατοικούν. Γι᾽ αυτό ο Κρονίδης Δίας τους έκρυψε από θυμό, που δεν σεβάστηκαν τις οφειλές τους στους μάκαρες ολύμπιους θεούς. Και μόλα ταύτα, όταν της γης το χώμα κάλυψε κι αυτό το γένος,140 τους είπαν μάκαρες θνητούς του κάτω κόσμου, έστω και δεύτερης σειράς -κάποια τιμή κι αυτούς τους συνοδεύει.2
Ύστερα ο Δίας‒πατέρας έφτιαξε τρίτο γένος των βροτών ανθρώπων, χάλκινο, που να μη μοιάζει στο ασημένιο πουθενά· φράξινο, ανελέητο, φριχτό. Άλλο δεν είχαν στο μυαλό τους145 πάρεξ τα υπερφίαλα έργα του πολέμου, βαριά σε στεναγμούς· στάρι δεν έτρωγαν3 κι ήταν σκληρή η καρδιά τους σαν το ατσάλι. Άπιαστοι κι άγριοι, υπερδύναμοι, με χέρια ανίκητα που φύτρωναν στους ώμους, πάνω σε μέλη στιβαρά. Χάλκινα τα όπλα, χάλκινα τα σπίτια τους,150 δούλευαν μόνον τον χαλκό -δεν είχε ακόμη εφευρεθεί ο μαύρος σίδηρος.4 Κι αφού απ᾽ τα ίδια τους τα χέρια ξεκληρίστηκαν, κατέβηκαν στον σκοτεινό, άραχλο δόμο του Άδη, ανώνυμοι. Όσο κι αν ήταν τρομεροί, τους εξαφάνισε μαύρος ο χάρος, κι άφησαν πίσω τους το φως,155 τη λάμψη του ήλιου.
Όταν με τον καιρό το χώμα κάλυψε κι αυτό το γένος, έπλασε γένος τέταρτο στη σιτοφόρο γη ο Κρονίδης Δίας, πιο δίκαιο κι αντρειωμένο· το θείο γένος των ηρώων που λέγονται κι ημίθεοι,5 την προηγούμενη από μας γενιά, να ζουν στην άπειρη οικουμένη.160 Αλλά κι αυτούς τους χάλασε ολέθριος πόλεμος, κακόφωνη σφαγή· άλλους εκεί μπροστά στη Θήβα την επτάπυλη, χώρα του Κάδμου, έτσι που μεταξύ τους μάχονταν ποιος θα κερδίσει βόδια και πρόβατα του Οιδίποδα·6 άλλους ο πόλεμος τους έφερε στην Τροία, με τα καράβια τους165 περνώντας πάνω απ᾽ το μέγα κύμα της θαλάσσης, για χάρη της καλλίκομης Ελένης. Όπου τους πιο πολλούς στο χώμα τους παράχωσε το τέλος του θανάτου. Σε κάποιους όμως έδωσε τη χάρη ο Κρονίδης Ζευς να μείνουν πέρα απ᾽ τους ανθρώπους· σαν αγαθός πατέρας τούς κατοίκισε στα πέρατα του κόσμου, κι εκεί, με δίχως λύπη στην ψυχή τους,170 κατοικούν στις Νήσους των Μακάρων, πλάι στις ροές του Ωκεανού, του βαθυστρόβιλου, ήρωες ευτυχείς· που τους προσφέρει τρεις φορές η σιτοφόρα γη τον χρόνο ώριμους και γλυκούς καρπούς, σαν μέλι.
