• 2.2.1 Οι βασικοί παράγοντες του "επικοινωνιακού τριγώνου" (πομπός, δέκτης,μήνυμα, πραγματικότητα αναφοράς)

Οι βασικοί παράγοντες του "επικοινωνιακού τριγώνου" (πομπός, δέκτης,μήνυμα, πραγματικότητα αναφοράς) προσφέρονται για μια λειτουργική ταξινόμηση των ειδών του λόγου ως εξής: αν δεχθούμε ότι ο έσχατος λόγος ύπαρξης κάθε κειμένου ή λόγου είναι ο σκοπός για τον οποίον συντάσσεται ή εκφωνείται [1, 2, 3] και αν συσχετίσουμε την έννοια του σκοπού με κάθε έναν από τους ανωτέρω παράγοντες, τότε προκύπτουν τέσσερα θεμελιώδη είδη λόγου (Kinneavy 1971), όπως περιγράφονται στη συνέχεια.

Όταν αντικείμενο του λόγου είναι ο ίδιος ο πομπός (ομιλητής/ συγγραφέας), τότε παράγονται "κείμενα προσωπικής ή συλλογικής έκφρασης. Ο λόγος γίνεται δίαυλος για την εξωτερίκευση πλευρών της προσωπικότητας του πομπού. Το ημερολόγιο, η αυτοβιογραφία, ένα πολιτικό μανιφέστο ή ένα κείμενο διαμαρτυρίας, μια προσευχή, μια συνέντευξη ασθενούς σε ψυχαναλυτή, μια ομολογία σε φίλο αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της εκφραστικής χρήσης της γλώσσας, μέσω της οποίας ένα άτομο ή μια ομάδα "ανακοινώνει" σκέψεις, φαντασιώσεις, όνειρα, συναισθήματα ή πίστεις.

Σε άλλη περίπτωση ο λόγος μπορεί πρωταρχικά να εστιασθεί στο πρόσωπο του δέκτη (ακροατή/ αναγνώστη). Τότε ο πομπός επιστρατεύει στοιχεία από την πραγματικότητα αναφοράς γνωστά στον αποδέκτη του, εκτιμά την "ψυχολογία" του τελευταίου (σκέψεις, επιθυμίες, προσδοκίες) και φορά το προσωπείο του έντιμου και ενημερωμένου ομιλητή/ συγγραφέα στην προσπάθειά του να "υποχρεώσει" τον ακροατή/ αναγνώστη να ασπαστεί μια καινούργια άποψη ή να κάνει κάτι που δεν είχε σκοπό να κάνει. Η εμπορική και η πολιτική διαφήμιση, ο πολιτικός λόγος, η δικανική αγόρευση και το εκκλησιαστικό κήρυγμα είναι "κείμενα" πειθούς.

Μια από τις βασικές ιδιότητες της γλώσσας είναι να περιγράφει ή να αναπαριστά την πραγματικότητα. Τα δελτία καιρού, τα ειδησεογραφικά δελτία και οι τηλεφωνικοί κατάλογοι απεικονίζουν τη "γνωστή" πραγματικότητα. Η λειτουργία της γλώσσας εδώ είναι τυπικά πληροφοριακή. Η ιστοριογραφία, η ανατομία και η βοτανολογία συστηματοποιούν στοιχεία της πραγματικότητας και τα πλαισιώνουν με αποδεικτικά εγκυρότητας. Στη λειτουργία αυτή της γλώσσας η πληροφοριακή αναφορά συναντάται με την επιστημονική επεξεργασία των δεδομένων της πραγματικότητας. Τέλος, τα ερωτηματολόγια, οι συνεντεύξεις και τα σεμινάρια δεν θέτουν, υποθέτουν (δηλαδή αναζητούν) την πραγματικότητα. Εδώ έχουμε να κάνουμε με τη διερευνητική πλευρά της αναπαραστατικής χρήσης της γλώσσας. Σε όλες τις ανωτέρω περιπτώσεις παράγονται "κείμενα" αναφοράς στην πραγματικότητα ή πληροφοριακά "κείμενα" με την πιο γενική σημασία του όρου.

Όταν στόχος της επικοινωνιακής διαδικασίας δεν είναι ούτε ο πομπός ούτε ο δέκτης ούτε η πραγματικότητα αναφοράς αλλά το ίδιο το μήνυμα, τότε το προϊόν του λόγου είναι λογοτεχνία. Κι αυτό γιατί η γλώσσα στην περίπτωση αυτή συστήνει ένα "σύμπαν λόγου" από το μηδέν, κατασκευάζει μια πραγματικότητα που απλώς μιμείται την πραγματική και προσκαλεί τον αναγνώστη να την επισκεφθεί και να την απολαύσει. Η φασματική παρουσία του συγγραφέα, οι αναφορές στην πραγματική (μη πλασματική) πραγματικότητα και οι στρατηγικές πειθούς έχουν δευτερεύουσα σημασία σε σχέση με το λογοτεχνικό γεγονός.

Είναι πλάνη να νομισθεί ότι τα είδη του λόγου αποτελούν ανεξάρτητες οντότητες. Η επικάλυψη στόχων σε ένα κείμενο δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο. Πάντως, σε κάθε περίπτωση οπρωταρχικός σκοπός είναι ένας. Γι' αυτό είναι ενδιαφέρον να εξετασθούν διεξοδικά τα "γραμματολογικά" γνωρίσματα (π.χ. οργανωτικό πρότυπο, ταυτότητα ύφους) των τεσσάρων θεμελιωδών ειδών λόγου.