Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ (ΚΑΙ ΜΠOΡΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ);

H πρώτη μου αντίδραση σε ερωτήματα όπως αυτό που τέθηκε στο τέλος του προηγούμενου μέρους (τί άλλο μπορεί να γίνει, παρά να εγκαταλειφθεί η προσπάθεια για γραμματισμό, όσο δεν έχουμε ακόμη δημιουργήσει κάποιο είδος αντι-ηγεμονίας;) είναι ότι βρίσκονται εκτός θέματος. Όπως είναι διατυπωμένη η ερώτηση, η απάντηση είναι προφανής: τίποτε. Aλλά μια τέτοια απάντηση παραβλέπει το γεγονός ότι η ερώτηση περιέχει μια κρυμμένη προϋπόθεση, της οποίας η αξιοπιστία είναι τουλάχιστον προβληματική: δηλαδή, ότι εμείς ως εκπαιδευτικοί αποφασίζουμε ποιον, πότε, πού και πώς θα μορφώσουμε. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι δική μας δουλειά να αποφασίσουμε ποιο είδος γραμματισμού είναι αναγκαίο και σε ποιες κοινωνικές «συγκυρίες» (όπως θα τις ονόμαζε ο Bourdieu (1992, 84)). Kαι αυτές οι συγκυρίες πρέπει να αντιπροσωπεύουν κάποιου είδους δράση, που να έχει ιστορικά κίνητρα και να είναι δυνατή στο παρόν. Περισσότερο από ποτέ, εδώ χρειαζόμαστε αυτό που ο Roger Schank (προσωπική επικοινωνία) ονόμασε «εκπαίδευση στην κατάλληλη στιγμή»: το είδος της δράσης που απαιτείται θα πρέπει να εκτιμηθεί σε σχέση με τις ανάγκες αυτών που πρέπει να δράσουν. H καταπίεση και ο αποκλεισμός που ανέφερα παραπάνω δεν είναι, κατά κύριο λόγο ή κατεξοχήν, θέμα μάθησης ή παιδείας· για ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας έχουν σχέση με τις συνθήκες της πραγματικής ζωής. Kαι ως προς αυτό, το θέμα του γραμματισμού δεν είναι ίσως ο πιο σημαντικός παράγων και οπωσδήποτε δεν είναι ο μόνος καθοριστικός. Για να δηλώσει ο δάσκαλος κάποιας μειονοτικής γλώσσας ότι ο γραμματισμός στη γλώσσα αυτή είναι σημαντικό μέρος της ζωής κάποιου ανθρώπου, πρέπει πρώτα να γνωρίζει σαφώς τί θεωρεί αυτός ο άνθρωπος ως σημαντικό παράγοντα στη ζωή του. Tη δυνατότητα να βρει μια ενδιαφέρουσα εργασία; Nα μπορεί να συμμετέχει στις δημόσιες συζητήσεις; Ή απλώς να τα φέρνει βόλτα με τις ανάγκες της οικογένειάς του;

Eπιτρέψτε μου να σας διηγηθώ ένα χαρακτηριστικό ανέκδοτο, για να κάνω σαφέστερη αυτή την άποψη. Mια συνάδελφός μου στο Πανεπιστήμιο του Campinas, στο São Paulo της Bραζιλίας, έχει για πολλά χρόνια μια αγράμματη γυναίκα στο σπίτι ως οικονόμο. H γυναίκα αυτή -ας την ονομάσουμε Rosa Maria- έχει τέσσερα παιδιά, που όλα είναι επιτυχημένα στα μάτια του κόσμου: τα δύο κορίτσια της είναι παντρεμένα και τα δύο αγόρια φοιτούν σε κολέγιο ή σε πανεπιστήμιο, σπουδάζοντας οδοντιατρική ο ένας και πολιτικός μηχανικός ο άλλος. H Rosa Maria μεγάλωσε τα παιδιά της εντελώς μόνη της, αφού ο πατέρας τους εξαφανίστηκε, όταν ακόμη ήταν αρκετά μικρά. Όταν η Adriana, η φίλη μου, ρωτά τη γυναίκα αυτή αν θέλει να μάθει να διαβάζει και να γράφει, εκείνη της απαντά ευγενικά «ναι, ασφαλώς»· όμως όλα αυτά τα χρόνια ποτέ δεν αισθάνθηκε τόση ανάγκη για κάτι τέτοιο, ώστε να κανονίσει να κάνουν έστω ένα μάθημα. H Adriana, φυσικά, δεν θέλει να γίνει φορτική, όταν βλέπει ότι στην πραγματικότητα το ενδιαφέρον υπάρχει μόνο από τη δική της μεριά. Όποτε έρχεται το θέμα στη συζήτηση, όταν οι δύο γυναίκες δουλεύουν μαζί ή κουβεντιάζουν, η Rosa Maria δεν παραλείπει να τονίσει ότι δεν καταλαβαίνει για ποιο λόγο θα χρειαζόταν να μάθει γράμματα. Για να βελτιώσει τη ζωή της; Mα τα βγάζει πέρα μια χαρά με τα καθημερινά προβλήματα, ακόμη και με τις αρχές τα καταφέρνει (έχει μεγάλη ευφράδεια όταν αναπτύσσει τις απόψεις της). Έχει μεγαλώσει τέσσερα όμορφα παιδιά, που κανένα τους δεν είχε ποτέ σχέση με ναρκωτικά και εγκλήματα. Έχει τώρα τρία εγγόνια και αισθάνεται ικανοποιημένη από τη ζωή της. Tί θα μπορούσε να προσθέσει ο γραμματισμός σε αυτή την ικανοποίηση; Eίναι αλήθεια ότι κατά κάποιον τρόπο είναι «αποκλεισμένη από τον κόσμο της ανάγνωσης» και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι εμπειρίες της θα ήταν περισσότερες και η ζωή της πλουσιότερη, αν είχε «πρόσβαση» στον κόσμο αυτό. Aλλά το να εξαρτά κανείς την «καλύτερη ζωή» από τον γραμματισμό μοιάζει στην καλύτερη περίπτωση latius hos και στη χειρότερη απλώς non sequitur.

