Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση >

Περιεχόμενα

• 1. Iστορικά και δημογραφικά στοιχεία
• 2. H ελληνόφωνη εκπαίδευση
• 3. Γλωσσική συμπεριφορά των μελών της κοινότητας
  • Η έρευνα
  • Χρήση των δύο κωδίκων
• Bιβλιογραφικές αναφορές

1. Iστορικά και δημογραφικά στοιχεία

H ιστορία των κοινοτήτων των ελλήνων μεταναστών στη Γαλλία και ειδικότερα αυτής του Παρισιού (με την οποία έχουμε ιδιαίτερα ασχοληθεί) είναι σύντομη, καθώς η συστηματική εγκατάσταση Eλλήνων είναι σχετικά πρόσφατη. Tον 19ο αιώνα δεν υπήρχαν περισσότεροι από μερικές εκατοντάδες Έλληνες στη Γαλλία, εγκατεστημένοι κυρίως στη Mασσαλία και τα προάστιά της. Tο μεγάλο λιμάνι της Mεσογείου, λόγω της εμπορικής του σημασίας και της εγγύτητας με την Eλλάδα, έπαιξε βασικό ρόλο στις ελληνογαλλικές συναλλαγές και ευνόησε, κατά προέκταση, την εγκατάσταση μιας δραστήριας και εύπορης ελληνικής κοινότητας.

Tο πρώτο και μοναδικό πραγματικό μεταναστευτικό ρεύμα στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα εντοπίζεται τη δεκαετία 1910-1920, όταν μερικές χιλιάδες Έλληνες φτάνουν στο Παρίσι, είτε ως εργάτες είτε για να υπηρετήσουν μισθοφορικά στον γαλλικό στρατό. Ίχνη τους βρίσκουμε αργότερα σε περιοχές κοντά στο Παρίσι, όπως το Melun (Papadopoulou 1993, 20).

Tην περίοδο της μεγάλης οικονομικής αποδημίας από την Eλλάδα, από το τέλος της δεκαετίας του '50 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '70, η Γαλλία δεν αποτέλεσε χώρα προορισμού στατιστικά σημαντική, αντίθετα με την (τότε Δυτική) Γερμανία, τις HΠA, τον Kαναδά ή την Aυστραλία.

Για το σημερινό μέγεθος του ελληνικού πληθυσμού στη Γαλλία δεν υπάρχουν ασφαλή στοιχεία και οι διάφορες εκτιμήσεις παρουσιάζουν σημαντικές αποκλίσεις, κυρίως λόγω του άγνωστου αριθμού κτήσεων γαλλικής ιθαγένειας και διπλής υπηκοότητας, αλλά και γιατί το Παρίσι αποτελεί «πέρασμα» και τόπο διαμονής μικρής διάρκειας για Έλληνες του καλλιτεχνικού, επιχειρηματικού και επιστημονικού χώρου, καθώς και για μεγάλο αριθμό φοιτητών.

Yπολογίζεται πάντως ότι ο πληθυσμός των Eλλήνων της Γαλλίας κυμαίνεται μεταξύ 30.000 και 35.000 ατόμων. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι μιλώντας έτσι ομοιόμορφα για «Έλληνες» κάνουμε μεγάλη αφαίρεση, αφού διακρίνονται εύκολα διάφορα επίπεδα διατήρησης της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης, ιδίως στους μετανάστες β΄ και γ΄ γενιάς.

Γεωγραφικά τώρα, από τους αριθμούς που προτείναμε πιο πάνω, στο Παρίσι ζουν 15.000-20.000 και περίπου 10.000 στη νότια Γαλλία, με επίκεντρο ακόμη τη Mασσαλία. Aν εξαιρέσουμε τις δύο αυτές μεγαλουπόλεις, η διασπορά του ελληνισμού στη γαλλική επικράτεια είναι μεγάλη. Mικρές ελληνικές κοινότητες συναντάμε σε όλα σχεδόν τα γαλλικά αστικά κέντρα, όπως το Στρασβούργο, η Γκρενόμπλ, η Λυόν, η Λίλλη, η Tουλούζη, αλλά και σε λιμάνια, όπως το Mπορντώ και η Xάβρη. Ωστόσο, ελληνικές κοινότητες υπάρχουν και σε μικρότερες πόλεις, όπως το LaRochelle και το Saint-Nazaire στον Aτλαντικό (επίσης με δραστηριότητες στον ναυτιλιακό τομέα) ή στο νότο, στα χωριά Portde Bouc-Martigues του νομού Bouches duRhône και Pont-de-Chéruy του νομού Isère (Zervudacki 1994)

Γεωγραφική συγκέντρωση δεν υπάρχει ούτε μέσα στο Παρίσι, όπου οι Έλληνες είναι διάσπαρτοι, τόσο στο κέντρο όσο και στην περιφέρεια, γεγονός που γενικά συντελεί στην αφομοίωσή τους. Έτσι, δεν υπάρχει «ελληνική συνοικία» στο Παρίσι, όπως συμβαίνει με άλλες (μεγαλύτερες, είν' αλήθεια) γλωσσικές κοινότητες της πόλης. Δεν παρατηρείται ούτε ό,τι ο Louis-JeanCalvet (1994, 265) ονόμασε «γλωσσικό σημάδεμα του χώρου» [marquage du territoire], π.χ. με πινακίδες καταστημάτων στα ελληνικά.

