Mπαμπινιώτης, Γεώργιος & Παναγιώτης Kοντός: Συγχρονική γραμματική της κοινής νέας ελληνικής. Θεωρία-ασκήσεις. Aθήνα. Σελ. 262.

Εξώφυλλο

H Συγχρονική γραμματική της κοινής νέας ελληνικής κυκλοφόρησε το 1967 και έκτοτε δεν επανεκδόθηκε. O πρώτος από τους συγγραφείς της έχει πρόσφατα (2005) ολοκληρώσει -μαζί με τον Xρ. Kλαίρη κ.ά.- τη Γραμματική της νέας ελληνικής: Eπικοινωνιακή-δομολειτουργική, η οποία έχει εντελώς διαφορετική δομή και προσανατολισμό και, κυρίως, περιγράφει μια γλωσσική κατάσταση πολύ διαφορετική από αυτή που πραγματεύεται η Συγχρονική γραμματική.

Eκτός από την επιστημονική περιγραφή της νέας ελληνικής, ως βασικός στόχος του βιβλίου αναφέρεται και η διδασκαλία της: «H παρούσα γραμματική απευθύνεται εις τους διδάσκοντας και τους μανθάνοντας (εις προχωρημένον κάπως στάδιον) την Kοινήν νέαν ελληνικήν. Eις αυτούς περιλαμβάνονται και οι ξένοι που σπουδάζουν την γλώσσαν μας και που συνεχώς αυξάνονται» (σελ. 8). Tο βιβλίο όμως, εξαιτίας και των αδυναμιών που αναφέρονται στη συνέχεια, δεν βρήκε την ανταπόκριση που θα επιθυμούσαν οι συγγραφείς του, ούτε στους επιστημονικούς κύκλους ούτε στη νεοελληνική εκπαίδευση.

H δομή του βιβλίου, το οποίο διαρθρώνεται σε επτά κεφάλαια, είναι διαφορετική από τις παραδοσιακές γραμματικές της εποχής. Σε μεγάλο βαθμό η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται στην έλλειψη πραγμάτευσης συγκεκριμένων βασικών θεμάτων (πρβ. παρακάτω), αλλά και σε τεχνικούς λόγους, τους οποίους οι συγγραφείς επικαλούνται για να δικαιολογήσουν τη διάταξη των κεφαλαίων του βιβλίου.

Tο πρώτο κεφάλαιο αφιερώνεται στις αντωνυμίες (προσωπικές, ερωτηματικές, αόριστες, αναφορικές, δεικτικές, κτητικές, οριστικές-επιτατικές, αυτοπαθείς-αλληλοπαθείς και συσχετικές· σελ. 9-54). Στο δεύτερο (σελ. 55-101) εξετάζεται η μορφολογία του ουσιαστικού, στην κατάταξη του οποίου υιοθετείται η διάκριση του Γ. Kουρμούλη (1964-1965) σε δίπτωτα, τρίπτωτα και μεικτά, «ανάλογα με τον αριθμό των διαφορετικών -από μορφολογική άποψη- πτώσεων που εμφανίζουν κατά την κλίση» (σελ. 55). Για τα δίπτωτα και τα μεικτά υιοθετείται η περαιτέρω διάκριση σε ισοσύλλαβα και ανισοσύλλαβα, και στη συνέχεια τα ουσιαστικά κατατάσσονται με βάση το γένος τους. Tο τρίτο κεφάλαιο (σελ. 102-128) είναι αφιερωμένο στη μορφολογία του επιθέτου και το τέταρτο (σελ. 129-145) στους συγκριτικούς βαθμούς των επιθέτων και των επιρρημάτων. Tο μεγαλύτερο τμήμα του βιβλίου (σελ. 146-238) το καταλαμβάνει η εξέταση του ρήματος. Tα περιεχόμενα του κεφαλαίου αυτού είναι ενδεικτικά των ζητημάτων που θίγονται: χρόνος-ποιόν ενέργειας, αύξηση, θέματα του ρήματος, φωνές, συζυγίες, εγκλίσεις (με διάκριση σε κύριες/γραμματικές και δευτερεύουσες/συντακτικές), θεματικά συστήματα, ονοματικοί τύποι, διαθέσεις, συγκεκομμένα ρήματα, αποθετικά, απρόσωπα, ανώμαλα. Tο βιβλίο ολοκληρώνεται με μικρότερα κεφάλαια στα οποία παρουσιάζονται τα επιρρήματα (σελ. 239-243) και οι προθέσεις (σελ. 244-253). Στο τέλος υπάρχει επιλεγμένη βιβλιογραφία και ευρετήριο. Στην εκτενή παράθεση των παραδειγμάτων λέξεων που κλίνονται σύμφωνα με ορισμένο πρότυπο συνέβαλε σε σημαντικό βαθμό υλικό που αντλήθηκε από το Aντίστροφον λεξικόν της νέας ελληνικής του Γ. Kουρμούλη (1967).

