Εισαγωγή

Η παρούσα σελίδα περιέχει καταγραφή, περιγραφή και κριτική αποτίμηση λεξικών που αφορούν τη μεσαιωνική περίοδο της ελληνικής γλώσσας (ειδικότερα, από τον 4. ως τον 17. αι. μ.Χ.).^[1]

Χρονικά όρια παρουσίας της μεσαιωνικής ελληνικής μπορούν κατά προσέγγιση να θεωρηθούν αφενός μεν η μεταφορά της πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κράτους στην Κωνσταντινούπολη (ή, κατ' άλλους, η καθιέρωση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας του βυζαντινού κράτους από τον Ιουστινιανό^[2]), αφετέρου δε η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (ή, σύμφωνα με άλλους μελετητές, η πτώση του Χάνδακα τον 17. αι.^[3]). Ισχύει, βέβαια, πάντα ο περιορισμός πως τέτοιου είδους κατηγοριοποιήσεις και τομές στην ιστορία μιας γλώσσας είναι κατ' ανάγκη συμβατικές και δεν αποδίδουν με μεγάλη ακρίβεια και πιστότητα τη ζώσα και διαρκώς μεταβαλλόμενη γλωσσική πραγματικότητα.

Από την εξέταση των λεξικών της μεσαιωνικής ελληνικής αποκλείστηκαν όσα περιλαμβάνουν στο λημματολόγιό τους ένα ποσοστό μόνο λεξικών μονάδων της μεσαιωνικής ελληνικής - κατά κανόνα μικρό και που αφορά την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο ‒ ενώ έχουν ως κύρια στόχευση την ελληνική γλώσσα των αρχαίων και ελληνιστικών χρόνων, π.χ. τα H.G. Liddell - R. Scott - H. Stuart Jones, AGreek-EnglishLexicon, W. Bauer, Griechisch-deutschesWörterbuchzudenSchriftendesNeuenTestamentsundderübrigenurchristlichenLiteratur, H. Stephanus, Thesaurusgraecaelinguae, Fr. Adrados, DiccionarioGriego-Español κ.τ.ό. Η παρούσα εξαίρεσή τους, ωστόσο, δεν ακυρώνει τον ρόλο του πολύτιμου συμβούλου και αρωγού για τον ενασχολούμενο με τη μεσαιωνική ελληνική.

Ειδικότερα εξετάζονται αναλυτικά τα εξής λεξικά (μέσα σε αγκύλες σημειώνεται η χρονολογία της έκδοσης που χρησιμοποιήθηκε, όταν αυτή δεν είναι η πρώτη):

• G. W. H. Lampe, A Patristic Greek lexicon, Oxford 1961 [ανατ. 1995]
• Ε. [Αpostolides] Sophocles, Greek Lexicon of the Roman and Byzantine periods (From B.C. 146 to A.D. 1100), Boston 1870 [ανατ. 1957]
• E. Trapp et al., Lexikon zur byzantinischen Gräzität besonders des 9.-12. Jahrhunderts, τεύχ. I-VI (α-κώφευσις ), Wien 1994-2001
• Εμμ. Κριαρά, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669, τόμ. Α'-ΙΔ', Θεσσαλονίκη 1968 - 1997
• Επιτομή του Λεξικού της μεσαιωνικής Ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1169 του Εμμανουήλ Κριαρά, τόμος Α' (Α-Κ), Ι.Ν Καζάζης, Τ. Α. Καραναστάσης, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001, τόμος Β' (Λ-Παραθήκη), Ι. Ν Καζάζης, Τ. Α. Καραναστάσης, κ.ά., Θεσσαλονίκη 2003
• I. Meursi, Glossarium graecobarbarum, Lugduni Batavorum 1610 [1614]
• Γ. Βλάχος, Θησαυρός της εγκυκλοπαιδικής βάσεως τετράγλωσσος, Βενετία 1659 [1874]
• Ch. du Cange, Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis duos in tomos digestum, Lugduni 1688 [ανατ. 1958]
• Α. da Somavera, Θησαυρόςτηςρωμαίκηςκαιτηςφράγκικηςγλώσσας, ήγουνΛεξικόνρωμαίκονκαιφράγκικονπλουσιώτατον- ΙΙ: Tesoro della lingua italiana e greca-volgare cioè richissimo dizzionario italiano e greco-volgare, Παρίσι 1709 [ανατ. 1977]

Η περιγραφή και κριτική αποτίμηση των λεξικών περιστρέφεται γύρω από τους εξής βασικούς άξονες^[4]:

