Βιβλιογραφία

Μορφολογία και Σύνταξη

Μελέτες της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους στην εποχή μας

Νικολάου Σοφιανού,

Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης. Επιμέλεια-Εισαγωγή: Θανάσης Χ. Παπαδόπουλος, Εκδόσεις Κέδρος

[Αθήνα 1977]

1. Εκδοτικές πληροφορίες-Χαρακτηριστικά έκδοσης

Το έργο γράφτηκε στα μέσα περίπου του 16. αι. και πριν από το 1550 (Παπαδόπουλος, 1977, 158). Διασώθηκε σε δύο χειρόγραφα, το πρώτο στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού (χφ. gr. 2592) και το δεύτερο στη βιβλιοθήκη του Βατικανού (Ottobonianus gr. 173, φφ. 1-50) από το οποίο λείπει ο Επίλογος. Η πρώτη έκδοση του έργου, που έγινε το 1870 από τον Legrand, βασίζεται στο πρώτο χειρόγραφο:

Νικολάου Σοφιανού του Κερκυραίου Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης νυν το πρώτον κατά το εν Παρισίοις χειρόγραφον. Εκδοθείσα επιμελείᾳ και διορθώσει Αιμυλίου Λεγρανδίου. Εν Παρισίοις. Librairie Maisonneuve et Cie, Quai Voltaire, 15, 1870.

Να σημειωθεί ότι στην πρώτη έκδοση του Legrand περιλαμβάνεται μόνο το τμήμα της μορφολογίας της Γραμματικής, παρόλο που, όπως δηλώνεται στην Αφιερωματική προσφώνηση στον Ι. Λοθαρίγγιο (βλ. παρακάτω), η πρόθεση του Σοφιανού ήταν να γράψει μια γραμματική που θα αποτελείται από τρία βασικά μέρη: μορφολογία, ορθογραφία και σύνταξη. Τα άλλα τμήματα δεν έχουν βρεθεί ως σήμερα (βλ. σχετικά Παπαδόπουλος 159).

Επανέκδοση της γραμματικής 4 χρόνια αργότερα μετά την εξάντληση της πρώτης έκδοσης μαζί με τη δημώδη μετάφραση από το Σοφιανό του «Περί παίδων αγωγής» του Πλούταρχου:

Nicolas Sophianos, Grammaire du Grec Vulgaire et traduction en grec vulgaire du traité de Plutarque Sur l' éducation des enfants. Publiées par Emile Legrand. Deuxieme edition. Paris Librairie Maisonneuve et Cie, Libraires -Editeurs 15, Quai Voltaire, 15, MDCCCLXXIV.

Αναδημοσίευση της έκδοσης αυτής με πλούσια εισαγωγικά σχόλια για το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο έκδοσής της, την κατάσταση της παιδείας και το πρόβλημα της γλώσσας στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές χώρες μέχρι τον 16. αι. όπως και στις φραγκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές κατά τον 15. και 16. αι., πληροφορίες για την οθωμανική αυτοκρατορία, τη Βενετία και τις ελληνικές κτήσεις, καθώς και στοιχεία για το Νικόλαο Σοφιανό και το έργο του:

Νικολάου Σοφιανού, Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης. Επιμέλεια-Εισαγωγή: Θανάσης Χ. Παπαδόπουλος, Εκδόσεις Κέδρος [Αθήνα 1977].

Στην αναδημοσιευμένη δεύτερη έκδοση, στην οποία βασίζεται και η παρουσίαση της Γραμματικής που ακολουθεί, ενδιαφέρον παρουσιάζει η Εισαγωγή του Legrand (να σημειωθεί ότι στο Παράρτημα σσ. 295-312 υπάρχει και μεταφρασμένη από τον Παπαδόπουλο), όπου εξηγεί την ανάγκη επανέκδοσης του έργου στο γενικότερο πλαίσιο της αναζωπύρωσης των νέων ελληνικών σπουδών στο εξωτερικό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμη ότι ο Legrand κάνει μια σύντομη επισκόπηση με χρονολογική σειρά των γραμματικών της νέας ελληνικής που έχει υπόψη του, όπως αυτών του Girolano Germano, του Portius, του Νικηφόρου Ρωμανού, του Μ.Ι. Tribbechovius, Michel Lang κλπ. ως την εποχή του.