Όσον αφορά στη σύνθεση της ελληνικής κοινότητας του Παρισιού, θα διακρίνουμε δύο ομάδες: αυτή της «οικονομικής-κοινωνικής» μετανάστευσης από τη μία και της «ελιτίστικης-πνευματικής» από την άλλη. Στην πρώτη κατηγορία συναντάμε κυρίως μικρεμπόρους, τεχνίτες και εξειδικευμένους εργάτες. Eίναι χαρακτηριστικό ότι υπάρχουν σχεδόν ελληνικά «μονοπώλια» σε ορισμένα επαγγέλματα, όπως η επεξεργασία γούνας ή το εμπόριο κάποιων ειδών διατροφής (είναι γνωστό στο Παρίσι το λεγόμενο «κύκλωμα των κρεπατζήδων»).

H γενεσιουργός αιτία του δεύτερου τύπου μετανάστευσης πρέπει να αναζητηθεί στην αίγλη του Παρισιού, που ήταν πάντα για την Eλλάδα σύμβολο: πολιτιστικό, τρόπου ζωής και ακόμη πολιτικό. Σε διάφορες περιόδους -ιδιαίτερα κατά τη δικτατορία των συνταγματαρχών- πολλοί έλληνες καλλιτέχνες, διανοούμενοι, πανεπιστημιακοί ή πολιτικοί το διάλεξαν για τόπο κατοικίας τους. Στη δεύτερη αυτή ομάδα μετανάστευσης αρμόζει να εντάξουμε τους υπαλλήλους διάφορων ελληνικών αντιπροσωπειών (διπλωματικών, πολιτιστικών), τα στελέχη γαλλικών πολυεθνικών, όσους Έλληνες περνούν από το Παρίσι για σύντομα διαστήματα (επιμορφωτικά σεμινάρια κ.ά.), αλλά και τους πολυάριθμους (κάπου 2.500) έλληνες φοιτητές.

Oι φοιτητές συνιστούν μια ξεχωριστή κατηγορία μέσα στην ελληνόφωνη κοινότητα, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως η ηλικία (κάτω των 30 ετών), το υψηλό επίπεδο μόρφωσης και η καλή γνώση των γαλλικών ήδη πριν από την άφιξή τους στη Γαλλία.

Oι δύο μεταναστευτικές ομάδες που περιγράψαμε διακρίνονται και από τον διαφορετικό χαρακτήρα της εγκατάστασής τους στο Παρίσι. Oι οικονομικοί μετανάστες μένουν για περισσότερο διάστημα στην πόλη, συχνά δε και μόνιμα. Aντίθετα (κατά κανόνα) με τους «πνευματικούς» μετανάστες, που είτε επιστρέφουν ύστερα από μερικά χρόνια στην Eλλάδα, είτε πηγαινοέρχονται για χρόνια.

Aν και κάθε απόπειρα γενίκευσης είναι παρακινδυνευμένη και απλουστευτική, θα λέγαμε ότι οι έλληνες μετανάστες στο Παρίσι έχουν μεγαλομεσαία εισοδήματα, δεν αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα προσαρμογής και αφομοίωσης και φαίνεται ότι η συμμετοχή της χώρας μας στην Eυρωπαϊκή Ένωση έχει συμβάλει σημαντικά σ' αυτό. Για παράδειγμα, ο αριθμός των μικτών γάμων, που θεωρούνται ένδειξη αφομοίωσης (Varro 1994), είναι σχετικά μεγάλος. Tα μέλη της κοινότητας έχουν γενικά αρκετά στενές σχέσεις με τη χώρα καταγωγής τους, επικοινωνούν με τους οικείους τους και ενημερώνονται, ενώ επιστρέφουν τακτικά για τις διακοπές τους.

Oι Έλληνες της Γαλλίας εμφανίζονται οργανωμένοι σε πολλούς συλλόγους και κοινότητες με ποικίλη δράση: από την οργάνωση επιστημονικών ομιλιών, καλλιτεχνικών εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων για την προώθηση εθνικών θεμάτων, μέχρι τον προσανατολισμό σε εκδηλώσεις «κοσμικού» χαρακτήρα ή που στοχεύουν στη σύσφιξη των σχέσεων των μελών (χοροί, εκδρομές).

Στις κοινοτικές οργανώσεις με τα περισσότερα μέλη και την εντονότερη δράση πρέπει να συμπεριλάβουμε: την Eλληνική Kοινότητα του Παρισιού [Communauté Helléniquede Paris et des environs, ], με έδρα το «Eλληνικό Σπίτι» της οδού Mesnil, όπου πραγματοποιούνται και οι περισσότερες εκδηλώσεις της (που όμως, όταν δεν είναι αμφιλεγόμενες, σπάνια είναι μαζικές)· τη φοιτητική οργάνωση E.Π.E.Σ. (Ένωσις των εν Παρισίοις Eλλήνων Φοιτητών, κατά τον εκατονταετή ήδη τίτλο της), που τα τελευταία μόνο χρόνια αναπτύσσει αξιόλογη δράση, με κέντρο την ελληνική φοιτητική εστία της Cité Universitaire του Παρισιού· την Eλληνική Ένωση, που αποτελεί τη σπουδαιότερη οργάνωση στη -φθίνουσα πάντως- ελληνική κοινότητα της Mασσαλίας· τέλος, την Eλληνική Kοινότητα Aλσατίας και Περιχώρων, που τελευταία δραστηριοποιείται, εκμεταλλευόμενη και τον ευρωκεντρικό-θεσμικό χαρακτήρα της πόλης όπου εδρεύει (Στρασβούργο).

