1. Χαρακτηριστικά έκδοσης

• 432 σελίδες
• Η ύλη κατανέμεται σε κεφάλαια και υποκεφάλαια με συνεχή αρίθμηση. Σε κάποια κεφάλαια υπάρχει αρίθμηση παραγράφων ως συνέχεια της αρίθμησης του κεφαλαίου στο οποίο ανήκουν. Αρίθμηση τύπων ή καταλήξεων, κ.α., όπου απαριθμούνται ή σχολιάζονται.
• Οι τίτλοι των κεφαλαίων τυπώνονται με μεγαλύτερους σε μέγεθος και έντονους χαρακτήρες.
• Με πλάγια στοιχεία τυπώνονται μέσα στο κείμενο οι μεσαιωνικές λέξεις (ή τα τμήματα λέξεων), για τις οποίες γίνεται λόγος, και τα παραθέματα από τα έγγραφα που χρησιμοποιούνται ως παραδείγματα. Ακολουθούνται πάντοτε από συντομογραφημένη παραπομπή στο κείμενο.
• Βιβλιογραφικές παραπομπές (συντομογραφημένες) σε υποσελίδιες σημειώσεις
• Κατάλογος Βιβλιογραφίας (σελ. 13-18). και Πίνακας Πραγμάτων (σελ. 422-426) πολύ χρήσιμα για τον ερευνητή.

2. Περιεχόμενα-Παρατηρήσεις

Ο Κ. Μηνάς εξετάζει από γλωσσική άποψη 767 δημοσιευμένα ελληνόγλωσσα έγγραφα^[2] της Κάτω Ιταλίας (από τη Νεάπολη μέχρι και τη Σικελία). Τα περισσότερα είναι δικαιοπρακτικά έγγραφα, γραμμένα από αμόρφωτους γραφείς, και μας παρέχουν ενδεικτικά στοιχεία για φαινόμενα της καθημερινής ομιλούμενης γλώσσας. Χρονολογικά καλύπτουν τους 10.-15. αιώνες, όμως τα περισσότερα ανήκουν στους 11.-13. αιώνες.

Τα μορφολογικά και συντακτικά φαινόμενα που επισημαίνει ο συγγραφέας καταγράφονται σε χωριστά κεφάλαια. Παρουσιάζονται αναλυτικά, εξετάζονται ιστορικά (απαρχές και επιβιώσεις), τεκμηριώνονται με πολλά παραδείγματα και εντάσσονται στο τυπικό πλαίσιο μιας γραμματικής. Ακολουθεί επιλογή και σύντομη αναφορά στα κυριότερα.

Η Μορφολογία

Στο κεφάλαιο για το άρθρο ο Κ. Μηνάς αναφέρει τους τύπους που παρουσιάζουν διαφορές από τους καθιερωμένους: τον τ. οι της ονομαστικής πληθυντικού του θηλυκού π.χ. οι προρρηθείσαι GM 167(1265/6) και τον τ. τες της αιτιατικής πληθυντικού του θηλυκού π.χ. τες συκέας T 136 (1229).

Στα κεφάλαια για το ουσιαστικό (σελ. 78-95) και το επίθετο (σελ. 95-101) ο συγγραφέας αναφέρει αναλυτικά όλους τους μεταπλασμούς (από επιδράσεις των κλίσεων μεταξύ τους), οι οποίοι παρατηρούνται στα έγγραφα που εξετάζει. Παράλληλα κάνει και άλλες επισημάνσεις, όπως σχετικά με τη διατήρηση του μη καθαρού α, π.χ. της Αγίας Αικατερίνας R 111 (1120) και τα παραθετικά των ανωμάλων επιθέτων, π.χ. βελτιοτέραν και κρειττοτέραν Τ 88 (1101), τω εμώ φιλτοτάτω C 615 (1145) -όταν τα βελτίων, κρείττων και φίλτατος δεν αναγνωρίζονταν πια ως παραθετικά.

