Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κείμενο 1: Diatkine R. 1995. Les services de psychiatrie infantile et les enfants recemment arrivés en France metropolitaine. Στο Nouveau traité de psychiatrie de l'enfant et de l'adolescent, επιμ. S. Lebovici, R. Diatkine & M. Soule, 2303-2320. Παρίσι: PUF, σελ. 2317-2319.

Τα παιδιά της μετανάστευσης και η γλώσσα

Εκτός από τα παιδιά ευρωπαϊκής καταγωγής, τα οποία οι γονείς τους είχαν αρχικά αφήσει στη φύλαξη του παππού ή της γιαγιάς τους και, στη συνέχεια, τα έφεραν κοντά τους στον τόπο της εργασίας τους επειδή παρουσίαζαν σημαντική υστέρηση στη γλώσσα, τα παιδιά των οικονομικών μεταναστών μαθαίνουν γρήγορα τη γλώσσα της χώρας υποδοχής. Το πέρασμα στη γραπτή γλώσσα, βέβαια, παρουσιάζει προβλήματα ολότελα διαφορετικής τάξης.

Τα σχολεία που υποδέχονται παιδιά από την Κίνα, προσφυγόπουλα από την νοτιοανατολική Ασία, δεν συναντούν δυσκολίες στην διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής. Έχουν προταθεί πολλές ερμηνείες. Τα παιδιά αυτή ήταν ήδη δίγλωσσα. Η καθομιλούμενη γαλλική είναι η τρίτη τους γλώσσα. Μαθημένα από πολύ νωρίς στο παιχνίδι της μετάφρασης, πέρασαν στον γραπτό λόγο με μεγάλη άνεση. Μια άλλη ερμηνεία σχετίζεται με την οικογενειακή δομή. Όλοι τους οι πρόγονοι, από πολλές γενιές ήδη, είχαν εγκύκλιο παιδεία, ακόμη κι αν επρόκειτο για σχολεία διαφορετικού τύπου. Επιπλέον, οι οικογένειες διατήρησαν στην εξορία τη συνοχή και τη δύναμή τους. Οι γονείς και οι γονείς των γονιών τους δεν απώλεσαν διόλου την αξιοπρέπειά τους. Ο ναρκισσισμός των παιδιών δεν επλήγη σε αυτό το σημείο και οι διαδικασίες απόκτησης ταυτότητας δεν κινδύνευσαν. Σε έναν πολύ μεγάλο αριθμό περιπτώσεων, οι συγκρούσεις παρέμειναν λανθάνουσες και κάποιες φορές βγήκαν στην επιφάνεια στην εφηβεία ή στην απαρχή της ενηλικίωσης. Κάποιες εξαιρέσεις σε αυτή την αισιόδοξη διαπίστωση αφορούν παιδιά οικογενειών που κατάγονται από την νοτιανατολική Ασία και γεννήθηκαν στη Γαλλία καιρό μετά τη μετανάστευση. Πρόκειται συχνά για μαζικές δυσφασίες, τόσο στα κινεζικά (ή στη μητρική τους γλώσσα αν πρόκειται για μετανάστες προερχόμενους από το Βιετνάμ, τοΛάος ή την Καμπότζη) όσο και στα γαλλικά. Σε μερικές από αυτές τις περιπτώσεις πρόκειται για μεμονωμένες οικογένειες που έζησαν τραυματικά γεγονότα και πένθη που δύσκολα μπορούμε να τα επεξεργαστούμε.

Σε μερικά από τα υπόλοιπα παιδιά, συνήθως σε όσα κατάγονται από την Αφρική, η πρόσληψη της γραπτής γλώσσας αποδείχτηκε δύσκολη και η αποτυχία στον πρώτο χρόνο του νηπιαγωγείου ήταν σχετικά συχνή.