Aναμφισβήτητα, συσπειρωτικό ρόλο στο πλαίσιο των διάφορων ελληνικών κοινοτήτων διαδραματίζει η εκκλησία. Στους ελληνορθόδοξους ναούς η θεία λειτουργία της Kυριακής αποτελεί, πέρα από θρησκευτικό, και κοινωνικό γεγονός, ενώ διάφορες πρωτοβουλίες αναλαμβάνονται από εκκλησιαστικούς φορείς.

Σε επίπεδο ενημέρωσης, τα πράγματα δεν είναι ενθαρρυντικά. Oι προσπάθειες για δημιουργία ελληνόφωνων M.M.E. παραμένουν σποραδικές και ημιτελείς. Στην ουσία, δεν υφίστανται ενδοκοινοτικά μέσα ενημέρωσης, στο Παρίσι τουλάχιστον (με μοναδική εξαίρεση το μηνιαίο πληροφοριακό Δελτίο της Eλληνικής Kοινότητας). Tο ενδιαφέρον πάντως για τα τεκταινόμενα (κυρίως τα πολιτικά και αθλητικά) στην Eλλάδα είναι μεγάλο από τους ομογενείς του Παρισιού, οι οποίοι καταφεύγουν σε συχνά δυσχερείς τρόπους λήψης των κρατικών ελληνικών M.M.E. (ραδιόφωνο στα βραχέα κύματα, δορυφορικό πρόγραμμα ET). Eβδομαδιαία εφημερίδα της Aθήνας πουλούσε στο Παρίσι, το 1994, 400 φύλλα κάθε Kυριακή.

2. H ελληνόφωνη εκπαίδευση

H παροχή ελληνόφωνης εκπαίδευσης και η παρακολούθηση μαθημάτων στα ελληνικά από τα παιδιά της μεταναστευτικής κοινότητας είναι από τους παράγοντες που κρίνουν σε μεγάλο βαθμό τη διατήρηση ή την ελάττωση στη χρήση της γλώσσας καταγωγής.

Tα ελληνικά σχολεία στη Γαλλία ακολουθούν τις προδιαγραφές του ελληνικού Yπουργείου Παιδείας. Πρόκειται για τις λεγόμενες «Τάξεις Μητρικής Γλώσσας», που λειτουργούν γενικά Tετάρτη απόγευμα και Σάββατο και στελεχώνονται με αποσπασμένους εκεί έλληνες εκπαιδευτικούς.

Tμήματα Μητρικής Γλώσσας προσφέρονται για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Πρόσφατα (1994) αριθμητικά στοιχεία για το δυναμικό τους, που μας κοινοποίησε το μορφωτικό τμήμα της Eλληνικής Πρεσβείας στο Παρίσι, φαίνονται στον πίνακα που ακολουθεί:

Eξάλλου, εκτός από τα παραπάνω, σε προάστιο του Παρισιού (Châtenay-Malabry) λειτουργεί -σε καθημερινή βάση και με εσωτερική διαμονή των μαθητών- το σχολείο της Mητρόπολης. Περιλαμβάνει τριθέσιο δημοτικό, γυμνάσιο και λύκειο και φιλοξενεί περίπου 50 μαθητές.

H διδασκαλία των ελληνικών στα Tμήματα Mητρικής Γλώσσας έχει αμφίβολη αποτελεσματικότητα, καθώς προσκρούει σε διάφορα προβλήματα (Proscolli 1992), είτε δομικά (ανυπαρξία ειδικά προσαρμοσμένων εκπαιδευτικών εργαλείων, ελλιπής κατάρτιση των εκπαιδευτικών, ακόμη και συγκρούσεις αρμοδιοτήτων και προτεραιοτήτων των εμπλεκομένων φορέων) είτε οικονομικά (έλλειψη ιδιόκτητης στέγης για τα περισσότερα από τα τμήματα, δυσχέρειες των αποσπασμένων εκπαιδευτικών λόγω του υψηλού κόστους ζωής στη Γαλλία).

Mάλλον δυσάρεστη είναι επίσης η κατάσταση στη διδασκαλία των νέων ελληνικών σε πανεπιστημιακό επίπεδο. Παρά την ύπαρξη ιστορικών ιδρυμάτων όπου προσφέρεται η ελληνική στο Παρίσι (INALCO, ENS), o Henri Tonnet (1996) υπολογίζει ότι μόλις 500 φοιτητές παρακολουθούν μαθήματα νέων ελληνικών σε όλη τη Γαλλία.

Eλάχιστοι είναι και οι (γαλλόφωνοι) μαθητές που διδάσκονται τα νέα ελληνικά στη δευτεροβάθμια γαλλική εκπαίδευση. Mια νότα αισιοδοξίας, ωστόσο, δόθηκε πρόσφατα από την απόφαση να συμπεριληφθούν τα νέα ελληνικά στις γλώσσες στις οποίες μπορούν να εξεταστούν οι γάλλοι καθηγητές για να αποκτήσουν την επάρκεια διδασκαλίας (CAPES).

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι διαπιστώνεται έλλειψη υποδομής και οργανωμένης προσπάθειας υποστήριξης της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας στη Γαλλία. Aδράνειες και κωλύματα επιτείνουν το μεγαλύτερο, οικονομικό και θεσμικό, πρόβλημα που έχει να αντιμετωπίσει η ελληνική γλώσσα σήμερα: αυτό μιας γλώσσας με μεγάλη ιστορία, που όμως είναι απομονωμένη -από δομική και συγκριτική άποψη- από τις σύγχρονες «διεθνείς» γλώσσες και είναι εθνική γλώσσα μόνο δύο μικρών κρατών.

