Α΄

Διηρχόμην μετὰ δύο φίλων τὴν κοιλάδα τῶν Τεμπῶν. Διὰ τῆς μεγαλοπρεποῦς ἐκείνης χαράδρας, τὴν ὁποίαν ἐδημιούργησε τοῦ Ὀλύμπου καὶ τῆς Ὄσσης ὁ αἰώνιος ἀποχωρισμός, ἀφήνων ὁδὸν πλάτους μόλις ἐπιτρέποντος τὴν δίοδον ἁμάξης, διέρρεεν ἀψοφητί, ἐλαίου δίκην, ὁ Πηνειός. Ἡ πολυύμνητος Πηνειὶς δάφνη, τοῦ θεοῦ τοῦ φωτὸς τὸ ποιητικὸν σύμβολον, προσκλίνουσα τοὺς κλάδους της ἐξ ἑκατέρας τῶν ὀχθῶν ἐλούετο εἰς τὰ σκιερὰ τοῦ ποταμοῦ νάματα. Καὶ ἡ λοιπὴ βλάστησις δαψιλής, ποικίλη εἰς δένδρα, εἰς θάμνους, εἰς ἄνθη, ἐπυκνοῦτο ἐν συμφυρμῷ ἀγρίῳ ὑπὲρ τὰς κεφαλὰς ἡμῶν. Πολλαχοῦ τοῦ μήκους τῆς στενῆς κοιλάδος αἱ ἑκατέρωθεν πλάτανοι συμπλεκόμεναι ἀπετέλουν πρασίνους θόλους, τοὺς ὁποίους ἐκόσμει δαψιλὴς ποικιλία ἀναρριχητικῶν, παντοειδεῖς περιπλοκάδες καὶ ἀγριάμπελοι καὶ ῥοδαῖ ποικιλοχρώμων ἀγρίων ῥόδων καὶ κισσοὶ καὶ πλεῖστα ἄλλα φυτά, ἐκ τῶν μὴ δυναμένων νὰ ὑπάρξουν χωρὶς νὰ στηρίξουν ἐπὶ ἄλλων τὴν παρασιτικὴν αὐτῶν ὕπαρξιν. Ἀπὸ τῶν ῥωγμῶν τῶν βράχων ἐξώρμων τῆς Ὄσσης γοργά, μετὰ πατάγου, κρυστάλλινα νάματα, σπεύδοντα πρὸς τοῦ Πηνειοῦ τὰς ὄχθας, θησαυροὶ ἄχρηστοι ἐκχυνόμενοι μετὰ ὀλίγων μιλίων περιπλάνησιν εἰς τὴν θάλασσαν τοῦ Αἰγαίου. Μουσικὴ ἀτελεύτητος ἀφανῶν πτερωτῶν ἀοιδῶν ἐπλήρου τὸ θυμῆρες περιβάλλον, ἐκυριάρχει δὲ τῆς ἁρμονίας ταύτης ἡ ὀξεῖα, ἡ διάτορος τοῦ χαραδριοῦ φωνή, ἀντηχοῦσα ὡς σάλπισμα διὰ μέσου τῶν ἀπορρώγων βράχων.

Ὅταν διελθόντες τὴν γέφυραν τῆς Περαταριᾶς ἐφθάσαμεν εἰς τὸ πρὸς τὴν κοιλάδα τοῦ Τσάγεζι στόμιον τῆς χαράδρας, εὕρομεν ἐκεῖ οἰκογένειαν Ἄγγλων περιηγητῶν, οἵτινες ἐφ' ἁμάξης καὶ αὐτοὶ διηυθύνοντο πρὸς τὸ Τσάγεζι. Πατὴρ μήτηρ, δύο θυγατέρες καὶ παρὰ τὸ πλευρὸν τοῦ ἁμαξηλάτου ὁ ὁδηγὸς διεσταύρωνον συγχρόνως ἐπιφωνήσεις θαυμασμοῦ πρὸ τοῦ ἐκπάγλου θεάματος, τὸ ὁποῖον ἐξειλίσσετο ἐνώπιον ἡμῶν.

