Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση >

Το ζήτημα της πολυγλωσσίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι εξαιρετικά πολύπλοκο, στον βαθμό που η υπερεθνική αυτή οντότητα συντίθεται από εθνικές οντότητες -με ιδιαιτερότητες, ευαισθησίες, αλλά και ανισότητα μεταξύ τους, που έχουν και τις γλωσσικές αντανακλάσεις τους ("ισχυρές"-"ασθενείς" γλώσσες).

Η διαπλοκή "εθνικού"-"υπερεθνικού", και ο ρόλος της γλώσσας στην ένταση μεταξύ των δύο, βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων που αφορούν γλωσσικούς σχεδιασμούς σε επίπεδο επιτελικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή), αλλά και στο επίκεντρο των συζητήσεων με πιο θεωρητικό χαρακτήρα (στο πλαίσιο λ.χ. του Συμβουλίου της Ευρώπης), που εστιάζονται στον ρόλο της γλώσσας για τη δημιουργία μιας νέας, υπερεθνικής ή μεταεθνικής ευρωπαϊκής ταυτότητας.

Ο εθνικός λόγος για το ζήτημα της γλώσσας και της πολυγλωσσίας καθορίζεται από τα "ιδρυτικά" συστατικά του έθνους και της εθνικής ιδεολογίας: ομοιογένεια -πολιτισμική και γλωσσική (βλ. 2.1). Αν ο Gellner (αλλά και άλλοι) έχει δίκιο, το αίτημα της ομοιογένειας είναι συναρτημένο με τη Βιομηχανική Επανάσταση, που επέβαλε τη δημιουργία ενός ομοιογενούς πολιτιστικού χώρου για να εξασφαλιστεί η κοινωνική κινητικότητα και η όσο το δυνατόν ευρύτερη επικοινωνία. Έτσι προέκυψε και η ανάγκη της δημιουργίας γλωσσών standard, τυποποιημένων, ομοιογενών εθνικών γλωσσών.

Στην εποχή μας -εποχή συντελεσμένων εθνογενέσεων, τουλάχιστον για το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης- ο εθνικός λόγος για τη γλώσσα και την πολυγλωσσία αποκτά ένα χαρακτήρα συχνά εθνικιστικό, αν με τον όρο αυτό συμφωνήσουμε να περιγράφουμε όψεις της εθνικής ιδεολογίας που ανάγονται στην προ πολλού συντελεσμένη εθνογένεση και οι οποίες επανενεργοποιούνται και ταυτόχρονα ανασημασιοδοτούνται σε εποχές κρίσης και εν όψει "απειλών" για το έθνος, που έχουν -συγκριτικά- συμβολικό, φαντασιακό χαρακτήρα: το αίτημα της "καθαρότητας", πολιτισμικής και άλλης, η μυθοποίηση της εθνικής γλώσσας -της εθνικής μονογλωσσίας- και του εθνικού πολιτισμού, η κινδυνολογία για την εθνική ταυτότητα με βάση τεκμήρια γλωσσικά (ξένες επιδράσεις λ.χ.).

Προτού περάσουμε στον υπερεθνικό λόγο (βλ. 3.2,3.3) για τη γλώσσα και την πολυγλωσσία -όπως τουλάχιστον διατυπώνεται σήμερα στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρώπης γενικότερα-, αξίζει να υπενθυμίσουμε μια ιστορική διάσταση του τρίπτυχου "γλώσσα-έθνος-εθνική ταυτότητα", που συνήθως αγνοείται ή υποβαθμίζεται. Η γλώσσα, ως εθνική μονογλωσσία, υπήρξε ένα κρίσιμο αλλά όχι αναγκαστικό συστατικό για τη δημιουργία των ευρωπαϊκών εθνικών ταυτοτήτων. Τόσο η γαλλική όσο και η αμερικανική εθνογένεση, μέσω των αντίστοιχων επαναστάσεων, συνδέονται αρχικά με μια δι-εθνική, κοσμοπολιτική ιδεολογία (Δικαιώματα του Ανθρώπου, ρεπουμπλικανισμός)), στην οποία η γλώσσα, αλλά και άλλες στενότερες ταυτίσεις, δεν είχαν θέση