Η ύλη της δεύτερης έκδοσης του Legrand (όπως παρουσιάζεται στην ανατύπωσή της από Παπαδόπουλο) καταλαμβάνει 86 σελίδες. Ο πρόλογος του Legrand καλύπτει τις σελίδες 1 έως 32, ενώ το έργο του Σοφιανού τις σελίδες από 33 έως 85.
Να σημειωθεί ότι στην ανατύπωση του Παπαδόπουλου ο αριθμός στο πάνω μέρος της σελίδας αναφέρεται στη σελίδα της δεύτερης έκδοσης, ενώ ο αριθμός στο κάτω μέρος της σελίδας αναφέρεται στην συνολική έκδοση-μελέτη του Παπαδόπουλου.
Υπάρχει αναφορά του φύλλου του χειρογράφου στο αριστερό μέρος της κάθε σελίδας.
Οι τίτλοι των κεφαλαίων τυπώνονται με κεφαλαία όρθια γράμματα χωρίς αρίθμηση.

2. Περιεχόμενα - Παρατηρήσεις

[Αφιερωματική προσφώνηση στον Ι. Λοθαρίγγιο] (Αmplissimo et clarissimo principi D. Joanni Lotharingio S.R.E Diacono Cardinali N. Sophianus S.D.) γραμμένη στα Λατινικά. Στην επιστολή αυτή καθορίζεται η αφετηρία, ο στόχος του Σοφιανού, καθώς και τα μέσα για την πραγματοποίησή του. Σύμφωνα με τον Σοφιανό, η τάση της εποχής για τη δημιουργία ενός εθνικού πολιτισμού πρέπει, να στηριχθεί σε δύο βασικούς άξονες, τη λαϊκή γλώσσα και το λαϊκό πολιτισμό, από τη μία, και τις ανθρωπιστικές σπουδές από την άλλη. Διαπιστώνει ότι η λαϊκή γλώσσα της εποχής διακρίνεται από ακρίβεια και λιτότητα και παρουσιάζει ευκολία στην εκμάθησή της. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι όλος αυτός ο πλούτος της λαϊκής ελληνικής γλώσσας της εποχής θα πρέπει να οργανωθεί σε ένα Λεξικό και μια Γραμματική που θα περιλαμβάνει τρία μέρη: τη μορφολογία, την ορθογραφία και τη σύνταξη (non solum Grammaticam … sed etiam Lexicon … Hunc tractatum in tres partes diuisi. Prima, nomina et verba cum reliquis perticulis ostendo; secunda, ago de orthographia; tertia vero, de constructione, Επιστολή, 34). Μετά την αφιερωματική επιστολή ακολουθούν:

[Γραμματική] (σσ. 35-36): Ορισμός της γραμματικής, γράμματα, φωνήεντα και σύμφωνα.

Περί λόγου (σ. 36): [ο λόγος έχει μέρη οκτώ, όνομα, ρήμα, μετοχήν, άρθρον, αντωνυμίαν, πρόθεσιν, επίρρημα και σύνδεσμον].

Περί ονόματος (σ. 36): Ορισμός του ονόματος, διάκριση (ουσίαν μερικήν ή κοινήν) και γένος, είδη (πρωτότυπον ή παράγωγον), σχήματα (απλόν, σύνθετον), αριθμοί.

Περί προσωδιών (σ. 37): Ορισμός και είδη προσωδιών (οξεία, βαρεία, περισπωμένη, δασεία, ψιλή, απόστροφος, υφέν και υποδιαστολή).

Περί άρθρου (σσ. 37-38): Ορισμός και κλίση των άρθρων.

Περί του πώς μερίζονται τα ονόματα (σ. 38): Διάκριση των ουσιαστικών σε ισοσύλλαβα και περιττοσύλλαβα.

[Κλίσεις ονομάτων] (σσ. 37-44): Μορφολογικά χαρακτηριστικά των ονομάτων της πρώτης (ο προφήτης), δεύτερης (η ημέρα), τρίτης (η ρόδος, ο λόγος, το ψωμί), τέταρτης (ο άνδρας, η γυναίκα, το ένα), πέμπτης (ο απλούς, η αλουπού, η Λητώ), έκτης (ο Δημοσθένης, το γένος) και έβδομης κλίσης (ο Αίας, η κακότης, η φύσις, το πράγμα), ονόματα που εντάσσονται στη καθεμία από αυτές με κλιτικά παραδείγματα.

Περί των αριθμητικών ονομάτων (σ. 44).

Περί των παραγώγων ειδών (σσ. 44-45): Επτά είδη παραγώγων ονομάτων (κτητικόν, συγκριτικόν και υπερθετικόν, υποκοριστικόν, παρώνυμον, ρηματικόν, πατρώνυμον).