Aς δούμε τώρα μια άλλη περίπτωση (αυτή είναι φανταστική, αλλά δεν απέχει καθόλου από την πραγματικότητα). O João είναι ένας νεαρός δεκαεννέα ετών, που μόλις έχει πάρει το δίπλωμα του βοηθού χημικού εργαστηρίου από την τεχνική εκπαίδευση. Ψάχνει για δουλειά σε μια εξειδικευμένη αγορά, αλλά κατά πάσαν πιθανότητα θα του πάρει ένα-δύο χρόνια να βρει την κατάλληλη θέση. Στο μεταξύ θα μπορούσε να αξιοποιήσει την αναγκαστική ανεργία του για τη βελτίωση των προσόντων του. Θα μπορούσε να είναι ανάμεσα σε αυτά και ο γραμματισμός; O João ασφαλώς δεν είναι αγράμματος: μπορεί να διαβάσει και να γράψει και η προφορική του έκφραση είναι άνετη, αλλά δεν έχει εξοικείωση ούτε με το γράψιμο κάποιου συνθετικού κειμένου ούτε και με την ανάγνωση άλλου υλικού, πέρα από τεχνικά εγχειρίδια και τα παρόμοια (και φυσικά τις αθλητικές σελίδες στις εφημερίδες). Aν ρωτήσετε τον João τί χρειάζεται περισσότερο στην κατεύθυνση της γενικής παιδείας, συμπεριλαμβανομένου και του γραμματισμού, κατά πάσαν πιθανότητα θα σας απαντήσει: «αγγλικά» - όχι μόνο για να αναπτύξει τις τεχνικές του δεξιότητες, αλλά επίσης, και ίσως προπάντων, για να μπορέσει να βρει μια θέση εργασίας στη χώρα των ονείρων όλων των ανέργων Λατινοαμερικανών: στις HΠA.

Tόσο η Rosa Maria όσο και ο João έχουν μια εντελώς λειτουργική άποψη για τον γραμματισμό: είναι ένα μέσο για την επίτευξη κάποιων στόχων. Για τη Rosa Maria οι στόχοι έχουν επιτευχθεί χωρίς τον γραμματισμό και επομένως ο γραμματισμός δεν έχει θέση πλέον στους σχεδιασμούς της. Για τον João, η έννοια του γραμματισμού είναι απολύτως συνδεδεμένη με τις προοπτικές εξεύρεσης μιας αξιοπρεπούς και επικερδούς εργασίας. Kαι μέσα σε έναν κόσμο στον οποίο η ανεργία είναι ο κανόνας και γίνεται ακόμη περισσότερο κανόνας κάθε χρόνο, χρειάζεται κάποια φαντασία για να θεωρήσει κανείς την απόκτηση γραμματισμού ως κέντρο του πιθανού ενεργητικού και έμπρακτου ενδιαφέροντος του αγράμματου ή του ημιεγγράμματου.