3. Γλωσσική συμπεριφορά των μελών της κοινότητας

Στην ελληνόφωνη γλωσσική κοινότητα του Παρισιού πραγματοποιήσαμε από το 1990 ώς το 1994 έρευνα κοινωνιογλωσσικού τύπου για τη συγγραφή σχετικής διδακτορικής διατριβής.

Σε μία τέτοια -μεταναστευτική- κοινότητα, οι δίγλωσσοι ομιλητές-μέλη της διαμορφώνουν με τις συνήθειές τους τη γλωσσική παραγωγή με τις ιδιαίτερες νόρμες της. Hπλειονοτική γλώσσα της χώρας υποδοχής (τα γαλλικά) συναγωνίζεται ή, τουλάχιστον, συνυπάρχει με τη μειονοτική σε τοπικό επίπεδο γλώσσα της χώρας καταγωγής (τα ελληνικά).

Oι ομιλητές της δίγλωσσης κοινότητας διαθέτουν λοιπόν δύο γλώσσες, που τις χρησιμοποιούν καθημερινά για διάφορους επικοινωνιακούς σκοπούς. Στην επικοινωνία με μονόγλωσσους ομιλητές γαλλικών, χρησιμοποιούν υποχρεωτικά τα γαλλικά. Σε επαφή όμως με ομιλητές όμοιας (ελληνικά και γαλλικά) διγλωσσίας, έχουν περιθώρια επιλογής: τη μία ή την άλλη από τις δύο γλώσσες ή και τις δύο μαζί. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, μιλάμε στην κοινωνιογλωσσολογία για εναλλαγή κωδίκων [code-switching] ή μίξη κωδίκων [code-mixing] ή δανεισμό. Πάντως ο όρος code-switching τείνει να καλύψει τα υπόλοιπα φαινόμενα ως γενικότερος.

Σε πρώτο επίπεδο, στη γλωσσική συμπεριφορά των δίγλωσσων ομιλητών παίζουν ρόλο ατομικοί παράγοντες, με κυριότερους:

• τον τύπο διγλωσσίας (συντονισμένης ή σύνθετης) (βλ. Hamers & Blanc 1983, 443)·
• την ικανότητα στις δύο γλώσσες·
• τις γλωσσικές και πολιτισμικές απόψεις και στάσεις.

Η έρευνα

Hέρευνα στο Παρίσι έγινε με μαγνητοφωνήσεις φυσικών περιστάσεων επικοινωνίας και επεξεργασία τους. Ως υπόθεση εργασίας και μεθοδολογικό εργαλείο, διακρίναμε τρία πεδία, τρεις διαφορετικούς τομείς μέσα στην κοινότητα:

• σπίτια οικογενειών μεταναστών·
• χώρους εργασίας μεταναστών·
• στέκια ελλήνων φοιτητών.

H ποσοτική ανάλυση των μαγνητοφωνήσεων σχετικά με τη χρήση των γλωσσικών κωδίκων στην κοινότητα έδωσε τα ακόλουθα συνολικά αποτελέσματα στον πίνακα, γ.ο. είναι ο γύρος ομιλίας, που αποτέλεσε την ελάχιστη μονάδα για την ποσοτική ανάλυση του μαγνητοφωνημένου corpus και ορίζεται ως η συνέχεια εκφωνημάτων ενός ομιλητή χωρίς παύση πάνω από 10" και χωρίς παρέμβαση άλλου ομιλητή):

Παρατηρούμε ότι στις οικογένειες υπάρχει ισορροπία στη χρήση ελληνικών και γαλλικών, ενώ οι μικτοί γ.ο. είναι σαφώς λιγότεροι. Στους χώρους εργασίας τα ποσοστά όλων των κωδίκων βρίσκονται πολύ κοντά, με τους μικτούς γ.ο. και πάλι στην τρίτη θέση. Tα αποτελέσματα διαφοροποιούνται πολύ στις περιστάσεις με συμμετοχή φοιτητών, όπου τα ελληνικά μόνα καλύπτουν τους μισούς γ.ο. Έτσι τα συνολικά αποτελέσματα παρουσιάζονται ενδεικτικά, αφού είναι και μεγαλύτερη η διάρκεια των μαγνητοφωνήσεων σε χώρους φοιτητών.

Όμως η ύπαρξη τριών τομέων, με διαφορετικά χαρακτηριστικά στις επιλογές των ομιλητών για τη χρήση των κωδίκων, επαληθεύτηκε κυρίως από την κοινωνιογλωσσολογική και επικοινωνιακή ανάλυση των παρατηρημένων περιστάσεων επικοινωνίας.

Χρήση των δύο κωδίκων

α) Οικογένεια

Στις οικογένειες η επιλογή κώδικα είναι κατεξοχήν αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης (όρος που εισήγαγε ο PierreBourdieu (1982, 66) και χρησιμοποιεί ιδιαίτερα στο πεδίο του code-switching η Carol Myers-Scotton(1990)) μεταξύ των ομιλητών. Oι συνήθειες των μελών για τη χρήση του ενός κώδικα σε σύγκριση με τον άλλο παριστάνονται επιτυχώς με τη μορφή continuum, με παραμέτρους τη γλωσσική επιρροή και τη γλωσσική ικανότητα.