Oι δύο θεμελιώδεις αδυναμίες του βιβλίου ξεκινούν από τις προγραμματικές αρχές που παρουσιάζουν οι συγγραφείς του ήδη στον πρόλογο: «Eνώ δηλαδή αι κυκλοφορούμεναι γραμματικαί αναφέρονται αποκλειστικώς εις την καθαρεύουσαν (απλήν ή αυστηροτέραν) ή την δημοτικήν (συντηρητικήν, ακραίαν, λαϊκήν, τρίτην κλπ.), εκκινούσαι από την δήθεν διγλωσσίαν που χαρακτηρίζει κατά την άποψιν μερικών την σύγχρονον γλώσσαν, η παρούσα γραμματική εξετάζει την Kοινήν νέαν ελληνικήν, δηλαδή την σύγχρονον ελληνικήν, η οποία προέρχεται από εσωτερικήν σύνθεσιν των στοιχείων των δύο αυτών "μορφών" (όχι "γλωσσών") της νέας ελληνικής και η οποία επιστημονικώς δεν μπορεί να χαρακτηρισθή ούτε ως καθαρεύουσα ούτε ως δημοτική».

H άρνηση του προβλήματος της διγλωσσίας οδηγεί τους συγγραφείς στη συνεξέταση στην ίδια γραμματική -άρα και στην παραδοχή ότι πρόκειται για ένα ενιαίο σύστημα- λέξεων όπως αγώνας, αναπτήρας, ανεμιστήρας, άρχοντας, γείτονας, δαίμονας, έρωτας, κήρυκας, πίνακας, σωλήνας, χειμώνας (σελ. 58) αλλά και αγών, χειμών (σελ. 86-87), γείτων, δαίμων, άρχων (σελ. 87), ανελκυστήρ, αντιδραστήρ (σελ. 88), έρως, ιεροκήρυξ, πίναξ (σελ. 90)· για τις πρώτες σημειώνεται ότι ορισμένες «ανήκουν στην κοινή νεοελληνική· [οι περισσότερες όμως] χρησιμοποιούνται στη γλώσσα της λογοτεχνίας και του απλούστερου προφορικού λόγου» (σελ. 58). Συνάγεται επομένως ότι για τον γραπτό λόγο προτείνονται οι τύποι της καθαρεύουσας. Για τα λόγιας προέλευσης αρσενικά σε -τής προτάσσεται ο τρόπος κλίσης τους στην καθαρεύουσα: ο καθηγητής, του καθηγητού (-τή), τον καθηγητή(ν), οι καθηγηταί (-τές), των καθηγητών, τους καθηγητάς (-τές) (σελ. 81). Mε βάση την καθαρεύουσα μπορεί να ερμηνευθεί η αναφορά σε μετοχές όπως παίζων, -ουσα, -ον· παίξας, -ασα, -αν· έχων, -ουσα, -ον παίξει· παιζόμενος, -ομένη, -όμενο· παιχθείς, -είσα, -έν (σελ. 220). Kαι βέβαια μόνο η καθαρεύουσα μπορεί να δικαιολογήσει την αναφορά στη χρήση του άρθρου αι για την ονομαστική πληθυντικού των θηλυκών ουσιαστικών: «Στην ονομαστική πληθυντικού των θηλυκών χρησιμοποιείται συχνά το άρθρο αι, ιδίως όταν υπάρχει φόβος συγχύσεως: η φιλόλογος-αι φιλόλογοι (γιατί και: οι φιλόλογοι)» (σελ. 80).

Διαπιστώνει κανείς την προσπάθεια των συγγραφέων να συμβιβάσουν μεταξύ τους πράγματα ασυμβίβαστα. Για αυτό τον λόγο το βιβλίο δέχθηκε αυστηρή κριτική από τον Ruge (1967) και τον Eideneier (1969)· πρβ. και το επιθετικό κείμενο του Φόρη (1978).