• Εκδοτική ταυτότητα: πλήρης τίτλος έργου, συντάκτης‒εκδότης‒επιμελητής έκδοσης, τόπος και χρόνος έκδοσης, επόμενες εκδόσεις, μορφή έκδοσης.
• Το Λεξικό: διάρθρωση του λεξικού σε επιμέρους τμήματα, διαμόρφωση σελίδων (αριθμός στηλών, κεφαλίδες, τυπογραφικά στοιχεία), εισαγωγικά σημειώματα (πρόλογος, εισαγωγή, αφιερωτικές επιστολές, επιγράμματα, αρχές σύνταξης, οδηγίες χρήσης, λοιπές πληροφορίες), πίνακες (συγγραφέων/έργων, συμβόλων, βιβλιογραφίας, χρονολογικοί, λοιποί), παραρτήματα (διορθώσεις, παροράματα, προσθήκες, συμπληρώματα).
• Μακροδομή: λημματολόγιο (χρονολογικό, ειδολογικό εύρος), εξέταση διαλεκτικών/ ιδιωματικών στοιχείων, είδος λημμάτων (ριζικά, παραπεμπτικά, υποθετικά ή αμφισβητούμενα λήμματα, κύρια ονόματα, τοπωνύμια), ταξινόμηση λημμάτων (αλφαβητική ‒ σημασιολογική).
• Μικροδομή: λήμμα (ορθογραφία, γραμματική κατηγορία, μορφολογικές πληροφορίες (τύποι του λήμματος, μορφολογικές αποκλίσεις), σημασιολογικές πληροφορίες [ταξινόμηση και διαφοροποίηση σημασιών - κριτήρια ταξινόμησης και διαφοροποίησης, δείκτες (επιπέδου ύφους/ χρήσεων/ σημασιολογικού πεδίου, σχημάτων λόγου), ερμηνεύματα (με ορισμο‒με συνώνυμο‒μικτά), πραγματολογικές πληροφορίες, φράσεις και εκφράσεις, τεκμηρίωση (παραπομπές σε κείμενα‒παραθέματα)], ετυμολογικές πληροφορίες (ετυμολογία, εναλλακτικές ετυμολογήσεις, δηλωση προβλημάτων), παράθεση συνωνύμων‒αντωνύμων, λοιπές πληροφορίες.
• Κριτική αποτίμηση: αρετές και αδυναμίες του λεξικού.

Ασφαλώς η μεσαιωνική λεξικογραφία δεν εξαντλείται στα παραπάνω λεξικά. Επιπροσθέτως δίνονται συνοπτικές πληροφορίες και για κάποια άλλα παλαιότερα και δυσεύρετα λεξικά, τα οποία, για το λόγο αυτό, δεν αποτέλεσαν αντικείμενο ενδελεχέστερης έρευνας. Συγκεκριμένα, πρόκειται για τα:

• Μέγα και πάνυ ωφέλιμον Λεξικόν όπερ Φαβωρίνος Κάμιρς, ο Νουκαρίας επίσκοπος, εκ πολλών και διαφόρων βιβλίων κατά στοιχείον συνελέξατο, Εν Ρώμῃ …. τόμ. Α' (α-ι), τόμ. Β' (κ-ω), 1523.
• Nikolai Rigaltii, Glossariumτακτικόν μιξοβάρβαρον.., Lutetiae 1601.
• Girolamo Germano,Voccabolario Italiano Greco, Roma 1622.
• Simon Portius, Λεξικόν Λατινικόν, Ρωμαικών και Ελληνικών, Εις το οποίον με τα ελληνικά λόγια συμφωνούνε τα ρωμαίκα και τα Ελληνικά…, Lutetiae Parisiorum 1635.

Απαραίτητη είναι η υπενθύμιση ότι η θέση και η αξία καθενός λεξικού στη μεσαιωνική λεξικογραφία αποτελεί συνάρτηση πολλών παραγόντων. Κάθε λεξικό έχει τη δική του προσωπική και ξεχωριστή φυσιογνωμία, ενώ η μικρότερη ποιοτική/ποσοτική συμμόρφωση στα κριτήρια και εργαλεία μελέτης του σημερινού ερευνητή δεν αποτελεί κατ' ανάγκη τεκμήριο «κατωτερότητας» και αποτυχίας ενός λεξικού. Εκτός του ότι η υστέρηση σε κάποιον τομέα μπορεί να αναπληρώνεται από τις επιδόσεις σε κάποιον άλλο, πρέπει σε κάθε περίπτωση να λαμβάνονται υπόψη και το ιστορικό-επιστημονικό πλαίσιο της εκπόνησής του εκάστοτε λεξικού καθώς και ο στόχος της σύνταξής του - ο οποίος, βέβαια, ποτέ δεν είναι η απάντηση όλων των ερωτημάτων ενός χρήστη (ή, πολύ περισσότερο, ερευνητή) του μέλλοντος.

Βιβλιογραφία

1. Georgakas D. J. -Georgajas B., TheLexicographyofByzantineandModernGreek, Wörterbücher. Ein internatinales Handbuch zur Lexikographie… Edited by Franz Josef Hausmann, Oskar Reichmann, Herbert Ernst Wiegand, Ladislav Zgusta, Zweiter Teilband, Walter de Gruyter, Berlin-New York 1990, 1705-1713.
2. Καψωμένος Στ., Από την Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, ΑΠΘ-Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1985.
3. Κριαράς Εμμ., «Η μεσαιωνική ελληνική γραμματεία», στο Γλωσσο-φιλολογικά. Ύστερο Βυζάντιο-Νέος Ελληνισμός, Θεσσαλονίκη 2000, 77-120.
4. Hunger H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τόμ. Β', ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1992.
5. Thumb A., Die griechische Sprache im Zeitalter des Hellenismus, Beiträge zur Geschichte und Beurteilung der Κοινή, Στρασβούργο 1901.

Χ. Πασσαλής - Π. Μαυρίδου