Οι γονείς πολλών από αυτά τα παιδιά δεν είχαν σχολική εμπειρία. Μπορούμε πρόχειρα να υποθέσουμε πως έχουμε μπροστά μας μια ιδιόμορφη περίπτωση "κοινωνικοπολιτισμικής αδυναμίας" και πως πολλά από αυτά τα παιδιά είναι καταδικασμένα στη σχολική αποτυχία εξαιτίας και μόνον των περιστάσεων.

Θα ήθελα να καταθέσω στη συζήτηση αυτού του θέματος, δύο πειράματα ίσως μοναδικά και μη επαναλήψιμα, τα οποία μας βοηθούν να δούμε υπό ένα διαφορετικό πρίσμα τις δυσκολίες προσαρμογής στο νηπιαγωγείο.

Το πρώτο είναι ένα πείραμα που διενεργήθηκε στην πρώτη τάξη ενός δημοτικού σχολείου στα προάστια του Παρισιού. Μας το μετέφερε ο Jean Hebrard σε μια ανέκδοτη διάλεξη που έκανε το 1983 στο κέντρο Alfred Binet. Ο πληθυσμός του σχολείου αποτελούνταν από παιδιά γαλλικής κι από παιδιά μαχρεμπίνικης καταγωγής. Αυτά τα τελευταία σε γενικές γραμμές δεν μάθαιναν να διαβάζουν και να γράφουν κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου της σχολικής τους ζωής. Μετά από μακρά προετοιμασία, τους εξήγησαν, στην αρχή της σχολικής χρονιάς, πως τα παιδιά που μιλούσαν αραβικά διέθεταν κάποια πλεονεκτήματα απέναντι στα υπόλοιπα, γιατί γνώριζαν δύο γλώσσες και πως το σχολείο θα ανελάμβανε να βοηθήσει και την υπόλοιπη τάξη να μοιραστεί αυτό το πλεονέκτημα, διενεργώντας μαθήματα μύησης στην αραβική γλώσσα για όσους δεν τη γνώριζαν. Χωρίς να μπαίνουμε στις λεπτομέρειες αυτής της λίγο ιδιόμορφης παιδαγωγικής τακτικής (την οποία αποδέχτηκαν και οι ίδιοι οι γονείς) είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε σε αυτό το σημείο το αποτέλεσμα. Οι μαθητές της συγκεκριμένης τάξης έμαθαν σχεδόν όλοι μέσα στα δύο πρώτα τρίμηνα του σχολείου να χειρίζονται τη γραπτή γλώσσα, χωρίς διαφορές μεταξύ Μαχρεμπίνων και Γάλλων. Το πείραμα δεν συνιστά από μόνο του μοντέλο για μια νέα παιδαγωγική, γιατί πραγματοποιήθηκε από πολλές απόψεις από μια ιδιότυπη ομάδα. Δεν θα πρέπει όμως να παραβλέψουμε τα διδάγματα που μπορούμε να εξάγουμε. Από παιδαγωγική άποψη, εμφανίζεται εδώ καθαρά το πλεονέκτημα των μεταφραστικών παιχνιδιών που προκαλεί η δίγλωσση εκπαίδευση. Από την άποψη της παιδοψυχιατρικής, το πείραμα φέρνει στο φως ένα ανησυχητικό πρόβλημα: πώς αποδέχονται τα παιδιά των οικονομικών μεταναστών τη λανθάνουσα απαξίωση της μητρικής γλώσσας των γονέων τους -και των γονέων τους γενικότερα; Τι είδους ναρκισσιστικό πλήγμα καταφέρουμε άθελά μας σε παιδιά τα οποία ζουν ήδη σε δύσκολο περιβάλλον; Αυτή η πειραματική παιδαγωγική ομάδα, με το πρώιμο πλεονέκτημα που δίνει στα παιδιά η απόλαυση της μετάφρασης, έκανε κάτι πολύ περισσότερο από μια συνηθισμένη δίγλωσση εκπαίδευση. Επιβεβαίωσε για ένα μέρος από τα παιδιά την αξιοπρέπεια της πρωταρχικής τους γλώσσας. Σε αυτή την μέθοδο, η εισαγωγή βιβλίων στα γραπτά αραβικά, προορισμένα για παιδιά, έπαιξε έναν καθόλου αμελητέο ρόλο, ακόμη κι αν το μεγαλύτερο μέρος των γονέων τους δεν ήξερε να διαβάσει την καθομιλούμενη αραβική και δεν κρατούσε παρά περιορισμένες αναμνήσεις από τα αραβικά του Κορανίου, ακόμη κι αν μερικοί από αυτούς μιλούσαν βερβερίνικα.

