Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση >

1. Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία κατανομής των ιδιωμάτων

Επτανησιακά ονομάζονται τα ιδιώματα τα οποία ομιλούνται στην Κέρκυρα και τους Παξούς και τα γύρω τους νησιά (Οθωνοί, Ερεικούσα, Μαθράκι, Αντίπαξοι), καθώς και στην Κεφαλλονιά, την Ιθάκη και τη Ζάκυνθο. Ο Κοντοσόπουλος (2000, 67) εξαιρεί το ιδίωμα της Λευκάδας από αυτά, επισημαίνοντας ότι έχει βόρειο φωνηεντισμό (άρα μοιάζει με αυτά της Στερεάς Ελλάδας), σε αντίθεση με τον νότιο φωνηεντισμό των υπόλοιπων Επτανήσων.

Οι ιδιαιτερότητες των ιδιωμάτων αυτών φαίνεται να οφείλονται στο γεγονός ότι τα Επτάνησα διετέλεσαν για πολλά χρόνια υπό ενετική κατοχή, με αποτέλεσμα να είναι η μοναδική περιοχή της Ελλάδας την οποία δεν κατέλαβαν οι Τούρκοι. Βέβαια, παρ' όλα αυτά, δεν διακόπηκε ποτέ η επικοινωνία και επαφή τους με την ηπειρωτική Ελλάδα, κυρίως με τις γειτονικές περιοχές της Ηπείρου και της Πελοποννήσου. Έτσι, τα ιδιώματα αυτά έχουν δεχθεί επιδράσεις από τις αντίστοιχες διαλέκτους (βλ. σχετικά Παπαγεωργίου 1994 Κοντοσόπουλος 2000, 68, 72). Δεν είναι μάλιστα τυχαίο το γεγονός ότι ο Trudgill (2003, 58-59) εντάσσει τα επτανησιακά ιδιώματα στα κεντρικά μαζί με την πελοποννησιακή διάλεκτο και τα ιδιώματα της δυτικής Ηπείρου. Αν και αναγνωρίζει τις μεταξύ τους διαφοροποιήσεις, τονίζει ότι οι ομοιότητές τους είναι σημαντικότερες.

2. Γλωσσική περιγραφή των ιδιωμάτων

Κύριο και ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό των επτανησιακών ιδιωμάτων είναι ο ξεχωριστός επιτονισμός τους, ιδιαίτερα εκείνος της Κέρκυρας και εκείνος της Ζακύνθου (Κοντοσόπουλος 2000, 68, 69). Άλλα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων αυτών είναι τα ακόλουθα:

α. Φωνητική-φωνολογία

• Γενικά, ο φωνηεντισμός τους είναι νότιου τύπου, χωρίς ιδιαίτερες διαφορές από την κοινή.
• Η όχι έρρινη προφορά των [b], [d], [g]: αμπέλι [abéli], άντρας [ádras].
• Η σίγηση του [γ] μεταξύ φωνηέντων: καλόγερος [kalόeros].

β. Μορφολογία

• Απαντούν τύποι του άρθρου τσου, τση, τσι: τσου χωριάτες, τσι μέρες, τσι κότες, τση κοπελός, τσ' αρχόντους.
• Η γενική ενικού ορισμένων θηλυκών ουσιαστικών σε -α σχηματίζεται σε -ός: νυχτός, μερός, βδομαδός, προβατινός, ομπρελλός.
• Παρατηρείται μια τάση για πιο ανοιχτές συλλαβές στο τέλος των λέξεων, με αποτέλεσμα η γενική πληθυντικού και η αιτιατική ενικού να σχηματίζονται σε [-one] με την προσθήκη ενός [e]: των ανθρωπώνε, των εφημεριδώνε, των κατσαριδώνε, τον νέονε, ποιόνε. Αντίστοιχα το γ΄ πληθυντικό των ρημάτων λήγει σε -νε: γράφουνε, εγράφανε, εγράψανε.
• Απαντά συλλαβική αύξηση στους ιστορικούς χρόνους, ακόμη και άτονη: εκαθίζετε, εβαρέθηκα, εκάμαμε, επήγαμε.
• Απαντά η κατάληξη -ιόμαι στα παθητικής μορφολογίας ρήματα: τραβιόμαι, κουβαλιόμαι, κρατιόμαι, αρνιόμαι, απολογιόμαι, θυμιόμαι.
• Απαντούν υποκοριστικές καταλήξεις σε -έλι, -πούλα και -ίτσι: ποτηρέλι, κακομοιρέλι, πορτοπούλα, εκκλησοπούλα, ποδαρίτσι, καρβουνίτσι.

