Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Θεωρητικό Μέρος: Παραγωγή γραπτού λόγου

Περιεχόμενα

• 1. Χαρακτηριστικά της παραγωγής γραπτού λόγου
• 2. Χαρακτηριστικά περιστάσεων που αφορούν την παραγωγή γραπτού λόγου
• 3. Δυσκολίες μαθητών/χρηστών στην παραγωγή γραπτού λόγου: Προβλήματα και λύσεις
• 4. Σκοπός της διδασκαλίας της παραγωγής γραπτού λόγου
• 5. Στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη της δεξιότητας παραγωγής γραπτού λόγου
• 6. Δραστηριότητες για την ανάπτυξη των στρατηγικών

1. Χαρακτηριστικά της παραγωγής γραπτού λόγου

Τα γραπτά κείμενα υπακούουν σε συμβάσεις που τα διαφοροποιούν από τον προφορικό λόγο. Οι διαφορές τους εστιάζονται στη γραμματική (ο προφορικός λόγος, σε αντίθεση με τον γραπτό, παρουσιάζει πολλές ελλειπτικές προτάσεις, διακοπές, επιφωνήματα, ακόμη και παραβιάσεις των γραμματικών κανόνων), στο λεξιλόγιο (συνήθως το λεξιλόγιο του προφορικού λόγου χαρακτηρίζεται από πιο οικείο ύφος σε σχέση με το πιο ουδέτερο ή πιο τυπικό ύφος του γραπτού λόγου). Εξάλλου, το γραπτό κείμενο υπακούει σε συμβάσεις που επιβάλλονται από το είδος του λόγου στο οποίο ανήκει και αφορούν τόσο την εξωτερική του εμφάνιση όσο και τη δομή και το περιεχόμενό του.

2. Χαρακτηριστικά περιστάσεων που αφορούν την παραγωγή γραπτού λόγου

Ο γραπτός λόγος μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε πάμπολλες περιστάσεις κυρίως όπου ο προφορικός λόγος κρίνεται ακατάλληλος ή ανεπαρκής. Διακρίνονται τρεις μεγάλες κατηγορίες γραπτού λόγου: η περιγραφή, η αφήγηση και η επιχειρηματολογία. Συχνά τα γραπτά κείμενα αξιοποιούν δύο ή και περισσότερες από αυτές τις κατηγορίες, ενώ συνήθως υπερτερεί κάποια από αυτές και τότε το κείμενο χαρακτηρίζεται ανάλογα περιγραφικό, αφηγηματολογικό ή επιχειρηματολογικό.

3. Δυσκολίες μαθητών/χρηστών στην παραγωγή γραπτού λόγου: Προβλήματα και λύσεις

Μια από τις βασικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι μαθητές στην παραγωγή γραπτού λόγου είναι η ορθογραφία, πόσο μάλλον που η ορθογραφία της ελληνικής είναι ιστορική και συχνά τα φωνήματα δεν αντιστοιχούν σε έναν μόνο φθόγγο. Τα προβλήματα της ορθογραφίας επιλύονται ως ένα βαθμό όταν οι μαθητές ασκούνται στην ανάγνωση πολλών κειμένων, αλλά και στην αντιγραφή και την επανάληψη.

Η κυριότερη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι μαθητές είναι να αναγνωρίσουν το κειμενικό είδος που τους ζητείται να γράψουν και να ανταποκριθούν στις συμβάσεις που αυτό επιβάλλει.

Προβληματικός επίσης αποδεικνύεται συχνά ο τρόπος δόμησης των κειμένων τους, ο οποίος πάσχει από έλλειψη συνοχής, τόσο σε επίπεδο μορφής, όσο και σε επίπεδο περιεχομένου.

Όσον αφορά το ύφος των παραγόμενων κειμένων, συχνά αυτό είναι ακατάλληλο, λόγω της τάσης μεταφοράς στοιχείων του προφορικού λόγου στον γραπτό.

