Ανθολογίες
Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας
των Θ.Κ. Στεφανόπουλου, Στ. Τσιτσιρίδη, Λ. Αντζουλή, Γ. Κριτσέλη
ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ
84. – Εἰρήνη 180-300
Το έργο παίχτηκε στα Μεγάλα Διονύσια του 421 π.Χ., λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Κλέωνα και του Σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα και λίγες μόνο ημέρες πριν από τη σύναψη της Νικίειας ειρήνης. Ο Αριστοφάνης ήρθε δεύτερος.
Ο Αθηναίος αμπελουργός με το χαρακτηριστικό όνομα Τρυγαίος, απελπισμένος από τη συνέχιση του πολέμου, από τον οποίο ως αμπελουργός πλήττεται ιδιαίτερα, αποφασίζει να ανεβεί στον ουρανό για να συναντήσει τον Δία, μήπως και πετύχει τον τερματισμό του πολέμου. Για το ταξίδι προς τον Δία "αντιγράφει" τον Βελλεροφόντη, τον ήρωα της φερώνυμης τραγωδίας του Ευριπίδη. Εκείνος είχε επιχειρήσει το ουράνιο ταξίδι πάνω στο φτερωτό άλογο Πήγασος, ο Τρυγαίος χρησιμοποιεί ένα πελώριο σκαθάρι -για την ακρίβεια: έναν ἱπποκάνθαρον.Όταν φθάνει στον χώρο των θεών, βρίσκει μόνο τον Ερμή· οι άλλοι θεοί, οργισμένοι με τους Έλληνες που επιμένουν να πολεμούν, για να μην τους βλέπουν και τους ακούν, μετακόμισαν στο έσχατο σημείο του ουράνιου θόλου και άφησαν στη θέση τους τον Πόλεμο. Ο Πόλεμος έκλεισε την Ειρήνη σε μια βαθιά σπηλιά, σώριασε πάνω της πέτρες και ετοιμάζεται να κοπανήσει σε ένα πελώριο γουδί τις αλληλομαχόμενες ελληνικές πόλεις, αλλά δυσκολεύεται να βρει γουδοχέρι. Ώσπου να εξασφαλίσει ο Πόλεμος το γουδοχέρι, ο Τρυγαίος προλαβαίνει, καλεί τους Έλληνες και, παρά τις δυσκολίες, καταφέρνει με τους γεωργούς της Αττικής να απελευθερώσει την Ειρήνη, που επιστρέφει συνοδευόμενη από την Οπώρα (καρποφορία), που προορίζεται για τον Τρυγαίο, και τη Θεωρία (γιορτή), που προορίζεται για τη βουλή.
Στο δεύτερο μέρος του έργου, όπως κατά κανόνα συμβαίνει και στις άλλες κωμωδίες του Αριστοφάνη, παρουσιάζονται οι επιπτώσεις από τα νέα δεδομένα: οιγεωργοί έχουν ξανά τη σοδειά τους, η βουλή ασχολείται και πάλι με τις γιορτές, οι οπλουργοί μένουν άνεργοι, οι κατασκευαστές γεωργικών εργαλείων κάνουν χρυσές δουλειές κ.ο.κ.. Το έργο τελειώνει με τη γαμήλια πομπή και το τραγούδι του Υμεναίου, με το οποίο ο Τρυγαίος και η σύντροφός του Οπώρα προπέμπονται εκεί όπου ουσιαστικά ανήκουν, στους αγρούς.
Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από τον πρόλογο του έργου. Ο Τρυγαίος φτάνει στον ουρανό, συναντάει τον Ερμή και μαθαίνει τα καθέκαστα. Στη συνέχεια παρακολουθεί αθέατος πώς ο Πόλεμος ετοιμάζεται να κοπανήσει στο γουδί τις πόλεις.