Περί των υποπεπτωκότων ειδών (σσ. 45- 46) (κύριον, προσηγορικόν, εθνικόν, ερωτηματικόν, αόριστον, αναφορικόν, περιληπτικόν, περιεκτικόν, γενικόν, ειδικόν, τακτικόν, αριθμητικόν, απολελυμένον, μετουσιαστικόν).

Περί ετεροκλίτων (σ. 46) (Ζευς, μέγας).

Περί ρήματος (σσ. 46-76): Συζυγίες (σσ. 47-48), περισπώμενα, οριστικά ενεργητικά και παθητικά της πρώτης (γράφω, -ομαι), της δεύτερης συζυγίας (ανοίγω, -ομαι), της τρίτης συζυγίας (πείθω, -ομαι) και της τέταρτης συζυγίας (λευκαίνω, -ομαι), οριστικά ενεργητικά της πρώτης (κρατώ, -ούμαι) και της δεύτερης (γελώ,-ούμαι) συζυγίας των περισπωμένων. Ακολουθούν παραδείγματα κλίσης όλων των χρόνων των παραπάνω ρημάτων (ενεστώς, παρατατικός, μέλλων πρώτος και δεύτερος, αόριστος πρώτος και δεύτερος, παρακείμενος και υπερσυντέλικος), στις εγκλίσεις (οριστικά, προστακτικά, ευκτικά ρήματα), καθώς και το απαρέμφατο και η μετοχή τους. Ξεχωριστά αναφέρονται η κλίση του υπαρκτικού είμαι (σ. 71-72), το έχω (σσ. 72-73), και το θέλω (σσ. 74-75).

Περί μετοχής (σ. 76): Δίνονται πληροφορίες για τα είδη, την κλίση και τη χρήση της μετοχής.

Περί αντωνυμίας (σ. 77): Δίνονται κλιτικά παραδείγματα των προσωπικών (εγώ, εσύ, εκείνος), κτητικών (εδικός μου, εδική μου, εδικόν μου, κλπ.), δεικτικών (τούτος, εκείνος), επιταγματικών (αυτός), συνθέτων (ατός μου, ατή μου, ατό μου, κλπ.).

Περί προθέσεως (σ. 80): Αναφέρονται τα είδη των προθέσεων (πρόθεσες μονοσύλλαβες έξη, δισύλλαβοι ένδεκα).

Περί επιρρήματος (σσ. 80-83): Είδη επιρρημάτων (χρονικά, μεσότητος, ποσότητος, ευχής, σχετλιαστικά, αρνητικά, θαυμαστικά, απαγορευτικά, ομοιώσεως, εικασμού, τάξεως, αθροίσεως, παρακελεύσεως, αποδιωκτικά, συγκρίσεως, ερωτήσεως, βεβαιώσεως, διαιρέσεως, εξαιρέσεως, αποστάσεως, διατάσεως, ενέσεως, ευφραντικά, κατομωτικά, απομωτικά, δείξεως, διασαφητικά, εκπλήξεως, θειασμού, διακωλυτικόν, κρύψεως, εμφατικά, κλητικά, υφαιρέσεως, θετικά, εθνικά).

Περί συνδέσμου (σ. 83-84): Συμπλεκτικοί, διαζευκτικοί, συναπτικοί, παρασυναπτικοί, αιτιολογικοί, απορρηματικοί, συλλογιστικοί, παραπληρωματικοί, εναντιωματικοί, δυνητικός, διακριτικός, μειωτικός.

[Επίλογος] (σς. 84-86). Στο τελευταίο τμήμα του έργου ο Σοφιανός κάνει μια γενική επισκόπηση θέσεων. Δηλώνει ότι ο στόχος του δεν εξαντλείται στη συγγραφή μόνο μιας γραμματικής και ενός λεξικού, αλλά ότι βασική του επιδίωξη αποτελεί ο παιδαγωγικός και εκπαιδευτικός τομέας, γεγονός που αποδεικνύεται από άλλα συγγράμματά του, όπως ο «Παιδαγωγός».