Τα προβλήματα αυτά εξομαλύνονται όταν, στο θέμα της γραπτής εργασίας που δίνεται στους μαθητές, δηλώνεται ρητά για ποιο είδος κειμένου πρόκειται και ποιες είναι οι γνωστές παράμετροι της δεδομένης περίστασης επικοινωνίας (ομιλητής, συνομιλητής, τόπος, χρόνος, στόχος της επικοινωνίας). Κρίνεται εξάλλου χρήσιμο, δοθέντος ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των διαφόρων κειμενικών ειδών, οι μαθητές να εξοικειώνονται με κείμενα που ανήκουν σε διαφορετικά είδη (π.χ. δημοσιογραφικό άρθρο, τυπική ή οικεία επιστολή, διαφήμιση, οδηγίες χρήσης κτλ.) και να ανακαλύπτουν τις συμβάσεις που διέπουν το κάθε είδος. Έμφαση επίσης πρέπει να δίνεται στη δομή και τη συνοχή των μελετώμενων και των παραγόμενων από τους μαθητές κειμένων. Όσον αφορά τη σωστή επιλογή του ύφους, χρήσιμη άσκηση θεωρείται η προσπάθεια μετατροπής προφορικού κειμένου σε γραπτό και η επισήμανση των μετατροπών που πρέπει να γίνουν.

4. Σκοπός της διδασκαλίας της παραγωγής γραπτού λόγου

Σκοπός της διδασκαλίας της παραγωγής γραπτού λόγου είναι ακριβώς η επιβοήθηση των μαθητών στη συνειδητοποίηση και στην επίλυση των προαναφερθέντων προβλημάτων.

5. Στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη της δεξιότητας παραγωγής γραπτού λόγου

Στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για την ανάπτυξη της δεξιότητας παραγωγής γραπτού λόγου είναι οι εξής:

Εύρεση της κεντρικής ιδέας και των επιμέρους στοιχείων του μηνύματος: Ο δάσκαλος προετοιμάζει ερωτήσεις που για τους αρχάριους μπορεί να απαιτούν απάντηση του τύπου ναι ή όχι, αλλά στα υψηλότερα επίπεδα γλωσσομάθειας ζητά τα βασικά σημεία της δράσης ή το θέμα ενός επιμέρους κομματιού.

Για την εστίαση σε επιμέρους στοιχεία θέτει ερωτήσεις που αναφέρονται σε λεπτομέρειες του μηνύματος και μπορούν να απαντηθούν γραπτώς, δίνει καταλόγους και διαγράμματα να συμπληρωθούν ή να ζητάει από τους μαθητές να κρατήσουν σημειώσεις κτλ.

Καταιγισμός ιδεών: Προκειμένου να εφαρμοστεί αυτή η στρατηγική πρέπει το θέμα να καθοριστεί καλά, να γίνει κατανοητό ότι καμία απάντηση δεν θεωρείται λαθεμένη και να καταγραφούν όλες οι απαντήσεις, ασχέτως του πόσο απομακρυσμένες μπορεί να φαίνονται ως προς το θέμα. Όταν αυτή η διαδικασία τελειώσει, εξετάζονται οι δοσμένες απαντήσεις, διαγράφονται όσες αποτελούν επαναλήψεις, καθώς και όσες φαίνεται ότι τελικά δεν ταιριάζουν και οι υπόλοιπες ομαδοποιούνται και συζητούνται από την τάξη.

Χρήση πηγών: Οι πηγές στις οποίες μπορούν να ανατρέξουν οι μαθητές είναι λεξικά, κατάλογοι λέξεων, βιβλία γραμματικής για τη βελτίωση της ικανότητας των μαθητών να κατανοούν και να παράγουν μηνύματα. Επίσης εγκυκλοπαίδειες, τουριστικοί οδηγοί, περιοδικά και βιβλία σχετικά με τον πολιτισμό της γλώσσας-στόχου τα οποία παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες ώστε ο μαθητής να καταλάβει καλύτερα τη γλώσσα και να μπορέσει στη συνέχεια να τη χρησιμοποιήσει στα δικά του κείμενα.

Ενεργοποίηση προϋπάρχουσας γνώσης (δηλ. σύνδεση με ήδη γνωστό υλικό): Επιδιώκεται να κάνουν τις συνδέσεις οι ίδιοι οι μαθητές παρά να τους τις υποδεικνύει ο δάσκαλος. Αφόρμηση μπορούν να είναι ερωτήσεις του τύπου: Τι σας φέρνει στο μυαλό αυτός ο τίτλος/αυτή η φράση/αυτή η λέξη; και να ξεκινήσει συζήτηση μεταξύ των μαθητών, στην οποία θα ενεργοποιήσουν το λεξιλόγιό τους, τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους.