ΕΡΜΗΣ Από πού με πήρε ανθρωπίλα; Ο μέγας Ηρακλής νικά.180 Ετούτο το κακό τι είναι; ΤΡΥΓΑΙΟΣ Αλογοσκάθαρο.1 ΕΡΜΗΣ Βρε σιχαμερέ και θρασύτατε και ξεδιάντροπε και σιχαμερέ και κατασιχαμένε και σιχαμερότατε, πώς ανέβηκες εδώ πάνω, σιχαμεροσιχαμερότατε; Ποιο το όνομά σου; Μίλα.185 ΤΡΥΓΑΙΟΣ Σιχαμερότατος. ΕΡΜΗΣ Το γένος. Λέγε μου. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Σιχαμερότατος. ΕΡΜΗΣ Όνομα πατρός; ΤΡΥΓΑΙΟΣ Του δικού μου; Σιχαμερότατος. ΕΡΜΗΣ Δεν υπάρχει περίπτωση να μην πεθάνεις, μα τη Γη, αν δεν μου αποκαλύψεις ποιο στο καλό είναι το όνομά σου. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Τρυγαίος2 Αμαρουσιώτης,3 αμπελουργός δεινός,190 μη καταδότης, μη πολυπράγμων. ΕΡΜΗΣ Και ήρθες να κάνεις τι; ΤΡΥΓΑΙΟΣ Για να σου φέρω αυτά τα κρέατα. ΕΡΜΗΣ Αχ καημενούλη μου, πώς έφτασες εδώ; ΤΡΥΓΑΙΟΣ Α, ρε λιμασμένε, βλέπεις που δε σου φαίνομαι πια σιχαμερότατος; Πήγαινε λοιπόν και φώναξέ μου τον Δία.195 ΕΡΜΗΣ Άιντέεε! Έχεις ακόμα δρόμο για τους θεούς· έφυγαν· έχουν μετακομίσει από χτες. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Και πήγανε πού γης; ΕΡΜΗΣ Άκου γης. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Τότε πού; ΕΡΜΗΣ Μακριά, πολύ μακριά, κάτω ακριβώς από τον θόλο του ουρανού. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Και εσύ, πώς και απόμεινες εδώ μονάχος;200 ΕΡΜΗΣ Κάθομαι και φυλάω τα κουζινικά που άφησαν εδώ οι θεοί, τσουκαλάκια, δισκάκια, κανατάκια. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Και οι θεοί μετακόμισαν για ποιο λόγο; ΕΡΜΗΣ Έγιναν πυρ και μανία με τους Έλληνες. Γι᾽ αυτό εγκατέστησαν εδώ που έμεναν τον Πόλεμο205 και σας παρέδωσαν σ᾽ αυτόν να σας κάνει ό,τι θέλει και γουστάρει. Εκείνοι μετακόμισαν όσο πιο ψηλά μπορούσαν, για να μη σας βλέπουν άλλο να πολεμάτε και να μην ακούν τα παρακάλια σας. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Και για ποιο λόγο μας τα έκαναν αυτά; Πες μου.210 ΕΡΜΗΣ Επειδή προτιμούσατε τον πόλεμο, ενώ εκείνοι προσπάθησαν πολλές φορές να πετύχουν ειρήνη·4 και αν κάπου εκέρδιζαν κεφάλι οι Λακωνικοί, έλεγαν λόγια όπως:
«Μα τους δυο σιούς,5 τώρα θα πληρώσει ο Αττικούτσικος». Αν πάλι είχατε κάποια επιτυχία εσείς οι Αττικωνικοί6215 και κατέφθαναν οι Λάκωνες ζητώντας ειρήνη, φωνάζατε η αφεντιά σας πριν ακούσετε: «Πάνε να μας τη φέρουν, μα την Αθηνά. Δεν πρέπει να δεχθούμε, μα τον Δία. Αν έχουμε την Πύλο, θα ξανάρθουν».7 ΤΡΥΓΑΙΟΣ Εδώ που τα λέμε, το ύφος του λόγου φέρει τη σφραγίδα του τόπου μας. 220 ΕΡΜΗΣ Γι᾽ αυτό δεν ξέρω αν στο εξής θα ξαναδείτε ποτέ την Ειρήνη. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Γιατί; Πού έχει πάει; ΕΡΜΗΣ Ο Πόλεμος την έκλεισε σε μια βαθιά σπηλιά. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Σε τι σπηλιά; ΕΡΜΗΣ Σ᾽ αυτή εκεί κάτω. Βλέπεις και τι κοτρώνες και κακό έχει σωριάσει από πάνω,225 για να μην την πάρετε στον αιώνα τον άπαντα. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Πες μου, εμάς σαν τι ετοιμάζεται να μας κάνει; ΕΡΜΗΣ Δεν ξέρω παρά μονάχα ένα: χθες βράδυ κουβάλησε ένα γουδί γιγάντιο. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Να το κάνει τι τέτοιο γουδί;230 ΕΡΜΗΣ Σχεδιάζει να κοπανάει εκεί μέσα τις πόλεις. Ώρα όμως να του δίνω. Όπου να ᾽ναι, θαρρώ, βγαίνει· ακούγεται ήδη από μέσα ο πάταγος. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Αλίμονό μου ο δύσμοιρος. Πού να την κοπανήσω; Γιατί σαν ν᾽ άκουσα κι εγώ του πολεμόγουδου το γδούπο.235 ΠΟΛΕΜΟΣ Ουαί θνητοί θνητοί θνητοί πολύπαθοι, τώρα θα δείτε πώς θα πονέσουν τα σαγόνια σας. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Ο μέγας Απόλλων νικά. Τι πλάτος που έχει το γουδί! Πού βρέθηκε τόσο κακό; Και ο Πόλεμος, ένα βλέμμα που έχει! Άραγε αυτός είναι που μπροστά του το βάζουμε στα πόδια,240 ο φοβερός, ο σκληροτράχηλος, ο που μας κάνει να λερώνουμε τα σκέλια μας; ΠΟΛΕΜΟΣ Ουαί Πρασιές8 τρισάθλιες και πεντάθλιες και νυοστακισάθλιες, σήμερα έφτασε το τέλος σας. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Έως εδώ, φίλοι, εμείς δεν έχουμε πρόβλημα· η συμφορά πλήττει Λακωνική επικράτεια.245 ΠΟΛΕΜΟΣ Ουαί Μέγαρα και πάλε Μέγαρα, έχετε να φάτε κοπάνημα απ᾽ άκρη σ᾽ άκρη και να γίνεται σκορδαλιά όσο να πείτε κύμινο. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Πώ πω πω πω πώ! Τι γοερός και πικρός ο θρήνος που έριξε μέσα για τους Μεγαρείς. ΠΟΛΕΜΟΣ Ουαί Σικελία, ήρθε και σένα το τέλος σου.250 ΤΡΥΓΑΙΟΣ Τέτοιο νησί και θα το κάνει λιώμα το άμοιρο. ΠΟΛΕΜΟΣ Για να ρίξω και το μέλι τούτο το αττικό. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Ε, απαυτέ, σου συνιστώ να χρησιμοποιήσεις άλλο μέλι. Αυτό κοστίζει τέσσερις οβολούς· κάνε και λίγο κράτει με το αττικό. ΠΟΛΕΜΟΣ Μικρέ, μικρέ, Κυδοιμέ.9255 ΚΥΔΟΙΜΟΣ Τι με φωνάζεις; ΠΟΛΕΜΟΣ Θα φας το ξύλο της χρονιάς σου. Στέκεσαι με σταυρωμένα τα χέρια· άρπα μια γροθιά που να είναι όλη δική σου. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Πω πω, φαρμάκι σκέτο. ΚΥΔΟΙΜΟΣ Αλίμονό μου ο δύσμοιρος, αφέντη μου. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Μήπως έριξε σκόρδο στη γροθιά; ΠΟΛΕΜΟΣ Τρέχα να φέρεις γουδοχέρι. ΚΥΔΟΙΜΟΣ Μα δεν έχουμε, ευλογημένε· μόλις χτες μετακομίσαμε.260 ΠΟΛΕΜΟΣ Τσακίσου τότε και πάρε από τους Αθηναίους. ΚΥΔΟΙΜΟΣ Τσακίζομαι και παρατσακίζομαι· αν δεν πάω, βλέπεις, έχει να πέσει ξύλο. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Εδώ σας θέλω, θλιβερά ανθρωπάρια· τι κάνουμε; Βλέπετε τον κίνδυνο, δεν είναι παίξε-γέλασε· γιατί έτσι και γυρίσει και του φέρει το γουδοχέρι,265 λιώμα έχει να κάνει τις πόλεις με όλη του την άνεση. Βόηθα, Διόνυσε,10 να πάει και να μη γυρίσει. ΠΟΛΕΜΟΣ Ε, συ. ΚΥΔΟΙΜΟΣ Τι θέλεις; ΠΟΛΕΜΟΣ Δεν έφερες; ΚΥΔΟΙΜΟΣ Να, ξέρεις, οι Αθηναίοι -τους τελείωσε το γουδοχέρι, ο δερματέμπορας που συντάραζε την Ελλάδα.11270 ΤΡΥΓΑΙΟΣ Ν᾽ αγιάσει ο θεός του που μας τελείωσε, Αθηνά μου κραταιά και σεβάσμια· ήρθε την ώρα που χρειαζόταν για την πόλη, πριν αρχίσει να κοπανάει και για μας τη σκορδαλιά. ΠΟΛΕΜΟΣ Τρέξε τότε να φέρεις άλλο από τη Σπάρτη· Πετάξου.275 ΚΥΔΟΙΜΟΣ Πετάγομαι, αφέντη. ΠΟΛΕΜΟΣ Κοίτα να γυρίσεις τάχιστα. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Τι μας μέλλεται να πάθουμε, κόσμε; Τώρα είναι ο μέγας αγώνας. Αν κάποιος από σας είναι ίσως μυημένος στα μυστήρια της Σαμοθράκης,12 τώρα ήρθε η ώρα να προσευχηθεί να στραβώσουν και τα δυο πόδια εκείνου που πάει να το φέρει. ΚΥΔΟΙΜΟΣ Αλίμονο μου ο δύσμοιρος, αλί και τρισαλί.280 ΠΟΛΕΜΟΣ Τι συμβαίνει; Μήπως ήρθες πάλι μ᾽ άδεια χέρια; ΚΥΔΟΙΜΟΣ Ναι, γιατί το γουδοχέρι ετελείωσε και στους Σπαρτιάτες. ΠΟΛΕΜΟΣ Πώς, κάθαρμα; ΚΥΔΟΙΜΟΣ Το δανείσανε σε άλλους, κατά Θράκη μεριά, και εκεί τους τελείωσε. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Ν᾽ αγιάσουν τα πεθαμένα τους, Διόσκουροί μου.285 Ίσως δούμε άσπρη μέρα. Κουράγιο, θνητοί. ΠΟΛΕΜΟΣ Πάρε τούτα τα σκεύη και πήγαινέ τα πάλι μέσα. Μπαίνω κι εγώ να κάτσω να φτιάξω γουδοχέρι μόνος μου. ΤΡΥΓΑΙΟΣ Εδώ ταιριάζει γάντι το τραγούδι του Δάτη,13 που το τραγουδούσε κάποτε την ώρα που την έπαιζε μεσημεριάτικα·290 «Πώς τη βρίσκω, πώς μ᾽ αρέσει, πώς λιγώνομαι». Τώρα ήρθε η ώρα, άνδρες Έλληνες, να γλιτώσουμε από μάχες και από έριδες, την τριπόθητη ειρήνη έξω να σύρουμε, προτού άλλο γουδοχέρι μπει εμπόδιο.295 Δράμετε, ξωμάχοι, έμποροι, τεχνίτες και μαραγκοί, ξένοι, μέτοικοι, νησιώτες, εδώ ελάτε ο κόσμος όλος, πάρτε γρήγορα τις τσάπες, τους λοστούς και τα σκοινιά· ώρα και για μας να πιούμε για τα καλορίζικα.14300
(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)
|
1 Στο πρωτότυπο: ἱπτποκάνθαρος, κατά το ἱπποκένταυρος.
2 Όνομα πεποιημένο (πβ. Δικαιόπολις, Λυσιστράτη κ.ά.), ταιριαστό για αμπελουργό, αφού παράγεται από το ουσιαστικό τρύξ (γεν. τῆς τρυγός) = το κατακάθι του κρασιού.