Από τις αντωνυμίες (σελ. 101-106) και τα αριθμητικά (σελ. 106-108) παρουσιάζονται όσοι τύποι έχουν ενδιαφέρον, π.χ. η δεικτική αντωνυμία τευτέ (<μτγν. τέουτος = τοιούτος) οι παρόντες μάρτυρες τευτέ GM 163 (1264), η γενική ενικού του αριθμητικού «είς» ενού Τ 241 (1175) ενού αμπελίου και πολλοί άλλοι.

Στο κεφάλαιο για το ρήμα εξετάζονται μεταξύ άλλων οι περιπτώσεις όπου παρουσιάζονται παρεκκλίσεις από τους κανόνες της αύξησης, όπως ενεστώτας με αύξηση, ρήματα απλά χωρίς συλλαβική αύξηση ή χωρίς χρονική αύξηση, σύνθετα ρήματα με εσωτερική και εξωτερική αύξηση, σύνθετα ρήματα μόνο με εξωτερική αύξηση ή χωρίς αύξηση (σελ. 108-112).

Σχετικά με τον αναδιπλασιασμό επίσης εξετάζονται και κατηγοριοποιούνται οι περιπτώσεις όπου παρατηρείται απομάκρυνση από την ορθή χρήση (σελ. 112-114), όπως ενεστωτικός αναδιπλασιασμός, αναδιπλασιασμός στον αόριστο και στο μέλλοντα, λανθασμένοι σχηματισμοί στον παρακείμενο.

Παρουσιάζονται αναλυτικά οι μεταπλασμοί των χρόνων και των δύο φωνών (σελ. 114-125), π.χ. τύποι όπως φθάζει Τ 219 (1164), C 18 (1141) (κατά τα εθαύμασα-θαυμάζω έγινε και έφθασα-φθάζω), περιφραστικοί σχηματισμοί και νέες καταλήξεις.

Εξετάζονται επίσης οι αναλογικοί σχηματισμοί των μετοχών (σελ. 126-129), π.χ. μτχ. ενεστώτα ενεργητικής φωνής ενοχλώντα Τ 163 (1140) κλπ.· ακόμη, τύποι των ρημάτων έχω, ειμί, γίγνομαι, τίθεμαι που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον (σελ 130-131).

Άλλο ένα θέμα που εξετάζεται είναι η σύγχυση στις διαθέσεις των ρημάτων (σελ. 131-132) με κύριες παρατηρήσεις τη μεγάλη παρουσία των μέσων τύπων στη θέση των ενεργητικών (χαρακτηριστικό φαινόμενο της μεταγενέστερης και της μεσαιωνικής ελληνικής) και το ότι πολλά μέσα ρήματα μετέπεσαν ήδη από την εποχή της Κοινής στην ενεργητική φωνή, τάση που έχει επικρατήσει και στη Νέα Ελληνική, π.χ. διέλυσε η παρέα.

Από το κεφάλαιο για τα επιρρήματα αναφέρω εκείνα που ενώ έχουν κατάληξη -ωθεν/-όθεν, δεν δηλώνουν την από τόπου κίνηση (σελ. 133), όπως και τα επιρρήματα με πρόθεση που πλεονάζει, π.χ. την αναμεταξύ ημών συμφωνηθείσαν Τ 51 (1054), απέξω του κάστρου Τ 64 (1086), εκ παιδόθεν ανατραφέντα MGG 66 (1102). Επίσης ιδιαίτερο βάρος δίνεται στο θέμα των τροπικών επιρρημάτων με την κατάληξη -α (σελ. 137).

Η παραγωγή και η σύνθεση καταλαμβάνουν τις σελ. 139-160. Ο συγγραφέας αναφέρει παραδείγματα για 35 παραγωγικές καταλήξεις αρσενικών ουσιαστικών, 24 θηλυκών και 27 ουδετέρων (από τις τελευταίες οι 13 είναι υποκοριστικές).

Στο κεφάλαιο «Γραμματικά φαινόμενα ψυχολογικής αιτίας» (σελ. 161-170) αναφέρονται πολλά παραδείγματα αναλογίας, π.χ. γαμβρή κατά το αδελφή C 347 (1149) (σελ. 166), παρετυμολογίας και συμφυρμού (σελ. 169-170) π.χ. η γης, από γη + (κατά) γης T 88 (1097).