Στόχος είναι η μεταφορά είτε γλωσσικής είτε εννοιολογικής γνώσης από το ένα (γλωσσικό ή εννοιολογικό) πεδίο στο άλλο, πράγμα που αποτελεί ξεχωριστή στρατηγική.

Προσαρμογή του μηνύματος στις γλωσσικές γνώσεις των μαθητών: Επιτυγχάνεται με την παράλειψη μερικών πληροφοριών, την απλοποίηση των ιδεών ή με το να διατυπώνεται κάτι λίγο διαφορετικό από ό,τι αρχικά είχαν πρόθεση οι μαθητές. Στόχος είναι η υπερπήδηση των γλωσσικών περιορισμών των μαθητών στο γράψιμο.

Προσοχή: Ο μαθητής πρέπει να προσέξει είτε τη γενική ιδέα (γενική προσοχή) της δραστηριότητας είτε επιμέρους στοιχεία της (επιλεκτική προσοχή).

Η απόδοση προσοχής σε επιμέρους στοιχεία όσον αφορά το γράψιμο μπορεί να αφορά το να αποφασιστεί εκ των προτέρων σε ποιες πλευρές θα πρέπει να δοθεί έμφαση κάθε φορά (π.χ. στη δομή, το περιεχόμενο, το ύφος, τη φραστική δομή, το λεξιλόγιο, τη στίξη ή τις ανάγκες του ακροατηρίου). Ειδικά οι αρχάριοι είναι δύσκολο να αποδίδουν προσοχή σε όλα αυτά τα στοιχεία μαζί.

Αυτοέλεγχος: Οι μαθητές πρέπει να μάθουν να επισημαίνουν και να διορθώνουν τα λάθη τους σε όλες τις γλωσσικές δεξιότητες. Επισημαίνοντας τη ρίζα του προβλήματος, όπως την υπεργενίκευση ή τη μεταφορά από τη μητρική γλώσσα ανύπαρκτων δομών στην ξένη, οι μαθητές καταλαβαίνουν περισσότερα για τη γλώσσα που μαθαίνουν.

Αυτοαξιολόγηση: Η αυτοαξιολόγηση είναι πραγματικά αξιόπιστη όταν είναι λεπτομερής και βασίζεται σε καθορισμένα κριτήρια. Οι γενικές εντυπώσεις είναι συχνά λαθεμένες.

Όσον αφορά το γράψιμο, οι μαθητές πρέπει να μάθουν να αξιολογούν τις υπάρχουσες γνώσεις τους (γλωσσικές και εννοιολογικές) σχετικά με το θέμα πριν από την έναρξη της δραστηριότητας αλλά και να αξιολογούν τμήματα της δουλειάς τους μετά το πέρας της διαδικασίας (δηλαδή να εξετάζουν το ύφος που χρησιμοποίησαν, την επάρκεια του περιεχομένου, την επάρκεια των επιχειρημάτων, τη δομή και την καταλληλότητα του κειμένου σε σχέση με τον παραλήπτη του) και να καταγράφουν την πρόοδο που σημειώνουν καθώς προχωρούν τα μαθήματα.

Συνεργασία (με τους συμμαθητές ή με ικανότερους χρήστες της γλώσσας-στόχου): Αυτή η στρατηγική αφορά τη συντονισμένη προσπάθεια των μαθητών να συνεργαστούν σε μια δραστηριότητα με κοινό στόχο.

Και το γράψιμο μπορεί να είναι μια κοινωνική δραστηριότητα. Οι μαθητές μπορούν να συνεργαστούν στο γράψιμο ενός κειμένου ή να δείξουν το κείμενό τους στον συμμαθητή τους που θα το σχολιάσει ή να συμμετέχουν σε δραστηριότητες καταιγισμού ιδεών, ώστε όλοι μαζί να ανακαλύψουν ιδέες για το τι θα γράψουν ή να ετοιμάσουν σε ομάδες ένα project στο οποίο θα ενσωματωθεί, μεταξύ των άλλων, και η συγγραφή ενός κειμένου παρουσίασης.