Δεξιόθεν Ὄσσα ἡ ὑλομανὴς μὲ τὴν πλουσιωτάτην αὐτῆς βλάστησιν, ἀριστερὰ ὁ μικρὸς Ὄλυμπος μὲ τὴν γραφικὴν κωμόπολιν τῆς Ραψάνης, τὰ χωρία Νιχτερὲμ καὶ Πυργετὸν καὶ ἀπώτερον ὁ Ὄλυμπος ὁ γηραιὸς μὲ τὰς ἀπαστραπτούσας ἐκ λευκότητος κορυφάς. Ἐν τῷ μέσῳ ἡ πεδιάς, δι' ἦς ὀφιοειδῶς διέρεε πρὸς τὰς ἐκβολὰς αὐτοῦ νωχελῶς ὁ Πηνειός.

Αἱ ἅμαξαι, ἡ τῶν Ἄγγλων περιηγητῶν καὶ ἡ ἡμετέρα ὄπισθεν, ἔβαινον βραδέως πρὸς τὸ χωρίον Λασποχῶρι, ὅπου θὰ ἐγίνετο μικρὰ ἀνάπαυλα. Ἡ ἡμέρα ἔκλινεν ἤδη καὶ ὁ ἥλιος κρυπτόμενος ὄπισθεν τῆς ὀροσειρᾶς τῶν Ἀγράφων ἔστελλε πρὸς τὰ ὄρη τῆς Χαλκιδικῆς, ἅτινα ὡς νεφέλωμα τεφρὸν διεγράφοντο πρὸ ἡμῶν δεξιὰ τοῦ κυανοῦ καθρέπτου τοῦ Θερμαϊκοῦ, τὰ τελευταῖα αὐτοῦ φιλήματα.

Προσέβλεπον τοὺς ξένους τούτους, ἰδίως τὰς φαιδρὰς νεάνιδας μετὰ ζηλοτύπου βλέμματος. Διέβλεπον εἰς τὸ πρόγραμμα τοῦ βίου τῶν εὐτυχῶν τούτων ἀνθρώπων, παραπλησίων πρὸς τὰ ἀποδημητικὰ πτηνά, τὴν ἀληθῆ μορφὴν τῆς εὐτυχίας.

Τί εἶναι τὸ ζῆν, εἰμὴ ὑπαμοιβὴ ἐντυπώσεων καὶ ποία μακροτέρα καὶ πλέον εὐφρόσυνος ζωὴ ἐκείνης καθ' ἥν ἐναλλάσσονται αἱ εἰκόνες καὶ αἱ ἀντιλήψεις διὰ τῶν περιπλανήσεων τὰς ὁποίας οὐδεμία ἐπιβάλλει ἀνάγκη, ἀλλ' ὠθεῖ πρὸς ταύτας μόνον ὁ πόθος ἀγνώστων ἐντυπώσεων καὶ ἡ ἐκ τούτων ἡδονή; Αὐτοὶ ζοῦν, ἔλεγον κατ' ἐμαυτόν, ἐνῷ ἡ ζωὴ ἡ μονότονος τῶν βιοπαλαιστῶν, ἡ ζωὴ τοῦ μόχθου καὶ τοῦ ὁμοιομόρφου καμάτου, καθ' ἥν αἱ ἡμέραι διαρρέουν μονότονοι, ἀνιαραί, πανομοιότυποι, ἐκφεύγει χωρὶς νὰ προφθάσῃ τις νὰ τὴν ἀντιληφθῆ καὶ ὅταν ἔρχεται τὸ γῆρας ἐρωτᾷ τις μετ' ἀλγεινῆς ἀπορίας τὰς ἀναμνήσεις του ἄν ὄντως ἔζησε καὶ πότε.