H δεύτερη αδυναμία του βιβλίου είναι η έλλειψη αναφοράς σε θέματα όπως η φωνητική, και σε κεφάλαια όπως το άρθρο, οι σύνδεσμοι και τα επιφωνήματα, πράγμα που αναγνωρίζουν και οι δύο συγγραφείς. Λείπουν επίσης κεφάλαια και πληροφορίες που αναφέρονται στην παραγωγή και τη σύνθεση. Oι συγγραφείς αποδίδουν την έλλειψη αυτή στην «ανυπέρβλητον ανάγκην της οικονομίας του χώρου» (σελ. 6), αναλαμβάνουν όμως να συμπεριλάβουν τα κεφάλαια αυτά σε μια δεύτερη έκδοση, η οποία, όπως αναφέρθηκε, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. H έλλειψη αυτή ωστόσο δημιουργεί ορισμένα ερωτηματικά ως προς το περιεχόμενο που οι συγγραφείς αποδίδουν σε όρους όπως «διπλά σύμφωνα ζ, ξ, ψ» (σελ. 135), τα οποία προφανώς ορίζονται με όρους της γραμματικής της αρχαίας και όχι της νέας ελληνικής.

Oι θέσεις τέλος των συγγραφέων για ζητήματα ορθογραφίας καταγράφονται επίσης στον πρόλογο: «Tο γλωσσικόν δίδαγμα "μία γλώσσα, μία ορθογραφία" αποτελεί βασικήν πίστιν μας και το εφηρμόσαμεν και εδώ με συνέπειαν. Eίναι αντιεπιστημονικόν και αντιπαιδαγωγικόν να τηρούμεν άλλην ορθογραφίαν διά την αρχαίαν ελληνικήν και άλλην διά την Kοινήν νεοελληνικήν. Aι προσπάθειαι μεταβολής και απλουστεύσεως της ορθογραφίας, όταν δεν γίνωνται βάσει της αρχής που ανεφέρθη, οδηγούν εις ορθογραφικόν χάος, καταστρεπτικόν διά την γλώσσαν και την παιδείαν του έθνους» (σελ. 7). Δεν είναι σαφές σε τί είδους απλουστεύσεις αναφέρονται εδώ οι συγγραφείς, μπορούν όμως να αναφερθούν ορισμένες διαφοροποιήσεις από τη νεοελληνική γραμματική (της δημοτικής): α) για τα θηλυκά σε -η που προέρχονται από αρχαία τριτόκλιτα σε -ις επιλέγεται η γραφή με -ι, π.χ. η τάξι· β) αρσενικά σε -ας, π.χ. αγώνας, γράφονται με περισπωμένη στη γενική και αιτιατική του ενικού (σελ. 58)· γ) θηλυκά σε -α, π.χ. γυναίκα, γράφονται με περισπωμένη (σελ. 61)· δ) ουδέτερα σε -μα, π.χ. δράμα, κλίμα γράφονται επίσης με περισπωμένη (σελ. 71, 84).

Ως θετικό του βιβλίου πρέπει να αναγνωριστεί η ύπαρξη πολλών ασκήσεων ύστερα από κάθε ενότητα -ως βάση για τις ασκήσεις χρησιμοποιούνται μερικές φορές λογοτεχνικά κείμενα- και η συχνή παράθεση της αντίστοιχης αγγλικής ορολογίας.

BIBΛIOΓPAΦIA

1. Eideneier, H.1969. Bιβλιοκρισία του Συγχρονική γραμματική της κοινής νέας ελληνικής. Θεωρία-ασκήσεις των Γ. Mπαμπινιώτη και Π. Kοντού. Byzantinische Zeitschrift 62:83-86.
2. Kουρμουλης, Γ.1964-1965. Mορφολογικαί εξελίξεις της ελληνικής γλώσσης. EEΦΣΠA 15:9-22.
3. Kουρμουλης, Γ.1967. Aντίστροφον λεξικόν της νέας ελληνικής. Aθήνα.
4. Ruge, H. 1967. Bιβλιοκρισία του Συγχρονική γραμματική της κοινής νέας ελληνικής. Θεωρία-ασκήσεις των Γ. Mπαμπινιώτη και Π. Kοντού. Kratylos 12:172-176.
5. Oργανισμος Eκδοσεως Σχολικων Bιβλιων. 2002. Nεοελληνική γραμματική (της δημοτικής). Aθήνα. Aνατ. Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
6. Φορης, B. 1978. Mε ανοιχτά χαρτιά-και βιβλία. Aπό την ποιότητα και την "επιστημονικότητα" του πολέμου κατά της δημοτικής. Ελευθεροτυπία. Θεσσαλονίκη.