3. Αξιολογικές Παρατηρήσεις

Η έκδοση και επανέκδοση της γραμματικής του Σοφιανού, αλλά και άλλων γραμματικών που προηγούνται ή που ακολούθησαν, εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της εποχής που υπαγόρευε να μελετηθεί η νέα ελληνική γλώσσα από ξένους για λόγους θρησκευτικής προπαγάνδας (προσπάθεια καθολικών ιεραποστόλων να έρθουν σε επαφή με χριστιανούς ορθόδοξους) αλλά και σε εθνικούς λόγους: «Για να συστήσουν το έθνος τους και να απελευθερωθούν όλοι οι έλληνες και όχι μόνο οι μορφωμένοι, έχουν ανάγκη από μια ενιαία γλώσσα που θα τους επιτρέψει να ξεφύγουν από την αμάθεια στην οποία έχουν περιπέσει. Σ' αυτήν ακριβώς την προοπτική εγγράφεται η προσπάθεια του Νικόλαου Σοφιανού» (Tonnet 120-121). Η γνώση του γλωσσικού οργάνου αποτελεί την απαραίτητη και πρωταρχική προϋπόθεση για την ανάπτυξη της λογικής, της ρητορικής και της φιλοσοφίας. (Λοιπόν, σπουδαιότατοι νέοι, εκστηθίζετε και στοχάζεσθε καλά και μετά επιμελείας το πρώτον τούτο μέρος της γραμματικής τουτηνής, και τάσσω σας ότι ευκολώτατα να φθάσετε εις αυτό το ύψος της φιλοσοφίας, Επίλογος, σ. 85). Η επιδίωξη αυτή του Σοφιανού εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της πνευματικής δραστηριότητας του συγγραφέα που έχει ως στόχο να αποσπάσει το νεοελληνικό πολιτισμό «από την άμεση υπηρεσία του ιταλικού και καθολικού πολιτισμού» (Παπαδόπουλος, 162).

Πέρα από οποιοδήποτε κίνητρο που ώθησε το Σοφιανό στη συγγραφή του έργου αδιαμφισβήτητο παραμένει το γεγονός ότι «Αν και σε αρκετές περιπτώσεις ο Σοφιανός επηρεάζεται από την προγενέστερή του γραμματική παράδοση … η γραμματική αποτυπώνει τη μορφολογία της νεοελληνικής γλώσσας στα μέσα του 16. αι.» (Καραντζόλα 1999, σ. 215). ΄Οσον αφορά τις γραμματικές αντιλήψεις του Σοφιανού, όπως διαφαίνονται από το έργο, διαπιστώνεται μια «ρυθμιστική παρέμβαση … λιγότερο ή περισσότερο ρηξικέλευθη» (Καραντζόλα 1999, 215) και σε κάποιες περιπτώσεις «συντηρητική σε σχέση με την εξέλιξη που γνωρίζουμε από άλλες πηγές» (Tonnet 1995, 122). Ειδικότερα τα ουσιαστικά της αρχαίας πρώτης κλίσης (αρσενικά και θηλυκά) διατηρούν τη σημερινή μορφή με εξαίρεση το τελικό -ν της αιτιατικής ενικού, ενώ στα ουδέτερα σε -ι (πχ. ψωμί, μέλι, κρασί) η γενική ενικού και πληθυντικού διατηρείται ασυνίζητη (του ψωμίου, μελίου, κρασίου, των ψωμίων, κρασίων). Τα αρχαία τριτόκλιτα, όμως, ακολουθούν τις καταλήξεις των ουσιαστικών της πρώτης κλίσης (ο βασιλέας, ο πατέρας, ο ρήγας, η μητέρα), αν και διατηρούν την αρχαιότροπη γενική ενικού (του πατρός, βασιλέως, ρηγός, μητρός), ενώ τα αρχαία θηλυκά τριτόκλιτα σε -ις ακολουθούν τις καταλήξεις πληθυντικού των πρωτοκλίτων (οι φύσες). Τα ουδέτερα σε -ι (μέλι, ψωμί, κρασί) παρουσιάζονται χωρίς τελικό -ν στην ονομαστική ενικού ενώ το τελικό -ν υπάρχει στα ουδέτερα σε -ο (βιβλίον, ξύλον). Ονόματα ακόμη της πρώτης κλίσης, όπως η κοπέλα, εμφανίζουν γενική της κοπελός, κλπ.

Όσον αφορά τα ρήματα παρατηρούμε ότι ο ενεστώτας, ο παρατατικός και ο αόριστος παρουσιάζονται με τη σημερινή τους μορφή, ο μέλλοντας σχηματίζεται με το ρήμα θέλω και το απαρέμφατο αορίστου ή ενεστώτα (πχ. θέλω γράψει, γελάσει [μέλλων πρώτος], θέλω γελάει, γράφει [μέλλων δεύτερος]). Ο παρακείμενος σχηματίζεται με το ρήμα έχω και τη μετοχή παρακειμένου (γελασμένον έχω, γελασμένος είμαι), ενώ στον υπερσυντέλικο εμφανίζεται και ο νεότερος σχηματισμός με το ρήμα έχω και το απαρέμφατο αορίστου (γελασμένον είχα, είχα γελάσει, γραμμένον είχα και είχα γράψει).