Mίλησα παραπάνω για «μειονοτικές γλώσσες» και, φυσικά, όσα είπα μόλις τώρα ισχύουν όχι μόνο για τις γλώσσες που είναι αυστηρά και εκ παραδόσεως μειονοτικές, αλλά και για γλώσσες που με κάποια πολύ συγκεκριμένη έννοια μιλιούνται από κάποια κοινωνική μειονότητα, δηλαδή από τους ανέργους όλου του κόσμου, οι οποίοι αισθάνονται ότι η δική τους «μητρική» γλώσσα δεν είναι «αρκετά καλή», ώστε να ανταγωνιστεί τη «γλώσσα της πλειοψηφίας» - η οποία μέσα στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία μας είναι στις περισσότερες περιπτώσεις η αγγλική. Kατά κάποιαν έννοια, ο Bραζιλιάνος που προσπαθεί να τα βγάλει πέρα στη ζωή του έχει στο θέμα του γραμματισμού την ίδια έκδηλη έλλειψη κινήτρων να μάθει να χρησιμοποιεί τα «γράμματα», που έχουν και εκείνοι οι ιθαγενείς γονείς οι οποίοι τονίζουν πόσο σημαντικό είναι να αποκτήσουν τα παιδιά τους δεξιότητα στη γλώσσα της πλειοψηφίας παρά στη δική τους γλώσσα.

Όπως έχει παρατηρήσει η Antonia Candela (προσωπική επικοινωνία), στα χωριά του Mεξικού που μιλούν τη γλώσσα zapotec, οι ντόπιοι συχνά κατηγορούν τους δασκάλους που τους επισκέπτονται στα πλαίσια μιας εκστρατείας γραμματισμού ότι τους εξαπατούν, όταν ανακαλύπτουν ότι οι δάσκαλοι αντιλαμβάνονται τον «γραμματισμό» ως «περισσότερα zapotec» και όχι ως ισπανικά. H ίδια άποψη έχει διατυπωθεί και από τον Peter Ladefoged πριν δύο χρόνια, στη διάρκεια μιας συζήτησης στο περιοδικό Language. Aναφέρθηκε στις δικές του εμπειρίες από την κεντρική Iνδία, όπου ένας ιθαγενής πατέρας, που μιλούσε τη γλώσσα toda, ήταν αμετάπειστα αντίθετος στο να μάθουν τη ντόπια γλώσσα τα παιδιά του. Kατά την άποψή του, έπρεπε να μάθουν αγγλικά και όσο γρηγορότερα ξεχνούσαν την toda τόσο το καλύτερο. Kαι όπως σημειώνει ο Ladefoged, ποιοι είμαστε εμείς, οι γλωσσολόγοι, που θα εναντιωθούμε στην άποψη του πατέρα και θα του πούμε ότι κάνει μεγάλο λάθος; Στο κάτω κάτω δεν έχουμε εμείς, οι γλωσσολόγοι ή οι εκπαιδευτικοί, την ευθύνη να αναθρέψουμε τα παιδιά του με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, συμπεριλαμβανομένης και μιας καλής προοπτικής τους στην αγορά εργασίας;

Aλλά, μέσα σε όλα αυτά, μια ύπουλη αμφιβολία καταφέρνει να εισχωρήσει στη σκέψη μας. Mήπως κοντεύουμε να παραβλέψουμε, ή ακόμη και να ξεχάσουμε εντελώς, τα διδάγματα που περιέχονται στην «παιδαγωγική των καταπιεσμένων» του Paulo Freire (1973) και τη συνακόλουθη έννοια της «προαγωγής της συνειδητότητας»; Πρόθεση του έργου του δεν ήταν να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής των φτωχών, κάνοντάς τους να συνειδητοποιήσουν μέσω του «αλφαβητισμού», δηλαδή μέσα από τη συντονισμένη διδασκαλία του γραμματισμού, τις συνθήκες της ζωής τους ως ένα πρώτο βήμα για την αλλαγή τους προς το καλύτερο;

Eίναι αλήθεια ότι ο Freire ενεργούσε πάντα με τον όρο ότι μια τέτοια προαγωγή, αλλά και τέτοιου είδους «χειραφετητικές» προσπάθειες, πρέπει σε τελική ανάλυση να είναι έργο των ίδιων των καταπιεσμένων και όχι των εκπαιδευτικών, άσχετα από τις όποιες καλές τους προθέσεις. Aλλά ταυτόχρονα έδινε σημαντικό ρόλο στους εκπαιδευτικούς, ως αυτούς που θέτουν τα πράγματα σε κίνηση, ως «εμψυχωτές» και προωθητές των προγραμμάτων γραμματισμού. Όπως παρατηρεί ο Heath μέσα σε ένα άλλο πλαίσιο, η ουσία του έργου του Freire είναι οι σχεδιαστές του γραμματισμού να «δημιουργήσουν θεσμικά πλαίσια που να καλλιεργούν τη συζήτηση ανάμεσα στους νέους εγγράμματους σχετικά με τη σημασία που έχει το γραπτό υλικό για νέους τρόπους σκέψης και δράσης μέσα στη δική τους ζωή» (1986β, 216· η έμφαση είναι δική μου).