Καὶ εἰς κορύφωσιν τῆς ἀντιθέσεως πρὸς τοὺς εὐτυχεῖς τούτους περιηγητὰς ἔβλεπον ἑκατέρωθεν τῆς ὁδοῦ γεωργοὺς κύπτοντας καθίδρους ὄπισθεν τοῦ ἀρότρου καὶ ἀκολουθοῦντας τὸ βαρὺ ἐκ τοῦ καμάτου βῆμα τῶν ἀροτήρων ἐπὶ τῶν νεοσκαφῶν αὐλάκων. Καὶ ἡ εἰκὼν αὕτη τῶν ἰσοβίων θεραπόντων τῆς γῆς, οἵτινες κύπτουν ἐπ' αὐτῆς, μετὰ υἱικῆς στοργῆς, μέχρις οὗ τοὺς περιβάλῃ διὰ τῆς θερμῆς αὐτῆς ἀγκάλης, ἐπολλαπλασιάζετο κύκλῳ μου μέχρι τῶν ἀπωτέρων τῆς πεδιάδος ἐσχατιῶν, ὅπου ἀροτῆρες, ἄροτρα καὶ γεωργοὶ ἐφαίνοντο ὡς μικρὰ ἀθύρματα, καὶ ἀπώτερον ὡς ἀπροσδιόριστα στίγματα.

Β΄

Ἤδη αἱ σκιαὶ ἤρχισαν νὰ ἐκτείνουν ἐπὶ τῆς πεδιάδος τὰς τεφρὰς αὐτῶν πτέρυγας. Προσεγγίζομεν εἰς τὸ χωρίον, ὅτε εἴδομεν εἰσερχόμενον ἐκ πλαγίου ἀγροῦ εἰς τὴν ὁδὸν ἕνα ἐκ τῶν αἰχμαλώτων τούτων τῆς γῆς τῆς ἀσκεποῦς, τῶν Θεσσαλῶν θητῶν, τῶν ὁποίων ὁ βίος ὅλος διαρρέει μὲ ἀποκλειστικὸν προορισμόν, νὰ ἀνοίγουν τῆς γῆς τὰ στέρνα, κύπτοντες ἐπὶ τοῦ ἀρότρου καὶ νὰ ῥίπτουν ὅσον δύνανται μακράν, μὲ τὸ τραγικόν, τὸ ἐπώδυνον κίνημα τῆς χειρὸς τοῦ σπορέως, τὸν ἀμητὸν τοῦ μέλλοντος.

Τὸν προσέβλεπον μετ' ἀρρήτου συμπαθείας. Ἦτο πολὺ γέρων καὶ πολὺ κυφός. Ἐνόμιζέ τις ὅτι ἡ γῆ πρὸς τὴν ὁποίαν, ἀφ' ἦς εἶδε τὸ φῶς, εἶχεν ἀφοσιωθῆ, τὸν εἷλκε πρὸς ἑαυτήν, ὅτι ἐζήτει τὴν ἐπάνοδον τοῦ τέκνου της εἰς τοὺς κόλπους της τοὺς μητρικούς, ὅτι ἀπῄτει παρ' αὐτοῦ ἐπιμόνως τὴν ἀπόδοσιν καὶ τὴν μετουσίωσιν τῆς σαρκὸς τὴν ὁποίαν τῷ εἶχε δωρήσει.

Τὸ βῆμά του ἐκλονίζετο καὶ αἱ χεῖρες αἱ κρατοῦσαι τὸ μακρὸν βούκεντρον ἔτρεμον. Ῥάκη ἐκάλυπτον τὸ ῥικνὸν σῶμά του καὶ τὸ βλέμμα του εἶχε τὸν χαρακτηριστικὸν ἐκεῖνον κάματον τῶν ἀνθρώπων, πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν τῶν ὁποίων διῆλθεν ἤδη ἡ σκιὰ τῆς πτέρυγος τοῦ θανάτου. Τὸ ὅλον τῆς εἰκόνος τῆς συνοδείας ταύτης τοῦ καμάτου καὶ τῆς ἐξαντλήσεως ἦτο ἀρρήτως μελαγχολικόν. Ἀροτῆρες, ὑποζύγιον μὲ τὸν φόρτον τοῦ ἀρότρου, γεωργός.

Ἐνῷ ἐβάδιζε παρὰ τὴν ἅμαξαν ἡμῶν, τὸν εἶδον νὰ σταθῇ ὅπως ἀναπνεύσῃ βαθύτερον. Καὶ εἶχε πολλὴν ὁμοιότητα πρὸς στεναγμὸν ὀδύνης ἡ ἀναπνοὴ αὕτη. Καὶ συγχρόνως ὡς ἀπήχησιν σαρκασμοῦ, τοῦ σαρκασμοῦ τῆς ἀντιθέσεως, ὅστις δὲν παύει νὰ εἶναι τραγικὸς ἐκ τοῦ ὅτι εἶναι ἀκούσιος, ἤκουσα ἠχηροὺς φαιδροὺς γέλωτας ἐκ τῆς ἁμάξης τῶν ξένων.