Δεν είναι δυστυχώς εύκολο να δείξεις σε ένα παιδί πως η μητρική γλώσσα των γονέων του τυγχάνει σεβασμού. Πολλές από αυτές είναι γλώσσες χωρίς γραπτή παράδοση, και η πολιτισμική μετάδοσή τους είναι προφορική, είτε μέσω του ομιλιών είτε μέσω των τραγουδιών.

Για να τελειώσουμε με αυτό το δύσκολο θέμα, ας υπενθυμίσουμε πως άλλοτε ήταν συνηθισμένο να συμβουλεύουμε τους αλλοδαπούς γονείς να μιλούν στα παιδιά τους γαλλικά. Αυτή η παράδοση, παλαιά κατά πάσα πιθανότητα, βρήκε όψιμη δικαίωση στις ριζοσπαστικές απόψεις του E. Pichon σχετικά με τη διγλωσσία, η οποία, κατά την άποψή του, ήταν παράγοντας βραδυγλωσσίας και άλλων δεινών. Η πείρα έδειξε από τότε τις αδυναμίες αυτής της πρακτικής. Παιδιά ξενικής καταγωγής στα οποία η μητέρα τους μιλάει στη μητρική της γλώσσα, μαθαίνουν καλύτερα την τοπική γλώσσα. Εάν η αρχική γλώσσα είναι εξοβελισμένη, η μητέρα νιώθει την απαγόρευση με τρόπο επώδυνο, κάτι που δεν είναι ποτέ θετικό για το παιδί. Στη συνέχεια, το ίδιο το παιδί παρατηρεί πως οι γονείς του μιλούν άσχημα, και η δυσφορία του μεγαλώνει.

Ένα δεύτερο πείραμα είναι επίσης ιδιόμορφο, αλλά πιστεύουμε πως είναι πιο εύκολο να επαναληφθεί. Σε ένα συγκρότημα εργατικών κατοικιών του 13ου Διαμερίσματος του Παρισιού, πραγματοποιήθηκε ένα πρόγραμμα ανακατασκευών. Συγκεκριμένα, επρόκειτο να εγκατασταθεί κεντρικό σύστημα θέρμανσης και παροχής ζεστού νερού και να βελτιωθούν οι υγειονομικές εγκαταστάσεις. Κρίθηκε αναγκαίο να αναληφθεί επιμορφωτική δραστηριότητα, έτσι ώστε να μπορέσουν οι οικογένειες να χρησιμοποιήσουν ό,τι είχε τεθεί στη διάθεσή τους και να μην κάνουν λάθη στη διαχείριση του νοικοκυριού τους. Αυτό το μέρος του προγράμματος το ανέλαβε το Ταμείο Οικογενειακών Επιδομάτων. Η Ένωση Πνευματικής Υγείας του 13ου Διαμερίσματος συμμετείχε και αυτή με τον δικό της τρόπο στο πρόγραμμα. Περισσότεροι από τους μισούς κατοίκους του συγκροτήματος ήταν οικογένειες εργατών από την Αφρική.

Το υπόλοιπο μέρος των κατοίκων ήταν Γάλλοι, σε γενικές γραμμές σε δύσκολη οικονομική κατάσταση· άλλοι από αυτούς είχαν συμβιβαστεί με τις μέχρι εκείνη τη στιγμή μάλλον άβολες κατοικίες και άλλοι θεωρούσαν προσωρινή τη διαμονή τους και τη γειτονιά τους, περιμένοντας κάποια άλλη κατοικία. Μόνον οι οικογένειες αφρικανικής καταγωγής συμμετείχαν στην οικοκυρική επιμόρφωση που τους προτεινόταν, οπότε το πείραμά μας διενεργήθηκε μόνον με αυτές.

