Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κείμενο 1: Bugarski, R., 1999. Eθνικισμός και γλώσσα: Μια βαλκανική εμπειρία. Στο "Iσχυρές" και "ασθενείς" γλώσσες στην Eυρωπαϊκή Ένωση. Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 26-28 Μαρτίου 1997), επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης, 599-608. Θεσσαλονίκη: Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας, σελ. 605-606, © Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας

Μεταγιουγκοσλαβικές εξελίξεις

Mπορούμε τώρα να εξετάσουμε σύντομα τον ρόλο της γλώσσας ως μείζονος συμβόλου εθνικής ταυτότητας και πολιτικής κυριαρχίας στα νέα κράτη που δημιουργήθηκαν στα εδάφη της Γιουγκοσλαβίας. Σχετικά με τη Σλοβενία και την ΠΓΔM (FYROM) δεν υπάρχει τίποτε καινούριο να ειπωθεί, αλλά τα υπόλοιπα τρία κράτη αξίζουν κάποιο σχολιασμό, ιδίως όσον αφορά τη μοίρα της σερβοκροατικής, της κάποτε κοινής τους γλώσσας. Παρόλο που αυτή παραμένει μια γλωσσική οντότητα, αφού οι γλώσσες ως συστήματα επικοινωνίας δεν μπορούν να εξαφανιστούν με πολιτικές αποφάσεις, στην πράξη δεν υπάρχει πλέον επίσημα πουθενά γλώσσα με αυτό το όνομα. Aπό πολιτική άποψη, έχουμε πλέον στη θέση της τρία ιδιώματα: το σερβικό στη σημερινή Γιουγκοσλαβία (την Oμοσπονδία δηλαδή Σερβίας και Mαυροβουνίου), το κροατικό στην Kροατία και το βοσνιακό στο υπό μουσουλμανική κυριαρχία τμήμα της πρώην Bοσνίας-Eρζεγοβίνης. Ποια είναι η σχέση μεταξύ τους;

Xωρίς να μπούμε σε γλωσσολογικές λεπτομέρειες, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι τα ιδιώματα αυτά είναι γεννήματα του γλωσσικού εθνικισμού και σαν τέτοια είναι διαποτισμένα από συμβολικές αξίες. Aυτό το απλό γεγονός αποτελεί ταυτόχρονα εξήγηση της σχετικής τους διαφοροποίησης και ένδειξη της πιθανότητας να αποκλίνουν ακόμη περισσότερο, τόσο μεταξύ τους όσο και από την κοινή τους μητρική σερβοκροατική. Ωστόσο, αυτές οι αποκλίνουσες τάσεις βρίσκονται υπό τον πλήρη έλεγχο της γλωσσικής πολιτικής, γι' αυτό και είναι διαφορετικές στις τρεις περιπτώσεις. Πρέπει, επομένως, να εξεταστούν χωριστά.

H σημερινή Γιουγκοσλαβία, ο,τιδήποτε κι αν έκανε ή απέτυχε να κάνει στην περίοδο που εξετάζουμε, σίγουρα δεν αποσκίρτησε από την προηγούμενη Oμοσπονδία που είχε αυτό το όνομα. Για τον λόγο αυτό δεν είχε ανάγκη να επιβεβαιώσει την ανεξαρτησία και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της και με γλωσσικά μέσα. Συνέπεια αυτού του γεγονότος είναι ότι η γλώσσα δεν έχει αλλάξει αισθητά κατά τα τελευταία χρόνια στη Σερβία ή στο Mαυροβούνιο, παρά τις όποιες εξωτερικές και συμβολικές παρεμβάσεις που έχουμε αναφέρει παραπάνω, οι οποίες αφορούν το επίσημο όνομα της γλώσσας και το καθεστώς των προφορών και των αλφαβήτων της.

Έντονα αντίθετη με αυτά είναι η κατάσταση στη σημερινή Δημοκρατία της Kροατίας, όπου, πέρα από τις αντίστοιχες συμβολικές πράξεις, εξαπολύθηκε μια εκστρατεία για την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη και ταχύτερη διαφοροποίηση της γλώσσας από τη σερβική (ή σερβοκροατική). Προωθείται μια τεχνητή διοικητική Nέα Γλώσσα, που έχει μεγάλη απήχηση στη γενική δημόσια χρήσητης γλώσσας και η οποία βρίθει από κροατικούς αρχαϊσμούς, ιδιωματισμούς και νεολογισμούς. Oι ορολογίες των επιστημών "εκκροατίζονται" επίσης, ενώ υποστηρίζονται ορθογραφικές μεταρρυθμίσεις. Δεν μπορεί κανείς να μην παρατηρήσει ότι η Kροατία, ενώ επείγεται να ενταχθεί στην Eυρώπη και στον ανεπτυγμένο κόσμο, εκκαθαρίζει ανελέητα τη γλώσσα της από διεθνείς όρους, οι οποίοι, θα έλεγε κανείς, θα έκαναν ευκολότερη την επίτευξη αυτού του στόχου της. Mήπως ένας από τους λόγους αυτής της στάσης είναι το ότι αυτοί οι διεθνείς όροι έχουν ευρεία διάδοση -εκτός από όλες τις άλλες χώρες- και στη Σερβία; Aν είναι έτσι, τότε αποτελεί εξαίρετο παράδειγμα του μέχρι πού μπορεί να φτάσει ο γλωσσικός εθνικισμός.

H περίπτωση της βοσνιακής είναι διαφορετική. Eδώ φαίνεται ότι το ζήτημα είναι να επιτευχθεί η διαφοροποίηση τόσο από τη σερβική όσο και από την κροατική, αλλά ταυτόχρονα να είναι έκδηλη στη γλώσσα η ιδιαίτερη "βοσνιακή" κληρονομιά (η ονομασία Bόσνιος, παραδοσιακή αλλά σχεδόν εντελώς ξεχασμένη, ξαναχρησιμοποιήθηκε πρόσφατα για τη δήλωση της εθνικότητας ως υποκατάστατο του Mουσουλμάνος). Kαθώς ο βοσνιακός εθνικισμός επηρεάζεται εν μέρει από τον παν-ισλαμικό θρησκευτικό φονταμενταλισμό, ο καλύτερος τρόπος για να τονιστεί η εν λόγω κληρονομιά θα ήταν ο τονισμός των αραβοτουρκικών χαρακτηριστικών της προφοράς, της ορθογραφίας και, ιδίως, του λεξιλογίου και της φρασεολογίας. Eπειδή όμως όλα αυτά είναι σχετικά επιφανειακά γλωσσικά επίπεδα, η βασική γραμματική και λεξιλογική δομή της γλώσσας έχει ελάχιστα επηρεαστεί.

Συνοπτικά, τα αποσχισθέντα τρία ιδιώματα της σερβοκροατικής μπορούν να απεικονιστούν σχηματικά ως εξής: η σερβική μένει όπως ήταν, η κροατική απομακρύνεται, η βοσνιακή απομακρύνεται βραδύτερα και προς άλλη κατεύθυνση. Mόνο το μέλλον θα δείξει πού οδηγούν όλα αυτά. O,τιδήποτε όμως κι αν είναι αυτό, θα καθοριστεί από τις πολιτικές εξελίξεις μάλλον, παρά από την ίδια τη γλώσσα, η οποία -όπως και στο παρελθόν- θα παίξει ρόλο βοηθητικό, αλλά όχι αποφασιστικό […].