Ἦτο ὡραία, ἀφράστως γλυκεῖα, ἡ μυστηριώδης ἐκείνη ὥρα τοῦ λυκόφωτος. Ἀλλ' αἱ ψυχαὶ τῶν δυστυχῶν τούτων εἶναι ξέναι καὶ πρὸς τὴν μόνην χαρὰν τὴν ὁποίαν δωρεὰν τοῖς παρέχει τὸ περιβάλλον, πρὸς τῆς ἀγροίκου φύσεως τὰς καλλονάς. Ἡ γοητεία τῆς ἐρημίας ἐκείνης, ἡ ἔκτασις τῆς γαλήνης τῆς ἀνεκφράστου, τὴν ὁποίαν εἰσέπνεον ἐν τῷ μέσῳ τῆς μεγαλοπρεποῦς ταύτης φύσεως τὴν στιγμὴν ἐκείνην τοῦ μυστηρίου, δὲν εἶχεν οὐδεμίαν ἀνταύγειαν ἐπὶ τῆς ἐπωδύνου ἐκείνης τοῦ γέροντος μορφῆς, τῆς ὁποίας πᾶσα τῶν ῥυτίδων πτυχὴ ἦτο ἔκφρασις ἄλγους καὶ καμάτου.

Εἰσηρχόμεθα ἤδη εἰς τὸ πτωχὸν χωρίον τὸ ἁπλούμενον ἐπὶ τοῦ πηλοῦ τῆς ὑγρᾶς πεδιάδος, ἀληθὲς λασποχῶρι. Οἱ τοῖχοι τῶν ταπεινῶν οἰκίσκων ἐκ πλίνθων ἦσαν μελανόφαιοι ἐκ τῆς ὑγρασίας καὶ τὰς παλαιὰς κεράμους τῶν χθαμαλῶν στεγῶν ἐκάλυπτε πράσινος εὐρώς.

Εἴς τινα ἀπὸ τὰς τρώγλας ταύτας εἶδε τὸ φῶς, ἔζησε καὶ θὰ ἀποθάνῃ ὁ ἄνθρωπος, οὗτος, ἐσκέφθην. Καὶ ὅμως ὑπάρχουν ἄνθρωποι, ὡς οὗτοι ἐδῶ, οἱ ὁποῖοι δὲν γνωρίζουν πῶς νὰ σκορπίσουν εἰς τὰς πέντε ἠπείρους τὰς προσόδους τῶν ἑκατομμυρίων των· καὶ ὅμως, ὡς οὗτοι, ἔχει καὶ αὐτός, εἰς τὸν ὁποῖον ἡ τύχη ἀρνεῖται πᾶσαν χαράν, ἴσα δικαιώματα ἐπὶ τῆς ζωῆς.

Γ΄

Ἀλλ' ἐνῷ αἱ σκέψεις αὗται ἐπίεζον τὴν ψυχήν μου, ἱκανὰ βήματα μακρὰν μιᾶς τῶν καλυβῶν τούτων εἶδον νὰ τρέχουν πρὸς αὐτὸν μὲ ἀναφωνήσεις χαρᾶς ἀνεκφράστου, μὲ σκιρτήματα, μὲ φυσιογνωμίας, ἐφ' ὧν ἐκυριάρχει ἡ φαιδρότης, τρία παιδία, τῶν ὁποίων τὸ μεγαλύτερον θὰ ἦτο μόλις δεκαετές, ὠχρὰ ὡς αὐτός, μὲ στολὴν ῥακῶν ὡς αὐτός.

Καὶ τὸν ἐνηγκαλίζοντο καὶ ἀνηρτῶντο ἐπ' αὐτοῦ καὶ ἐν τῷ μέσῳ τῶν φιλημάτων των ἠκούοντο αἱ φράσεις: Καλὲ παπποῦ, γλυκὲ παπποῦ, μᾶς ἄργησες, παπποῦ!