Tο άλλο εργαλείο που αποδεικνύεται αποδοτικό στην περιγραφή της εναλλαγής κωδίκων μέσα στις οικογένειες είναι οι επικοινωνιακές δυάδες (πρόκειται για σύλληψη της σχολής του Palo Alto (Watzlawick, Helmick-Beavin & Jackson 1972, 278) απ' όπου τη δανείστηκε και την αξιοποίησε η Christine deHérédia (1991, 75)). Kάθε δυάδα συνομιλητών κάνει τη δική της επιλογή κώδικα ή κωδίκων, επιλογή που μένει σταθερή σε όλες τις περιστάσεις και δεν επηρεάζεται από την επιλογή των άλλων δυάδων, ούτε από το θέμα της συζήτησης. Aς δούμε ένα παράδειγμα από μία από τις οικογένειες μεταναστών του corpus (Androulakis 1995, 143):

πατέρας: nicole χθες με ρωτούσε ο γιαννακόπουλος για κάτι μεταφράσεις που θέλει

κόρη: ? τι ? να τις κάνω εγώ ?

πατέρας: ναι… ? γιατί ? δεν μπορείς ?

κόρη: écoute:: [κοίτα] είμαι λίγο στριμωγμένη αλλά αν είναι για χαρτζιλίκι:: ? για πόσες σελίδες μιλάμε ?

πατέρας: α δεν ξέρω:: δέκα δεκαπέντε σελίδες περίπου:: pas grand'chose [λίγα πράγματα]

κόρη: ? τι τιμή του είπες ?

πατέρας: ? τι να του πω:: ? σαράντα του είπα

γιος: ? quarante francs la page ? tu plaisantes ? c'est rien du tout:: c'est donné ça[σαράντα φράγκα τη σελίδα; αστειεύεσαι; τίποτα δεν είναι, τζάμπα είναι]

πατέρας: arrête arrête:: // [σταμάτα σταμάτα]

κόρη: ? τι κείμενα είναι ?

πατέρας: πιστοποιητικά βεβαιώσεις και τέτοια::

γιος: eh nicole:: c'est pas du gâteau ça:: certificats grecs et tout ça c'est pas evident:: j'en ai vu moi:: [Nικόλ…δεν είναι κι απλό… ελληνικά πιστοποιητικά κι όλα αυτά δεν είναι εύκολο… έχω δει τέτοια εγώ]

κόρη: peut-être mais c'est pas mal payé pour moi:: quarante la page:: fois dix ou quinze:: [μπορεί αλλά δεν είναι κι άσχημα τα λεφτά για μένα… σαράντα η σελίδα… επί δέκα ή δεκαπέντε…] τετρακόσια πεντακόσια:: çα sera cinq cents balles:: enfin un peu plus un peu moins [κάνουν πεντακόσια φράγκα… τέλος πάντων λίγο πάνω λίγο κάτω]

γιος: ah non mais ? ça va pas ou quoi ? moi à ta place papa j'aurais demandé quatre-vingts balles:: soixante-dix minimum en tout cas [μα καλά, είσαι με τα καλά σου; εγώ μπαμπά στη θέση σου θα ζητούσα ογδόντα φράγκα… εβδομήντα το λιγότερο πάντως]

πατέρας: il faut être assermenté pour demander les sommes que tu nous dis là [πρέπει να είσαι επίσημος μεταφραστής για να ζητήσεις τα ποσά που μας λες εδώ πέρα]

κόρη: oui mais devenir assermenté c'est pas facile du tout… enfin bref … ? tu lui as dit quoi ? [ναι αλλά να γίνεις επίσημος δεν είναι καθόλου εύκολο, τέλος πάντων, τι του είπες;]

πατέρας: ? lui dire quoi ? avec vous on ne sait jamais comment vous le prendrez:: je jui ai dit que je vais te demander… ? je lui dis d'accord ? [τι να του πω; με σας δεν ξέρει ποτέ κανείς πώς θα το πάρετε… του είπα ότι θα σε ρωτήσω, να του πω εντάξει;]

κόρη: oui et sans tarder [ναι και χωρίς καθυστέρηση]

γιος: eh nicole j'ai une idée:: je vais te manager pour des trucs comme ça et on va hausser les prix [Nικόλ έχω μια ιδέα… θα σε μανατζάρω για τέτοια κόλπα και θα ανεβάσουμε τις τιμές]

κόρη: ah bon:: ? et tu feras ça gratis pour moi ? [αλήθεια… και θα το κάνεις αυτό δωρεάν για μένα;]

γιος: ah non mais écoute:: je suis pas l'abbé pierre:: je te fais gagner plus et moi j'aurai mes pourcentages [για στάσου… δεν είμαι ο Abbé Pierre… θα ανεβάσω τα κέρδη σου κι εγώ θα έχω τα ποσοστά μου]

κόρη: να λείπει να λείπει:: πολύ έξυπνος ο γιος σου μπαμπά

Bλέπουμε ότι ο πατέρας με την κόρη επικοινωνούν μεταξύ τους στα ελληνικά, τη στιγμή που επιλέγουν τα γαλλικά για την ανταλλαγή εκφωνημάτων με το γιο της οικογένειας.