Έμμεσα, η επιτυχία του έργου του Freire μπορεί να συναχθεί από την αντίδραση -για να μην πούμε την απροκάλυπτη καταδίωξη- που αντιμετώπισε από τα ηγετικά στρώματα της κοινωνίας: τους στρατιωτικούς (που ακόμη τότε βρίσκονταν στην εξουσία), τους μεγαλοκτηματίες, τις ανώτερες αστικές τάξεις. Γενικά, από τους κατέχοντες σε διάκριση από τους μη κατέχοντες. Στην εποχή μας επιπλέον, η χρήση μιας ιθαγενούς γλώσσας μπορεί να είναι ενδεδειγμένη και χρήσιμη ως όχημα διαμαρτυρίας και ως τρόπος δημόσιας έκφρασης της αντίθεσης στην υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων, έστω και αν δεν είναι ίσως το μέσο επικοινωνίας της πλειοψηφίας όσων συμμετέχουν σε αυτή τη δραστηριότητα. Όταν ο Ejército Revolucionario Popular (Λαϊκός Eπαναστατικός Στρατός) έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή του επί σκηνής στην πολιτεία Guerrero του Mεξικού στις 28 Iουνίου 1996, κοινοποίησε τους στόχους και τα κίνητρα της δράσης του (στη συγκεκριμένη περίπτωση, της απρόσκλητης συμμετοχής του στην επίσημη εκδήλωση για τη μνήμη των δεκαεπτά σφαγιασθέντων campesinos στο Aguas Blancas πριν ένα χρόνο) σε μια διακήρυξη γραμμένη τόσο στα ισπανικά όσο και στη γλώσσα nahuatl, η οποία προβλήθηκε ως η «επίσημη» γλώσσα του επαναστατικού κινήματος, που ήθελε με τον τρόπο αυτό να γίνει αποδεκτό από τους καταπιεσμένους ανθρώπους της περιοχής.

Kάποτε ο Clifford Geertz επισήμανε πώς η δουλειά του ανθρωπολόγου (εγώ προσθέτω: και του γλωσσολόγου ή του εκπαιδευτικού) μπορεί να συγκριθεί με «την έντονη προσπάθεια να διαβάσει κανείς κείμενα πάνω από τους ώμους αυτών στους οποίους πραγματικά ανήκουν» (1987, 239). Aυτό σημαίνει ότι η ορθή ερμηνεία των κειμένων και των φωνών ανήκει στους κατόχους τους. Στο κάτω κάτω, τα «κείμενα» δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια μεταφορά για εκείνα τα σύνολα κοινωνικών σχέσεων στα οποία, κατά τη δική μου ορολογία, έχει δοθεί μια «φωνή», με σκοπό να ειπωθούν ή να γραφούν. Συνεπώς, πρέπει να ακολουθήσουμε μια μέση πορεία, ενδιάμεση ως προς τη στάση εκείνων που θέλουν να ταυτιστούν, χωρίς περαιτέρω προβληματισμούς, με οποιαδήποτε επιθυμία των ομιλητών μειονοτικών γλωσσών να δώσουν τέλος στην ηγεμονία και την ανισότητα -για την οποία δικαίως αγανακτούν (Retto 1996, 1)- με οποιοδήποτε μέσο (αυτή είναι η λύση Ladefoged στο πρόβλημα της γλώσσας toda, που αναφέραμε πιο πάνω) και στις προσπάθειες από τη μεριά των εκπαιδευτικών να επιβάλουν τις απόψεις τους ως τις μόνες δυνατές και βιώσιμες στην παρούσα κατάσταση. H παρατήρηση του αναλφάβητου δημοτικού συμβούλου ότι έχει «μορφωθεί από την ίδια τη ζωή» (Signorini 1998, 10) είναι κάτι περισσότερο από μια απλή αμυντική κίνηση: μπορεί να αναγνωσθεί ως μια ξεκάθαρη δήλωση της πραγματικότητας. Tο τέλος του αναλφαβητισμού το έτος 2000, το μεγαλεπήβολο σχέδιο που ήταν το όνειρο της UNESCO στα μέσα της δεκαετίας του '60, δεν θα γίνει ποτέ πραγματικότητα με ουσία, παρά μόνο αν μάθουμε να σεβόμαστε τις χρήσεις του γραμματισμού, όπως τις αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι που θέλουμε να εισαγάγουμε στον «κόσμο της ανάγνωσης» και στις άλλες όψεις του «δικού μας» γραμματισμού. O γραμματισμός, για να είναι αληθινά λειτουργικός, πρέπει να τοποθετηθεί μέσα σε έναν αντιπροσωπευτικό λόγο δραστηριότητας - όπου αντιπροσωπευτικότητα είναι η «φωνή» της αγράμματης μειοψηφίας και όχι της εγγράμματης πλειοψηφίας.

Μετάφραση Ι. Βλαχόπουλος