Οἱ ὀφθαλμοὶ τοῦ γέροντος οἱ ἐσβεσμένοι ἔλαμψαν ἐκ χαρᾶς καὶ αὐτὸ τὸ σῶμά του τὸ κεκυφός, τὸ καταπονημένον, ὠρθοῦτο ὑπὸ τὴν ζωογόνον πνοὴν τῆς δροσοβόλου ταύτης ἀγάπης τῶν μικρῶν βλαστῶν, οἱ ὁποῖοι ἐφύησαν παρὰ τὸν νεκρούμενον κορμόν του.

Καὶ στρέφων πρὸς ἡμᾶς μὲ μειδίαμα ἀνεκφράστου ἀγαθότητος μᾶς ἐκάλεσε «στὸ φτωχικό του, ἔτσι γιὰ νὰ ξεμουδιάσουμε λίγο καὶ νὰ πάρωμε ἕνα οὖζο».

Ἐδέχθημεν εὐχαρίστως καὶ ἐξήλθομεν τῆς ἁμάξης πρὸ τῆς θύρας του, ἐνῷ ἡ ἅμαξα τῶν περιηγητῶν ἐξηφανίζετο εἴς τινα καμπὴν τῆς ὁδοῦ.

Ἐκεῖ αἱ αὐταὶ ἐνδείξεις ἀγάπης ἐκ μέρους τῆς θυγατρός του, νεαρᾶς χωρικῆς, τῆς ὁποίας ὁ σύζυγος ἔλειπεν ἀπὸ τῆς προτεραίας εἰς τὴν ἐμπορικὴν πανήγυριν τῆς Λαρίσης. Τὰ αὐτὰ παράπονα, ὅτι ἄργησε, ὅτι δὲν πρέπει νὰ λειώνῃ ἔτσι στὰ ποδάρια, γέρος ἄνθρωπος ὀργώνοντας ὥς στὰ σουρπώματα.

Ἔρριψα βλέμμα ἐταστικὸν εἰς τὸ ἐσωτερικὸν τοῦ πενιχροῦ οἰκίσκου, ἐνῷ ὁ γέρο−Νασούλας μετέβη εἰς τὸν ἀχυρῶνα νὰ κλείσῃ τοὺς ἀροτῆράς του καὶ ἡ κόρη του ἡ Μαριὼ μᾶς προσέφερε τὸ οὖζον.

Τὸ ἀμυδρὸν φῶς, τὸ ὁποῖον ἐφώτιζε τὸ πενιχρὸν δωμάτιον, ἦτο τὸ φῶς τῆς κανδήλας, ἥτις ἔκαιε πρὸ δύο σητοβρώτων εἰκόνων, αἱ ὁποῖαι ἦσαν ἐκεῖ ἐξ ἀμνημονεύτου καὶ εἶχον τεθῆ ἐπὶ τοῦ στήθους ὅλων τῶν νεκρῶν προηγουμένων γενεῶν. Καὶ τὸ μέγα κιβώτιον μὲ τοὺς ἐσβεσμένους χρωματισμούς, ὅπου ἐφυλάσσοντο τῆς Μαριῶς τὰ προικιά, ἐφρούρησε τὴν προῖκα μητρός, μάμμης, προμάμμης. Καὶ ὁ νταβλάς, ἐπὶ τοῦ ὁποίου προσέβλεπον λαιμάργως τὰ μικρὰ τὴν μπομπόταν καὶ τὰς ἐλαίας, μετεβιβάσθη καὶ αὐτὸς ὑπὸ τῶν ἀπελθόντων γεννητόρων. Ἡ αὐτὴ πενία, τὸ αὐτὸ πρόγραμμα μονοτόνου βίου μόχθων καὶ στερήσεων, εἰς τὸν ὁποῖον μετὰ τόσης φαιδρότητος εἰσήρχοντο τὰ μικρά, διὰ νὰ συνεχίσουν τοὺς μόχθους καὶ τὰς στερήσεις ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἀναπαύονται ὄπισθεν τοῦ ἠρειπωμένου τοίχου τῆς αὐλῆς τοῦ παρεκκλησίου.