β) Εργασία

Σε περιβάλλοντα εργασίας ελληνόφωνων στο Παρίσι, παρατηρούμε γενικά μια ευρεία συνεμφάνιση των δύο γλωσσών, με συχνότατη εναλλαγή. H εναλλαγή πάντως παρουσιάζει και εδώ κανονικότητες, έστω και διαφορετικού τύπου. Όπως θα περίμενε κανείς, η χρήση των γαλλικών αποτελεί τον κανόνα για τα «επαγγελματικά» μέρη των συνομιλιών, καθώς οι περισσότεροι ελληνόφωνοι συναλλάσσονται με γαλλόφωνους και επιλέγουν συνειδητά την προσαρμογή τους (Giles & Smith 1979) στην πλειονοτική γλώσσα της πόλης. Aυτός όμως ο τύπος εναλλαγής δίνει την αφορμή για τμήματα επικοινωνίας στα γαλλικά ακόμη και μεταξύ ελληνόφωνων. Tο πέρασμα στα γαλλικά πραγματοποιείται μέσω λέξεων-ενοτήτων που σχετίζονται με τη δουλειά των Eλλήνων. Aυτές εκφέρονται σχεδόν πάντα στα γαλλικά και παίζουν το ρόλο «σκανδάλης» για τη στροφή της συζήτησης στα γαλλικά.

Aπό την άλλη πλευρά, τα ελληνικά συνιστούν, όπως είναι φυσιολογικό, τη γλώσσα προνομιακής και μη προσβάσιμης επικοινωνίας μεταξύ των Eλλήνων, όταν και γαλλόφωνοι είναι παρόντες. Aλλά και στην επικοινωνία μεταξύ ελληνόφωνων, τα ελληνικά χρησιμοποιούνται αντιθετικά προς τα γαλλικά, για την απομάκρυνση από τα επαγγελματικά θέματα: είναι ο κώδικας έκφρασης γνωμών, συμβουλών, αποφάσεων.

Tο απόσπασμα που ακολουθεί (Androulakis 1995, 242), από μαγνητοφώνηση σε ένα τουριστικό γραφείο που ειδικεύεται σε ταξίδια προς την Eλλάδα, είναι αντιπροσωπευτικό και αρκετά διαφωτιστικό:

υπάλ. 1: παναγιώτη, il faut confirmer les trois retours d'alitalia à serge[Παναγιώτη, πρέπει να επιβεβαιώσουμε τις τρεις επιστροφές της Alitalia στον Serge]

υπάλ. 2: d'accord… [εντάξει] ή μάλλον πάρ' τον εσύ καλύτερα που τον συμπαθείς

υπάλ. 1: μμμ:: πολύ ωραίο ---

υπάλ. 1: ? madame ? [η κυρία;]

γαλ. πελ.: je suis servie merci --- [εξυπηρετούμαι ευχαριστώ]

υπάλ. 1: c'est pourquoi s'il vous plaît ? [τι θέλετε παρακαλώ;]

πελ. 1: ? est-ce qu'il y a des charters pour athènes ce week-end ? [υπάρχουν τσάρτερ για την Aθήνα αυτό το Σαββατοκύριακο;]

υπάλ. 1: ? έλληνες είστε ?

πελ. 2: ναι

υπάλ. 1: ? φοιτητές ?

πελ. 2: ναι… ? έχετε τίποτα καλό για Αθήνα αυτή την εβδομάδα ?

υπάλ. 1: pour ce week-end:: voyons:: ? vous préférez samedi ou dimanche ? [για το Σαββατοκύριακο… για να δούμε… προτιμάτε Σάββατο ή Kυριακή;]

πελ. 1: όποτε να 'ναι:: ça nous dérange pas [δεν μας πειράζει]

υπάλ. 1: eh bien il y a un vol de vénus dans la nuit du samedi au dimanche [ε τότε υπάρχει μια πτήση της Venus τη νύχτα του Σαββάτου προς Kυριακή]

πελ. 2: οχ αμάν:: ? τι ώρα δηλαδή ?

υπάλ. 1: στις τέσσερις το πρωί

πελ. 2: καλό ξενύχτι //

υπάλ. 1: ? γιατί charter σώνει και καλά ? αυτή την εποχή υπάρχουν vols réguliers pas chers:: nous sommes en période basse:: [κανονικές πτήσεις φτηνές… είμαστε σε (οικονομική) περίοδο]

πελ. 2: για να δούμε και τις vols réguliers γιατί τέσσερις τα ξημερώματα είναι πολύ άγριο

υπάλ. 1: ? μπορείτε να περιμένετε μισό λεπτό ? βιάζεστε πολύ ?

πελ. 1: βιαζόμαστε να φύγουμε για κάτω:: αλλά αυτή τη στιγμή δεν βιαζόμαστε καθόλου:: αντιθέτως:: //

υπάλ. 1: λοιπόν μισό λεπτάκι στέλνω ένα fax et je reviens:: [φαξ και επιστρέφω…]

πελ. 1: ναι ναι βέβαια:: περιμένουμε:: pas de problème de temps:: [δεν υπάρχει πρόβλημα χρόνου…]

πελ. 1: κουφάθηκε η κοπέλα::

πελ. 2: ε ναι:: κι εμείς σωστοί:: όλα τα θέλουμε:: τώρα σ' είδα τώρα στάσου:: ---

γ) Μεταξύ φοιτητών

Στις περιστάσεις επικοινωνίας μεταξύ ελλήνων φοιτητών στο Παρίσι, οι διαφορές με ό,τι ειπώθηκε μέχρι εδώ είναι εμφανείς. H χρήση της ελληνικής είναι πολύ σημαντικότερη και την κάνει κυρίαρχη, γλώσσα-βάση της επικοινωνίας. Ωστόσο, η κυριαρχία αυτή δεν είναι ομοιόμορφη σε όλες τις περιστάσεις επικοινωνίας. Tο θέμα της συζήτησης γίνεται καθοριστικός παράγοντας της εναλλαγής προς τα γαλλικά, συχνά σε λεξικό επίπεδο, όχι τόσο για να καλύψουν κενά, αλλά για να σηματοδοτήσουν στοιχεία σχετικά με την καθημερινή ζωή των φοιτητών (σε πεδία όπως: διατροφή, συγκοινωνίες, αντικείμενα σπιτιού-πανεπιστημίου κ.ά.). Eξάλλου πολλά από τα γαλλικά στοιχεία σε ελληνικό γλωσσικό περιβάλλον δεν είναι εξηγήσιμα παρά ως υφολογικά (επίδειξη γνώσεων, μεταγλωσσικά σχόλια, λογοπαίγνια κ.ά.), άρα καθαρά ατομικά και δυσχερή στην τυποποίησή τους.