Ποια είναι σήμερα η υπερεθνική πραγματικότητα μέσα στην οποία αναπτύσσεται ο λόγος υπέρ της πολυγλωσσίας (ή κάποιας εκδοχής πολυγλωσσίας), αλλά και ο αντίλογος του εθνικιστικού -συχνά- γλωσσικού προστατευτισμού στον οποίο ήδη αναφερθήκαμε; Είναι η πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης ελεύθερης αγοράς. Και η γλώσσα καλείται να υπηρετήσει αυτή τη νέα πραγματικότητα, ως πολυγλωσσία που θα προκύψει, κατά βάση, από έναν ελεύθερο ανταγωνισμό, όπου θα υπερισχύσουν οι ισχυρότεροι και θα περιθωριοποιηθούν οι ασθενέστεροι σε ένα φαινομενικά αξιοπρεπές περιθώριο, το οποίο στα σχετικά κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ονομάζεται "σεβασμός για την πολιτισμική ποικιλία". Προτού προχωρήσουμε, αξίζει να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από ένα ενδιαφέρον κείμενο του J. M. Ferry για την έννοια της "μεταεθνικότητας", που αφορά τις στρατηγικές, μέσα στο πλαίσιο αυτό, για τη δημιουργία μιας νέας ευρωπαϊκής ταυτότητας, στην οποία καλείται βέβαια να συμβάλει και η γλώσσα. Ποια είναι η στρατηγική αυτής της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας της ελεύθερης αγοράς απέναντι στην πολιτισμική ποικιλία, στην οποία περιλαμβάνεται και η γλωσσική ποικιλία: "Θέλει να δημιουργήσει ένα μεγάλο ομοιογενή χώρο με βάση τις τεχνολογίες της επικοινωνίας… Η πολιτισμική δόμηση της Ευρώπης αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο όπως και η οικονομική δόμησή της… Μια συγκεκριμένη τεχνοκρατία επαναφέρει στον μεταμοντέρνο χώρο τις παλαιές νοσταλγίες μιας νέας θεοκρατίας αταβιστικά εχθρικής απέναντι στο έθνος-κράτος. Ο στόχος είναι η περιθωριοποίηση κάθε στοιχείου μη υπερεθνικού". Και όλα αυτά στο όνομα του σεβασμού της πολιτισμικής ποικιλίας.

Η πολυγλωσσία, ή μάλλον μια συγκεκριμένη εκδοχή πολυγλωσσίας, αποτελεί ένα βασικό συστατικό της νέας, ευρύτατης, ομοιογενοποίησης που επιχειρείται μέσα στο πλαίσιο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας της ελεύθερης αγοράς. Η πολύγλωσση διαμόρφωση του μελλοντικού ευρωπαίου πολίτη υπαγορεύεται από οικονομικές αναγκαιότητες ανάλογες με εκείνες που οδήγησαν στη δημιουργία του γλωσσικά και πολιτιστικά ομοιογενοποιημένου πολίτη των εθνικών κρατών. Και βέβαια συνοδεύεται και από ανάλογες μυθοποιήσεις. Θα αναφέρω μόνο μία. Στην εθνική ή και εθνικιστική μυθοποίηση της εθνικής μητρικής γλώσσας -της μονογλωσσίας-, που εστιάζεται στην υποθετικά μοναδική της αξία για τον ορισμό και την προστασία της εθνικής ταυτότητας, αντιπαρατίθεται η μυθοποίηση της πολυγλωσσίας ως κυρίαρχου, ή και μοναδικού, όρου για τη δημιουργία της νέας ευρωπαϊκής υπερεθνικής ταυτότητας.

Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η αφέλεια ή η υποκριτική συγκάλυψη. Η πολυγλωσσία είναι προφανώς επιθυμητή και αναγκαία αλλά δεν είναι εκείνη που θα ορίσει τα περιεχόμενα της σχεδιαζόμενης νέας υπερεθνικής ταυτότητας. Όλα τα ιστορικά παραδείγματα ευρύτερων ανθρώπινων ομαδοποιήσεων (ιδεολογίες, θρησκείες) υπερβαίνουν τη γλώσσα. Η νέα υπερεθνική ταυτότητα ή συνείδηση θα προκύψει ως κρίσιμη συνάρτηση της κυρίαρχης οικονομικής/πολιτικής πραγματικότητας: της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας της ελεύθερης αγοράς και των αξιών της. Η εμμονή στη γλώσσα και, ειδικότερα, στην πολυγλωσσία ως καθοριστικό συστατικό της νέας ευρωπαϊκής υπερεθνικής συνείδησης συγκαλύπτει και "μυθοποιεί" (συνειδητά ή εξ αντικειμένου) τις πραγματικές δυνάμεις που λειτουργούν για τη διαμόρφωση της υπερεθνικής ή μεταεθνικής ευρωπαϊκής πραγματικότητας. Οι δυνάμεις αυτές είναι που καθορίζουν τις γλωσσικές πολιτικές (βλ. 3.3) και όχι το αντίστροφο.

Όσοι Ευρωπαίοι εξακολουθούν να οραματίζονται ένα νέο "ουμανισμό", στη θέση της φτωχής, συρρικνωμένης καθολικότητας που επιβάλλεται από την παγκοσμιοποιημένη γενική εμπορευματοποίηση, θα πρέπει να αντιπαρατεθούν τόσο στην εθνικιστική μυθοποίηση της μονογλωσσίας όσο και στη μυθοποίηση της πολυγλωσσίας στο πλαίσιο των υπερεθνικών οικονομικών και πολιτικών σχεδιασμών. Στη μυθοποίηση της εθνικής γλώσσας ως μοναδικού και αποκλειστικού φορέα εθνικών περιεχομένων και αξιών θα πρέπει να αντιπαρατεθεί η παγκοσμιότητα της κάθε γλώσσας, στον βαθμό που όλες οι γλώσσες παρά τις διαφορές τους ανήκουν στην ενιαία και άπατρι ανθρώπινη νόηση (βλ. 1.1). Στη μυθοποίηση της πολυγλωσσίας, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας της ελεύθερης αγοράς, που συρρικνώνει τη γλώσσα και τις γλώσσες σε απλά εργαλεία επικοινωνίας που έχουν τόση αξία όση και η ζήτησή τους, θα πρέπει να αντιπαρατεθεί η μοναδικότητα της γλώσσας, της κάθε γλώσσας, ως έκφρασης της ανθρώπινης υποκειμενικότητας. Πολιτικές και προτάσεις που αντιπαρατίθενται, ως προς τα ζητήματα της γλωσσικής εκπαίδευσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην απόλυτη κυριαρχία του νόμου της προσφοράς και της ζήτησης, αλλά και γενικότερα των αξιών της αγοράς, θα πρέπει να υποστηριχθούν, χωρίς ουτοπικές αξιώσεις που οδηγούν σε εθνικιστικές παλινδρομήσεις, αλλά παρ' όλα αυτά, με πάθος: π.χ. η διδασκαλία των λεγόμενων "ασθενών" γλωσσών στην ευρωπαϊκή εκπαίδευση (βλ. 5.1, 5.4, 5.8-5.10), η διδασκαλία των γειτονικών γλωσσών, η φροντίδα για τις γλωσσικές ανάγκες ευαίσθητων ομάδων (λ.χ. μετανάστες) (βλ. 2.6, 2.7, 5.11).

Με την επίγνωση πάντοτε ότι το ζήτημα ενός νέου ουμανισμού που θα υπονομεύσει τη συρρικνωμένη καθολικότητα της γενικής εμπορευματοποίησης των καιρών δεν είναι ένα ζήτημα που εξαντλείται στη γλώσσα ή την πολυγλωσσία, αλλά την υπερβαίνει.