Ἀλλ' ἐκεῖ μέσα ἐβασίλευεν ἡ γαλήνη· ἐκεῖ δὲν εἰσῆλθον ποτὲ πόθοι ἀνεκπλήρωτοι· ἐκεῖ δὲν ἐπενεμήθη ποτὲ τὰς ψυχὰς ἡ δίψα μεταβολῆς βίου. Ἐκεῖ αἱ ἀνάγκαι αἱ αὔξουσαι, αἱ γεννώμεναι, αἱ πολλαπλασιαζόμεναι, αἱ παρακολουθοῦσαι τοῦ πολιτισμοῦ τὴν ἐξέλιξιν εἶναι ἄγνωστοι. Γνωρίζουν ἐκ τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς πᾶν ὅ,τι προσπίπτει εἰς τὴν ἀκτῖνα τοῦ χωρίου των. Γεννῶνται, ζοῦν, θνῄσκουν ὑπὸ τὴν αὐτὴν στέγην. Καὶ ἡ αὐτάρκεια ἐν τῷ μέσῳ καὶ αὐτῶν τῶν στερήσεων εἶναι ὁ ἀληθής, ὁ πραγματικὸς τῆς εὐτυχίας εἰσηγητής. Αὐτὰ τὰ πενιχρά, τὰ ἄψυχα ἀντικείμενα, τοῦ παρελθόντος ἡ κληροδοσία, τὰ ὁποῖα οὐδεὶς γνωρίζει πότε εἰσῆλθον ἐκεῖ, οὐδεὶς εἶδε τὰς χεῖρας αἱ ὁποῖαι τὰ ἐτοποθέτησαν, εἶναι καὶ ταῦτα φρουρὸς τῆς αὐτάρκους εὐτυχίας τῶν πτωχῶν τούτων ἀνθρώπων, οἱ ἄφωνοι οὗτοι φίλοι τῶν πατέρων καὶ τῶν πάππων. Καὶ τί πρὸς τοῦτο ἄν ἡ ζωή των διαρρέει χωρὶς πόθους, χωρὶς ὄνειρα, χωρὶς ἐλπίδας, χωρὶς ἰδεώδη; Ἀλλὰ καὶ πότε πόθοι καὶ ὄνειρα λαμβάνουσι τῆς πραγματικότητος τὴν σάρκα καὶ πότε κατασιγάζεται ἡ δίψα τῶν ψυχῶν, αἱ ὁποῖαι τείνουν, πρὸς ὅλα ταῦτα τὰ ἀσύλληπτα, τὰ ξηρὰ χείλη των;

Εἶναι ἀληθὲς ὅτι ὁ βίος τῶν ἀνθρώπων τούτων καὶ ὅταν ἀκόμη φθάνουν τὸν αἰῶνα εἶναι τόσον βραχύς! Ὅταν ἔρχεται ἡ νὺξ ἡ ἄνευ χαραυγῆς, εἶναι ἀληθὲς ὅτι αἱ μονότονοι ἀναμνήσεις τοῦ βίου των, ἀναμνήσεις μιᾶς ἡμέρας, τὴν ὁποίαν ἀντέγραψαν ὅλαι αἱ λοιπαί, συνωθοῦνται οὕτως, ὥστε εἰς τὸ ἔσχατον γῆρας νομίζουν ὅτι μόλις χθὲς ἦσαν νέοι σφριγῶντες. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἡ πρωία, ἡ μεσημβρία, ἡ ἑσπέρα τοῦ βίου των διῆλθον ὡς αἱ ὧραι μιᾶς μόνης ἡμέρας. Ἀλλ' εἶναι ἆρά γε τοῦτο δυστυχία;

Ταῦτα διελογιζόμην πρὸ τοῦ κατωφλίου τῆς καλύβης ταύτης, ἐνῷ ἐπλατάγιζον οἱ ὀδόντες τῶν χαρωπῶν μικρῶν μασσώντων τὸν σκληρὸν ἐξ ἀραβοσίτου ἄρτον, καὶ ἐνῷ, ἐν τῇ ἀπολύτῳ σιγῇ τῆς νυκτός, ἔφθανε μέχρις ἐμοῦ ὁ ἀσθενὴς κρότος τῶν τροχῶν τῆς ἁμάξης τῶν Ἄγγλων περιηγητῶν, οἱ ὁποῖοι μετέβαινον εἰς τὸ Τσάγεζι.