Οι μητέρες που μένουν στο σπίτι κρατούν το παιδί τους κοντά τους μέχρι να φτάσει στην ηλικία που θα πάει νηπιαγωγείο· ήρθαν λοιπόν στην επιμόρφωση μαζί του. Επρόκειτο λοιπόν για μικρά παιδιά, στα τρία πρώτα χρόνια της ζωής τους, των οποίων η μόνη επαφή με τη γαλλική γλώσσα ήταν η σχέση τους με τα μεγαλύτερά τους αδέρφια που είχαν ήδη πάει σχολείο. Οργανώσαμε παιχνίδια γύρω από τα βιβλία, σύμφωνα με έναν τρόπο στον οποίον είχαμε ήδη πειραματιστεί πριν από δέκα περίπου χρόνια […]. Το ζητούμενο ήταν να εξοικειώσουμε με τα βιβλία πολύ μικρά παιδιά τα οποία ζούσαν με ενήλικους που δεν γνώριζαν ανάγνωση. Τα βιβλία τέθηκαν στη διάθεση των παιδιών ως αντικείμενα τα οποία θα μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν, ακόμη κι αν επρόκειτο απλώς να γυρίζουν τις σελίδες. Η δασκάλα επέλεγε ένα βιβλίο και διάβαζε την ιστορία ως παραμυθάς, εισάγοντας μελωδίες, ρυθμούς και σχόλια που της περνούσαν από το μυαλό. Παρ' όλη την ποικιλία των ηλικιών των παιδιών, παρόλο που τους έλειπε η πρακτική γνώση των γαλλικών, η δραστηριότητα αυτή είχε εντυπωσιακά αποτελέσματα τόσο στα παιδιά που κατάλαβαν την ιστορία που τους έλεγαν όσο και στα υπόλοιπα που κατάλαβαν πως υπήρχε κάτι που θα έπρεπε να καταλάβουν, αλλά κυρίως στις μητέρες. Οι μητέρες έμειναν έκπληκτες και από την προσοχή των παιδιών αλλά και από την ιστορία που τους είχαν διηγηθεί και, την ίδια στιγμή, πήραν το βιβλίο και άρχισαν να μιλούν. Άλλαξαν εντελώς συμπεριφορά σε σχέση με τις προηγούμενές τους αμήχανες επισκέψεις, όταν συνόδευαν τα παιδιά τους στο κέντρο Alfred Binet. Δήλωναν την παρουσία τους, μιλούσαν για το σχολείο στο οποίο πήγαιναν τα μεγαλύτερά τους παιδιά, φάνηκαν πόσο έξυπνες ήταν, γεμάτες χιούμορ και ενθουσιασμό, ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που είχαν να καταλάβουν τα έθιμά μας. Όταν αυτή η δραστηριότητα σταμάτησε και η δραστηριότητα του Ταμείου Οικογενειακών Επιδομάτων σταμάτησε, οι αφρικανίδες μητέρες επιχείρησαν να φανταστούν λύσεις ώστε να μπορέσει να συνεχιστεί και πρότειναν να ιδρύσουν έναν σύλλογο, προκειμένου να εξακολουθήσουν τις πολιτιστικές ανταλλαγές χάρη στις οποίες μπόρεσαν να συνομιλήσουν οι μεν με τους δε.

Δεν είναι δυνατόν να αξιολογήσουμε μακροπρόθεσμα το πείραμα. Δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί παρά μόνον στις ανέξοδες συνθήκες μέσα στις οποίες διενεργήθηκε. Δεν συντάξαμε κανέναν φάκελο, δεν θέσαμε καμία ερώτηση. Είχαμε πάντως την πεποίθηση πως ανακαλύψαμε ένα πιο χρήσιμο βατήρα από ό,τι στη συνηθισμένη μας πρακτική […].

Μετάφραση Θεόφιλος Τραμπούλης