Άμποτε να μη ζούσα εγώ σ᾽ αυτήν την πέμπτη γενεά, με τους ανθρώπους της· καλύτερα να ᾽χα πεθάνει πιο μπροστά175 ή να γεννιόμουν ύστερα. Γιατί έφτασε τώρα η ώρα του γένους του σιδήρου. Μήτε τη μέρα θα απολείψουν κάματος και πόνος μήτε τη νύχτα η φθορά τους θα κοπάσει· τους περιμένουν μέριμνες βαριές, θεόσταλτες, μόλο που κάποτε θα σμίγει και σ᾽ αυτούς καλό με το κακό. Ο Δίας όμως θα αφανίσει κι αυτό το γένος των βροτών·180 όταν τα νήπια θα γεννιούνται με κροτάφους γκρίζους· ούτε ο γονιός θα μοιάζει του παιδιού του μήτε και τα παιδιά με τους γονείς· ο ξένος στον φιλόξενο, ο σύντροφος στον σύντροφο μήτε κι ο αδελφός στον αδελφό δεν θα ᾽ναι φίλος πια, που ήταν άλλοτε ο κανόνας. Θα τους καταφρονούν τους γέροντες γονείς οι απόγονοί τους,185 θα τους χλευάζουν ξεστομίζοντας λόγια βαριά, άσπλαχνοι, ανίδεοι μπροστά στον φόβο του θεού· σ᾽ εκείνους που τους γέννησαν, όταν γεράσουν, δεν θα αποδώσουν τα τροφεία τους· καμιά αρετή ευορκίας, δικαιοσύνης,190 καλοσύνης· αντίθετα, θα δείχνουν την εκτίμησή τους σ᾽ όποιον θα πράξει το κακό· το δίκιο καθενός η δυνατή γροθιά· θα λείψει κι η ντροπή· θα βλάφτει ο τιποτένιος τον καλύτερό του, με δόλια λόγια ξεγελώντας τον, και θα ορκίζεται αποπάνω· ο φθόνος μόνον θα συντροφεύει τους ανθρώπους μες στη συμφορά τους 195 κακόγλωσσος, χαιρέκακος, μνησίκακος. Και τότε προς τον Όλυμπο, μακριά από πλατείες και δρόμους, καλύπτοντας με τον λευκό τους πέπλο την ωραία θωριά τους, εγκαταλείποντας για πάντα τους ανθρώπους, θα φύγουν και θ᾽ ανέβουν στον κόσμο των θεών η Αιδώς κι η Νέμεση. Ό,τι θα μείνει, θα ᾽ναι μόνο βάσανα πικρά, κλήρος για τους απόκληρους βροτούς,200 δεν θα υπάρξει στα δεινά τους σωτηρία καμιά.
(μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτης)
|
1 Βλ. το Εισαγωγικό σημείωμα στο προηγούμενο κείμενο του Ησιόδου.
2 Το δέος που επικρατούσε για τους άγνωστους που ήταν θαμμένοι σε παλιούς τάφους οδήγησε προφανώς τον Ησίοδο στο να ταυτίσει τους ανθρώπους του "αργυρού γένους" με τους νεκρούς αυτών των τάφων.
3 Η γεωργία θεωρούνταν βασικό συστατικό του πολιτισμένου βίου, έτσι ώστε η απουσία της να παραπέμπει σε "πρωτόγονη" κατάσταση του ανθρώπου.
4 Ο μύθος ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα, αφού η χρήση του σιδήρου διαδόθηκε στην Ελλάδα τον 11ο αι. π.Χ.. Και στα ομηρικά έπη, τα οποία αφηγούνται ιστορίες που εκτυλίσσονται σε παλαιότερες εποχές, τα μεταλλικά μέρη των όπλων είναι χάλκινα.
5 Ο χαρακτηρισμός αναφέρεται στην καταγωγή τους, αφού ήταν γεννημένοι από πατέρα θεό και μητέρα θνητή.
6 Εννοείται η σύγκρουση των γιων του Οιδίποδα Ετεοκλή και Πολυνείκη κατά την εκστρατεία των Επτά επί Θήβας καθώς και η σύγκρουση των "Επιγόνων", που είχε ως συνέπεια την πτώση της πόλης.