γ. Λεξιλόγιο

Τα επτανησιακά ιδιώματα διαθέτουν πλήθος ιδιωματικών λέξεων: παλαιούθε 'από παλιά', ανάγκη 'επιληψία', το σπλάχνος 'ευσπλαχνία', σφαλί 'πώμα φιάλης' κοπαδιάρης 'βοσκός', μου 'κάζεται 'υποθέτω, νομίζω', πες και βάλε 'κατά υπολογισμό', κάμε κόντο 'πιθανώς', αίρεση 'ελάττωμα', λάχανα 'χόρτα', γλυκά 'κουφέτα', νεράντζι 'πορτοκάλι', άμπιτα 'ενδυμάτα', νοτία 'υγρασία', προβατώ 'περπατώ', πρησκάρι 'πρήξιμο', πρόσφωρο 'σπίρτο', κουβέλη 'κυψέλη' κοκ. Τέλος, ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων αυτών είναι ο μεγάλος αριθμός δανείων από την ιταλική λόγω της μακρόχρονης ενετικής κατοχής: ντακάπο 'από την αρχή', πάγα 'μισθός, πληρωμή', σκάτουλα 'κουτί', μόντε 'ενεχυροδανειστήριο', ρολάρω 'καταγράφω', ντέμπολος 'αδύνατος, ισχνός', νταριτσέβερη 'αίθουσα υποδοχής' κοκ.

3. Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση

Τα επτανησιακά ιδιώματα δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς γιατί από νωρίς θεωρήθηκε ότι αποτέλεσαν -μαζί με την πελοποννησιακή διάλεκτο- τη βάση της νεοελληνικής κοινής, άρα δεν παρουσίαζαν αξιοσημείωτες αποκλίσεις από αυτή (βλ. σχετικά, μεταξύ άλλων, Mackridge 1990 44-45, Browning 1991, 137 Κοντοσόπουλος 2000, 67-68). Κατά συνέπεια, απουσιάζουν και σε αυτή την περίπτωση (όπως συμβαίνει με την πλειονότητα των νεοελληνικών διαλέκτων) οι συστηματικές και ταυτόχρονα σύγχρονες μελέτες για την τρέχουσα μορφή και χρήση των ιδιωμάτων αυτών. Υπάρχουν, βέβαια, ορισμένες επιμέρους έρευνες και συλλογές υλικού, οι οποίες εστιάζουν στην καταγραφή της «ιδιαίτερης» προφοράς και, κυρίως, του «αποκλίνοντος» λεξιλογίου των ιδιωμάτων αυτών (κυρίως του Κερκυραϊκού). Στόχος τους σχεδόν πάντοτε είναι η σύγκριση με την κοινή νεοελληνική (για να τονιστούν οι διαφορές) ή την αρχαία ελληνική (για να ανιχνευτούν κυρίως οι «ομοιότητες») και καταλήγουν τελικά σε διαπιστώσεις σχετικά με την υποχώρηση των ιδιωμάτων αυτών και την αντικατάστασή τους από τη νεοελληνική κοινή (βλ. μεταξύ άλλων Σαλβάνος 1969 Χυτήρης 1982, 1987 Αλεξάκης 2005).

Βίλλυ Τσάκωνα

Βιβλιογραφία

1. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, Ν. 2005. Παρατηρήσεις στη φωνητική, τη μορφολογία και τη σύνταξη του κερκυραϊκού ιδιώματος. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 25^ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 7-9 Μαΐου 2004, 19-30. Θεσσαλονίκη.
2. BROWNING, R. 1991. Η μεσαιωνική και νέα ελληνική γλώσσα. 2η έκδ. συμπληρωμένη με την προσθήκη δύο άρθρων του συγγραφέα. Μτφρ. Μ. Ν. Κονομή. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα.
3. ΚΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Γ. 2000. Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας ελληνικής. 3η έκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη.
4. MACKRIDGE, P. 1990. Η νεοελληνική γλώσσα. Μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
5. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Λ. Ι. 1994. Γλωσσική σύγκριση Ηπείρου και Κέρκυρας. Στο Νεοελληνική διαλεκτολογία. Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας (Ρόδος 26-30/3/1992), 1ος τόμ., 326-370. Αθήνα.
6. ΣΑΛΒΑΝΟΣ, Γ. 1969. Το γλωσσικόν ιδίωμα των αγροτών Κερκύρας και η εξ αυτού διάσωσις της εθνικής γλώσσης εν όλη τη νήσω. Στο Πρακτικά 3ου Πανιονίου Συνεδρίου, 340-353. Αθήνα.
7. TRUGILL, P. 2003. Modern Greek dialects. A preliminary classification. Journal of Greek Linguistics 4:45-64.
8. ΧΥΤΗΡΗΣ, Γ. 1982. Η παρουσία της αρχαίας ελληνικής στο κερκυραϊκό ιδίωμα. Δελτίο Αναγνωστικής Εταιρίας Κέρκυρας 19:33-48.
9. ---. 1987. Κερκυραϊκό γλωσσάρι. Ακατάγραφες και δίσημες λέξεις. Κέρκυρα.