Ανάπτυξη πολιτισμικής αντίληψης: Η κατανόηση του πολιτισμού της γλώσσας-στόχου βοηθά τους μαθητές να γράψουν καλύτερα στη γλώσσα στόχο. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την εισαγωγή συζητήσεων σχετικών με τον πολιτισμό στο μάθημα και με τη σύγκριση στοιχείων των πολιτισμών όπου ανήκουν οι μαθητές και του πολιτισμού της ξένης γλώσσας, αλλά και με ανάγνωση κειμένων σχετικών με πολιτισμικά θέματα που αφορούν την κουλτούρα των φυσικών ομιλητών της γλώσσας-στόχου.

Σχεδιασμός της δομής του κειμένου: Αυτός ο σχεδιασμός περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία:

• τον καθορισμό του θέματος
• τον καθορισμό των παραληπτών του κειμένου/ του ακροατηρίου
• την πρόθεση του συγγραφέα (να διδάξει, να πληροφορήσει, να εκφράσει τη γνώμη του κτλ.)
• την κεντρική ιδέα του κειμένου
• τις δευτερεύουσες ιδέες του κειμένου
• το κειμενικό είδος (σημείωμα, επιστολή, διήγημα, ποίημα, κινούμενα σχέδια, εικονογραφημένη ιστορία, παραμύθι κτλ.)
• την οπτική που υιοθετείται (θετική, αρνητική, ουδέτερη παρουσίαση κτλ.)
• το ύφος του κειμένου

Χρήση γλωσσικών επεμβάσεων: Πρόκειται για:

• την πρόσθεση ενός ή περισσότερο στοιχείων σε μια φράση για την αποσαφήνισή της,
• την αφαίρεση στοιχείων για να διευκολύνεται η κατανόηση,
• την υποκατάστασή τους από στοιχεία με παρόμοια λειτουργία για να αποφεύγονται οι επαναλήψεις,
• την αντιμετάθεση στοιχείων στη φράση, για να δοθεί έμφαση σε κάτι,
• τον μετασχηματισμό της σύνταξης μιας φράσης (την τροπή της ενεργητικής σε παθητική σύνταξη, την αντικατάσταση ενός ουσιαστικού από αντωνυμία, τη σύζευξη/υπόταξη των προτάσεων).

Διασφάλιση της συνοχής του κειμένου: Η συνοχή πρέπει να επιτευχθεί σε τρία επίπεδα:

• σε θεματικό επίπεδο (συνοχή χώρου και χρόνου, γεγονότων)
• σε λεξιλογικό επίπεδο
• σε γραμματικό επίπεδο

Μεγάλο ρόλο στη διασφάλιση της συνοχής παίζει η χρήση των δεικτών συνοχής που δηλώνουν σχέση, χρόνο, τόπο, συνδέουν, αντιπαραθέτουν κτλ.

Σημασιολογικός χάρτης (δίκτυα λέξεων): Η απόκτηση νέου λεξιλογίου είναι πολύτιμη και στηρίζεται στην εισαγωγή νέων λέξεων σε παλιότερα δίκτυα λέξεων και στη χρήση των λέξεων από τους μαθητές, που ανακαλύπτουν τις λεξικές σημασίες και δεν είναι απλώς αποδέκτες ενός ορισμού που τους δίνεται.

Για το σκοπό αυτό σημαντικό είναι να μάθουν οι μαθητές να χρησιμοποιούν το λεξικό (δίγλωσσο και μονόγλωσσο) και να συνδέουν νέες έννοιες με γενικές έννοιες ενός συγκεκριμένου σημασιολογικού πεδίου.

Μεταφορά: Με αυτή τη στρατηγική ο μαθητής μπορεί να μεταφέρει γνώση που ήδη έχει προκειμένου να κατανοήσει νέα δεδομένα που προσλαμβάνει στη ξένη γλώσσα. Τέτοια στοιχεία μπορεί να είναι γλωσσικά στοιχεία της μητρικής του γλώσσας στην νέα γλώσσα που μαθαίνει ή στοιχεία της ξένης γλώσσας που γνωρίζει σε στοιχεία νέα. Πολύ συχνά βέβαια με τη μεταφορά οι μαθητές μπορεί να παραπλανηθούν. Π.χ αν κάποιος μαθητής συσχετίσει τις λέξεις εμπάθεια και empathy είναι προφανές ότι θα οδηγηθεί σε παρανόηση της μεταδιδόμενης πληροφορίας.