Η Σύνταξη

Ο συγγραφέας παρατηρεί (σελ. 171) ότι τα φαινόμενα που έχει επισημάνει και καταγράψει στο κεφάλαιο της Σύνταξης οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στη διάβρωση της Ελληνικής στην Κάτω Ιταλία και Σικελία, καθώς είχε αποκοπεί από την Ελληνική της κυρίως Ελλάδας.

Στο κεφάλαιο για το αντικείμενο επισημαίνει την υποχώρηση του αντικειμένου σε δοτική (σελ. 172). Τη θέση της δοτικής παίρνει η γενική ή εμπρόθετοι προσδιορισμοί, π.χ. εδώκαμεν του γαμβρού C 368 (1095), πιπράσκω προς σε T 23 (1029).

Παρατηρεί ότι κοντά σε ρήματα που δηλώνουν κίνηση βρίσκεται αρκετές φορές αιτιατική επιρρηματική ή δύο αιτιατικές ασύνδετες (σελ. 173) υπάγει το πλάγιν πλάγιν Grég. 83 (1124).

Για τους προσδιορισμούς (επίθετα, επιθετικές μετοχές, αντωνυμίες) αρκετές φορές συμβαίνει να μην υπάρχει συμφωνία με το προσδιορισμένο ουσιαστικό κατά το γένος, τον αριθμό και την πτώση (σελ. 174-179). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιρρηματικές μετοχές ενεργητικού ενεστώτα: καγώ σώας τας φρένας έχοντα κελεύω GM 124 (1193).

Σχετικά με τα επιρρήματα και τις προθέσεις παρατηρεί ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που συντάσσονται με αιτιατική αντί με γενική (σελ. 180-184).

Στους συνδέσμους επισημαίνει πλεονασμό του συμπλεκτικού συνδέσμου και (σελ. 184) και σύνταξη του τελικού ίνα συχνά με οριστική (σελ. 186).

3. Μεθοδολογικές παρατηρήσεις

Η μέθοδος που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην έρευνα της γλώσσας των κατωιταλικών μεσαιωνικών εγγράφων, όπως δηλώνει στην εισαγωγή της εργασίας του (σελ. 23), είναι η συγκριτική. Μια νέα μορφή μπορεί να γίνει αποδεκτή, μόνο αν είναι δυνατό να αιτιολογηθεί με βάση τους κανόνες της γλώσσας. «Μόνο αν κάτι είναι σύμφωνο με τους κανόνες της αρχαίας/μεταγενέστερης και της νέας ελληνικής, μπορούμε να παραδεχτούμε ότι αποτελεί στοιχείο της τότε γλώσσας».

Το παραπάνω κριτήριο, καθώς και το γεγονός ότι δεν μπορούμε να έχουμε εμπιστοσύνη τόσο στην αξιοπιστία των γραφέων όσο και στην απόδοση της ομιλουμένης από το γραπτό λόγο, καθιστούν το συγγραφέα πολύ προσεκτικό κατά τη διατύπωση συμπερασμάτων. Έτσι, π.χ., στη σελ. 134 παρατηρεί «Αν και δεν μπορούμε να είμαστε ασφαλείς με τον τονισμό των γραφέων, θα πρέπει, νομίζω, να σημειώσουμε τις διάφορες μορφές με τις οποίες απαντά το επίρρ. άντικρυς: GM 111 (1178) άντικρυς των οικημάτων, C 49 (1190) αντικρύς η σκάλα». Στη σελ. 95 πάλι υπερισχύει η επιφύλαξη: «Καθώς πιστεύει και ο Χατζιδάκις, λέξεις όπως Τ 192 (1145) εις το Σκύλλαξ, Τ 208 (1159) εις το ξερορύαξ δεν είναι δυνατό πράγματι να υπήρχαν τότε στην ομιλούμενη γλώσσα».

Στην παρουσίαση κάθε γραμματικού και συντακτικού φαινομένου αναφέρει πολλά παραδείγματα και, όπου χρειάζεται, δίνει και την αιτιολόγησή του, π.χ. (σελ. 82) «Με σύγχυση ανάμεσα στα β΄κλιτα που έχουν στην ονομαστική κατάλ. -(ον)ος και τα γ΄κλιτα σε -ων, -ονος, ορισμένα β΄κλιτα μετέπεσαν στα γ΄κλιτα σε -ων και στη συνέχεια μερικά από αυτά μεταπλάστηκαν ξανά κατά τα β΄κλιτα […] Η λ. διάκονος μεταπλάστηκε σε διάκων και διάκος…».