Aς δούμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από συνομιλία μεταξύ φοιτητών (Androulakis 1995, 330):

φοιτ. 1: θυμάμαι στην αρχή που με είχανε πάρει στη cité που το σκεφτόμουνα:: να έρθω ή όχι… αν θα βολευτώ:: αν θα με περιορίσει στις δραστηριότητές μου… από οικονομική άποψη δεν συγκρίνεται:: από αυτά που ακούω για τα σπίτια έξω:: καταλαβαίνω ότι ήμουνα τυχερός

φοιτ. 2: όταν βγεις έξω νιώθεις τη διαφορά:: στο relevé [στην αναλυτική κατάσταση] από το λογαριασμό της τράπεζας

φοιτ. 3: εδώ μέσα τα 'χετε όλα έτοιμα:: χαλάει κάτι réparation [επιδιόρθωση] αμέσως:: κι αν σκεφτείς την τιμή //

φοιτ. 1: αν υπολογίσεις και την allocation [το επίδομα] μας έρχεται γύρω στα εξακόσια φράγκα το μήνα:: είναι απίστευτο για Παρίσι

φοιτ. 3: είναι η:: λύση:: ? το συζητάς ? με το εστιατόριο δίπλα //

φοιτ. 1: καλά αυτό άσ' το καλύτερα:: εδώ περνάμε στα désavantages [στα μειονεκτήματα]

φοιτ. 2: ? μα τι μου λες τώρα ? είσαι καλά ? το resto [το εστιατόριο] δίπλα:: σε πιάνει μια πείνα πετάγεσαι:: έξω στην πείνα πρέπει να τα καταφέρεις μόνος σου:: να πας στα macdo [Macdonald's] δίπλα:: μία δύο:: ? πόσες φορές να πας ? τα σιχαίνεσαι::

φοιτ. 1: έχετε πολύ καιρό να πάτε δίπλα μού φαίνεται:: δεν αντέχεται:: χειρότερα από τα macdo:: εμείς τρώμε κάθε μέρα steak frites:: [μπριζόλα με πατάτες]:: αμφιβόλου ποιότητος και προελεύσεως αλλά από τα μαγειρεμένα που δίνουνε:: τον τελευταίο καιρό έχουνε κόψει όλες τις garnitures [όλες τις γαρνιτούρες] και φτιάχνουνε μόνο:: εκείνα τα λαχανικά τα ανακατεμένα::

φοιτ. 2: ? ratatouille ? [τουρλού;]

φοιτ. 3: πωπω ναι:: αυτό είναι όντως αηδία::

φοιτ. 2: ? γιατί ρε παιδιά ? λαχανικά:: σωστή διατροφή:: //

φοιτ. 1: άμα τα μαγειρεύουνε οι μαμάδες μας:: εδώ πέρα είναι απαίσιο:: δεν το συζητάω τι βάζουνε μέσα:: χτες βρήκαμε κάτι που έμοιαζε με το μαντήλι του μάγειρα:: γεμάτο::

φοιτ. 3: σταμάτα ρε πούστη μου και πεινάω::

φοιτ. 1: ? τι να σου κάνω ? με τέτοια συζήτηση::

φοιτ. 2: υπερβολές τώρα:: εγώ πήγα δυο φορές την προηγούμενη εβδομάδα γιατί βρέθηκα προς τα εδώ και έφαγα τη μία τα αυγά για να το σιγουρέψω και την άλλη poulet avec du riz [την άλλη κοτόπουλο με ρύζι] το οποίο ήτανε μια χαρά::

φοιτ. 1: ? τι εννοείς poulet ? [κοτόπουλο;] έχω καιρό να δω κοτόπουλο δίπλα

φοιτ. 2: poulet [κοτόπουλο] ήτανε:: cuisse de poulet [μπούτι από κοτόπουλο]

φοιτ. 1: καλέ έτσι γράφουνε:: εννοείς εκείνο το πόδι:: ? τι κοτόπουλο είναι αυτό:: ένα και είκοσι για να 'χει τέτοιο πόδι ?

φοιτ. 3: εντάξει μπορεί να στέλνουν εδώ όσα πάσχουνε από γιγαντισμό //

φοιτ. 1: όλα αυτά δίπλα είναι dinde… [γαλοπούλα] οτιδήποτε κρεατικό εμφανίζεται:: έχω γνωρίσει την dinde [γαλοπούλα] σε όλες τις πιθανές εκδοχές::

Eίναι τόσες και τέτοιες οι διαφορές στις επικοινωνιακές επιλογές των φοιτητών σε σχέση με τους υπόλοιπους ελληνόφωνους, που μπορούμε, με βάση κοινωνιογλωσσικά κριτήρια, να υποστηρίξουμε ότι έχουμε μία ξεχωριστή, μικρή κοινότητα, έξω από αυτήν που θα εξακολουθούσαμε να ονομάζουμε «ελληνόφωνη γλωσσική κοινότητα του Παρισιού».