Χρήση μηχανικών τεχνικών: Πολύ συχνά οι μαθητές τροποποιούν με κάποιο τρόπο τα στοιχεία που δέχονται στη ξένη γλώσσα προκειμένου να συγκρατήσουν τις σχετικές πληροφορίες.

Ανασύνθεση στοιχείων/Ανασυνδυασμός: Η ικανότητα του μαθητή/χρήστη να παίρνει γνωστές δομές και να τις αναπροσαρμόζει κατασκευάζοντας μεγαλύτερες σε έκταση προτάσεις ακόμη κι αν κάνει λάθη.

Ανάλυση εκφράσεων: Μέσω της στρατηγικής αυτής ο μαθητής μπορεί να κατανοήσει ευκολότερα εκφράσεις που είναι πολύπλοκες και δυσνόητες. Συγκεκριμένα, ο μαθητής «σπάει» την έκφραση που δεν καταλαβαίνει σε μικρότερα μέρη (λέξεις, προτάσεις, κτλ) που είναι περισσότερο κατανοητά και στη συνέχεια συνθέτει το νόημά τους.

Επιβράβευση: Πολύ συχνά οι μαθητές έχουν ανάγκη για επιβράβευση της προσπάθειάς τους. Εκτός από την επιβράβευση που παίρνουν από το δάσκαλο έχουν επίσης ανάγκη οι ίδιοι να αναγνωρίσουν και να επιβραβεύσουν τις προσπάθειες που κάνουν. Γι' αυτό το λόγο θα πρέπει ο κάθε μαθητής να μάθει να διακρίνει πότε οι προσπάθειές του έχουν αποτέλεσμα και να επιβραβεύει τον εαυτό του γι΄ αυτές.

Σύγκριση/Αντίθεση: Πρόκειται για μια στρατηγική που χρησιμοποιείται αρκετά συχνά και αυθόρμητα από πολλούς μαθητές, ειδικά στα χαμηλά επίπεδα. Ο μαθητής προσπαθεί να κατανοήσει όσα γλωσσικά στοιχεία από την ξένη/δεύτερη γλώσσα δεν καταλαβαίνει κάνοντας σύγκριση με αντίστοιχα στοιχεία από την μητρική του γλώσσα και εντοπίζοντας τυχόν ομοιότητες και διαφορές.

6. Δραστηριότητες για την ανάπτυξη των στρατηγικών

α) Είδη λόγου/κειμένων που προσφέρονται για την ανάπτυξη της παραγωγής γραπτού λόγου

Για τον σκοπό αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί κάθε είδος κειμένου το οποίο θα παρουσιαστεί και θα μελετηθεί ως δείγμα του κειμενικού είδους στο οποίο ανήκει. Για την επιλογή των θεμάτων των κειμένων που θα παρουσιαστούν, ακολουθείται η θέση του Van Ek σύμφωνα με την οποία το κυριότερο κριτήριο είναι η διαβάθμιση από θέματα προσωπικά στα πρώτα επίπεδα σε θέματα γενικότερα, κοινωνικά σε υψηλότερα επίπεδα. Για τα υψηλότερα επίπεδα επιλέχτηκαν ευρύτερα κοινωνικά θέματα, αλλά δεν απορρίφθηκαν θέματα προσωπικά που ο χειρισμός τους γίνεται «με αφηρημένο και απόμακρο τρόπο που τα κάνει κατάλληλα και για ψηλά επίπεδα, ακόμη και για τα ψηλότερα» (Van Ek 1987: 59).

Ανάλογα με το επίπεδο γλωσσομάθειάς τους οι μαθητές θα πρέπει να είναι σε θέση να παράγουν τα κείμενα που προβλέπονται στην Πιστοποίηση επάρκειας της ελληνομάθειας: αναλυτικό εξεταστικό πρόγραμμα του ΚΕΓ.

β) Είδη ασκήσεων/δραστηριοτήτων

Οι δραστηριότητες που προτείνονται αφορούν τη συγγραφή κειμένων είτε από κάθε μαθητή ξεχωριστά είτε από ζεύγη ή ομάδες μαθητών.

γ) Διδακτικές προτάσεις για την ανάπτυξη της δεξιότητας παραγωγής γραπτού λόγου (ανά γλωσσικό επίπεδο)