Επιπλέον ο συγγραφέας επισημαίνει όσα ενδιαφέροντα γραμματικά φαινόμενα και λεξήματα απαντούν και στα έγγραφα που εξετάζει και στη σημερινή διάλεκτο της Κάτω Ιταλίας (π.χ. στη σελ. 83 για το φαινόμενο της αλλαγής γένους Τ 170 (1141) ο των ανθρώπων γένος σημειώνει «η λ. ο γένο στην Κατωιταλική»)· σε άλλα σημερινά ιδιώματα (π.χ. στη σελ. 135 σημειώνει ότι το επίρρ. ποτέ καιρίς C 380 (1221) απαντά και στην Κάρπαθο)· σε παλαιότερα κείμενα και σήμερα (π.χ. στη σελ. 117 σημειώνει ότι η κατάληξη -ουν στο γ΄ πληθ. πρόσ. του ενεστώτα «φάσκουν» Τ 73 (1093) παρουσιάζεται τον 5./6. αι. στους Πατέρες της Εκκλησίας -αλλά και σήμερα).

Συχνά παραθέτει τις απόψεις και άλλων ερευνητών, τις σχολιάζει, τις συμπληρώνει (όπως στις σελ. 95-96 για τα σιγμόληκτα επίθετα σε -ής που σχηματίζουν τη γενική τους σε -ού, κατά τα α΄κλιτα ουσιαστικά σε -ής, -ού «αληθού Θεού», σ. 107), μάλιστα κάποτε οδηγείται και σε «διάλογο» (όπως στη σελ. 150 σημ. 3 με τον αείμνηστο Δημ. Ι. Γεωργακά για την περίπτωση των τοπωνυμίων σε -ώσσα).

4. Αξιολογικές Παρατηρήσεις

Όπως επισημαίνει και ο συγγραφέας στον πρόλογο του βιβλίου (σελ. 10), για τη συγγραφή μιας γραμματικής της μεσαιωνικής δημώδους ελληνικής «θα πρέπει να μελετηθούν συστηματικά όλα τα δημώδη κείμενα, όχι μόνο τα λογοτεχνικά και τα ιστορικά επώνυμων ποιητών και πεζογράφων, αλλά και τα μικρά ή μεγάλα κείμενα άγνωστων λαϊκών γραφέων. Είναι γνωστό ότι τα ελληνικά έγγραφα - ιδιαίτερα τα λαϊκά - … έχουν μεγάλη αξία και για τη μελέτη της ομιλουμένης Ελληνικής των περιοχών στις οποίες γράφτηκαν και, γενικότερα, για την ιστορία της γλώσσας μας».

Τα έγγραφα που εξετάζει ο Κ. Μηνάς, όχι μόνο είναι κατά το μεγαλύτερο ποσοστό λαϊκά, αλλά όπως είδαμε και από τη χρονολόγησή τους, μεγάλο μέρος από αυτά είναι παλαιότερα και από τα Προδρομικά ποιήματα, «που θεωρούνται ως τα πρώτα νεοελληνικά κείμενα». Επιπλέον, για τη χρονική αυτή περίοδο στην οποία ανήκουν, δεν διαθέτουμε πολλά εκτεταμένα κείμενα που να μας επιτρέπουν να μελετήσουμε την εξέλιξη της λαϊκής μορφής της ελληνικής γλώσσας.

Η γλωσσική εξέταση των εγγράφων αυτών από τον Κ. Μηνά καταλήγει στη σύνθεση μιας πλήρους γραμματικής (περιλαμβάνει φωνητική, μορφολογία, παραγωγή, σύνθεση, σύνταξη και λεξιλόγιο) και αποτελεί ουσιαστική συμβολή στη μελέτη της πορείας της ελληνικής γλώσσας.

Παρουσίαση: Πηνελόπη Μαυρομματίδου