3 Αμαρουσιώτης (στο αρχαίο κείμενο: Ἀθμονεύς). Το Άθμονον ήταν δήμος της Αττικής στην περιοχή του Αμαρουσίου.
4 Επί παραδείγματι, το 425 π.Χ., μετά την καταστροφή στη Σφακτηρία, οι Σπαρτιάτες πρότειναν ειρήνη, οι Αθηναίοι όμως, με προτροπή του Κλέωνα, απέρριψαν την πρόταση.
5 Οι δύο θεοί (το δωρικό σιώ είναι δυϊκός αριθμός, αττ. Θεώ) είναι οι Διόσκουροι (= Διός κοῦροι) Κάστωρ και Πολυδεύκης, γιοι του Δία -σε επίπεδο θνητών, του Τυνδάρεω- και της Λήδας, αδελφοί της Ελένης. Οι Λάκωνες επικαλούνται τους Διοσκούρους όπως οι Αθηναίοι την Αθηνά (στ. 218).
6 Κωμικός σχηματισμός κατά το Λακωνικοί (και οι δύο ίδιοι είναι). Μετά την εξομοίωση, και τα δύο ονόματα παραπέμπουν στη νίκη.
7 Το 425 π.Χ. ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης κατέλαβε την Πύλο. Οι Σπαρτιάτες, στην προσπάθειά τους να την ανακαταλάβουν, αποκλείστηκαν στο γειτονικό νησί Σφακτηρία και αναγκάστηκαν να παραδοθούν στον Δημοσθένη και τον Κλέωνα και να κρατηθούν αιχμάλωτοι κάπου τριακόσιοι απ᾽ αυτούς. Οι Αθηναίοι εγκατέστησαν στην Πύλο Μεσσήνιους εξόριστους, που ήταν άσπονδοι εχθροί του Σπαρτιατών.
8 Λιμάνι της Λακωνίας, στην περιοχή του Λεωνιδίου. Το 430 π.Χ. οι Αθηναίοι είχαν καταλάβει τις Πρασιές. Εδώ μνημονεύονται κυρίως επειδή το όνομα παραπέμπει στο πράσο.
9 Ο Κυδοιμός (=ο θόρυβος, η ταραχή της μάχης) απαντά ήδη στην Ιλιάδα ως προσωποποιημένος δαίμων του πολέμου.
10 Ο Τρυγαίος επικαλείται ειδικά τον Διόνυσο, ίσως επειδή είναι αμπελουργός.
11 Ο Κλέων (το αθηναϊκό γουδοχέρι) και ο Βρασίδας (το σπαρτιατικό, στ. 282), οι κατ᾽ εξοχήν υπεύθυνοι για τη συνέχιση του πολέμου, σκοτώθηκαν την ίδια μέρα στην Αμφίπολη, το Σεπτέμβρη του 422 π.Χ.. Ο Κλέων διακωμωδείται συχνά από τον Αριστοφάνη ως δερματέμπορος (βυρσοπώλης), χωρίς να είναι βέβαιο ότι ήταν πράγματι.
12 Ονομαστό κέντρο μυστηριακής λατρείας, αφιερωμένο στους "θεούς της Σαμοθράκης". Οι μυημένοι εξασφάλιζαν το προνόμιο να εισακούονται οι προσευχές τους.
13 Το 490 π.Χ. ηγήθηκε (μαζί με τον Αρταφέρνη) του περσικού στρατού που ηττήθηκε στον Μαραθώνα. Το παράθεμα από το "τραγούδι του Δάτη" (στ. 291 ὡς ἥδομαι καὶ χαίρομαι κεὐφραίνομαι) περιέχει ένα βαρβαρισμό (χαίρομαι αντί του ορθού χαίρω). Πβ. τον όρο δατισμός.
14 Στο πρωτότυπο: ἀγαθοῦ δαίμονος. Μετά το φαγητό προσέφεραν σπονδή με άκρατο οίνο στον "αγαθό δαίμονα" και έπειτα άρχιζε η οινοποσία.