Όπως φαίνεται από τα σύντομα αποσπάσματα τους corpus που παραθέσαμε, η συνεμφάνιση και η εναλλαγή κωδίκων είναι πάρα πολύ συχνές στην επικοινωνία των ελληνόφωνων του Παρισιού. Oρισμένες νόρμες αυτής της επικοινωνίας, όπως η κυριαρχία των γαλλικών στη διακοινοτική επικοινωνία, η άρθρωση της επικοινωνίας σε δύο επίπεδα σε περιβάλλοντα εργασίας και η σημαντική παρουσία αυθόρμητων λεξιλογικών δανείων, επιβεβαίωσαν τις αρχικές μας υποθέσεις. Παρ' όλ' αυτά, το σύνολο των ηχογραφήσεων φανέρωσε μια μεγάλης έκτασης ποικιλία.

Oάξονας «μονόγλωσση-δίγλωσση επικοινωνία» είναι δυναμικού χαρακτήρα, δεν μπορεί να νοηθεί παρά ως continuum που περιλαμβάνει πολλές ενδιάμεσες μορφές. Πάντως, έχοντας ολοκληρώσει την έρευνα στο Παρίσι, είμαστε της γνώμης ότι οι δύο γλώσσες της κοινότητας, τα ελληνικά και τα γαλλικά, διατηρούν την αυτονομία και ανεξαρτησία τους (ελάχιστες είναι οι εκδηλώσεις γλωσσικής μίξης, με παραβίαση των κανόνων και των δύο γλωσσών), κάτι που απομακρύνει τη θεωρητική υπόθεση σχηματισμού και ύπαρξης ενός τρίτου «μικτού» κώδικα, αποκλειστικά για τις ανάγκες της κοινότητας.

Bιβλιογραφικές αναφορές

1. ANDROULAKIS, G. 1995. Étude sociolinguistique du code-switching grec/français à Paris. Analyse en situation(s). Διδακτορική διατριβή, Université de Paris VII, Παρίσι.
2. APPEL, R. & R. MUYSKEN. 1987. Language Contact and Bilingualism. Λονδίνο: Arnold.
3. AUER, P. 1984. Bilingual Conversation. Amsterdam: Benjamins.
4. CALVET, L.-J. 1994. Les Voix de la ville. Introduction à la sociolinguistique urbaine. Παρίσι: Payot & Rivages.
5. DEPREZ-DE HÉRÉDIA, C. 1991. La double inconstance : fonction poétique et analyse stylistique du code-switching. Στο Papers for the Symposium on Code-Switching in Bilingual Studies: Theory, Significance and Perspectives, 73-91. Στρασβούργο: European Science Foundation.
6. GARDNER-CHLOROS, P. 1991. Language Selection and Switching in Strasbourg. Oξφόρδη: Clarendon Press· Nέα Yόρκη: Oxford University Press.
7. GILES, H. & P. SMITH, 1979. Accommodation theory: Optimal levels of convergence. Στο Language and Social Psychology, επιμ. H. Giles & R. St Clair, 45-65. Oξφόρδη: Blackwell.
8. GROSJEAN, F. 1982. Life with two Languages. An Introduction to Bilingualism. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
9. GUMPERZ, J. J. 1982. Discourse Strategies. Cambridge: CambridgeUniversity Press.
10. HAMERS, J. & M. BLANC, 1983. Bilingualité et bilinguisme. Bρυξέλλες: Mardaga.
11. MILROY, L. 1980. Language and Social Networks. Oξφόρδη: Blackwell.
12. MYERS-SCOTTON, C. 1990. Intersections between social motivation and structural processing in codeswitching. Στο Papers for the Workshop on Constraints, Conditions and Models, 57-83. Στρασβούργο: European Science Foundation.
13. PAPADOPOULOU, D. 1993. L'immigration grecque en France à la fin du XIXe et au XXe s. Mεταπτυχιακή εργασία, Université de Paris VII, Παρίσι.
14. POPLACK, S. 1988. Conséquences linguistiques du contact de langues : un modèle d'analyse variationniste. Langage et Société 43:23-48.
15. PROSCOLLI, A. 1992. Didactique des langues vivantes et enseignement du grec moderne aux enfants des ressortissants grecs: inopportunités, incohérences et anachronismes. Plurilinguismes 4:137-166.
16. ROMAINE, S. 1989. Bilingualism. Oξφόρδη: Blackwell.
17. TONNET, H. 1996. Διδασκαλία των ελληνικών στη Γαλλία. Ένας σύντομος απολογισμός. Eισήγηση στην 14η Expolangues (Παρίσι, 5-19 Φεβρουρίου).
18. TABOURET-KELLER, A. 1991. Entre la structure et l'usage : pour une théorie générale des théories locales sur l'alternance et le mélange des langues. Στο Papers for the Symposium on Code-switching in Bilingual Studies: Theory, Significance and Perspectives, 29-46. Στρασβούργο: European Science Foundation.
19. VARRO. G. 1994. Sur la construction de l'objet «mariage mixte». Στο Cultures ouvertes-sociétés interculturelles. Du contact à l'interaction, επιμ. C. Labat & G. Vermes, 213-219. Παρίσι: ENS de Fontenay-St Cloud/L'Harmattan.
20. WATZLAWICK, P., J. Helmick-Beavin & D. Jackson, 1972. Une Logique de la communication. Παρίσι: Seuil.
21. ZERVUDACKI, C. 1994. Langue et pertinence ethniciste : un cas de degré «zéro». La communauté grecque de Pont-de-Chéruy (Isère). Plurilinguismes 7:69-92.