Αντίστροφο λεξικό
Αντίστροφο λεξικό (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη)
3. Γενικές αρχές κωδικοποίησης
Γ
ενικά, επειδή τα αντίστροφα λεξικά δεν καταχωρίζουν πληροφορίες σημασιολογικού περιεχομένου, λεξικές μονάδες με φωνητική πολυτυπία καταχωρίζονται στο ΑΛΝΕ ως ξεχωριστά λήμματα χωρίς παραπεμπτικά μεταξύ τους, π.χ. αλμυρός και αρμυρός, κοιτάζω, κοιτάω και κοιτώ, λάιτ μοτίβ, λάιτ μοτίβο και λάιτ μοτίφ, λαμπαδηδρομία και λαμπαδοδρομία, χτίζω και κτίζω. Έτσι καταχωρίζονται στο ίδιο λήμμα ομώνυμοι τύποι που είναι και ομότυποι, π.χ. λεφτό Ο:οε ('μονάδα μέτρησης χρόνου" σε προφορικό λόγο) Ο:οε ('χρήματα' σε οικείο χρηστικό επίπεδο), νταντά Ο:θε ('παραμάνα') και νταντά Ο:οε ('ξύλο' στην παιδική γλώσσα), εξήγα Ρ:ΟΑ του εξάγω και Ρ:ΠΕ του εξηγάω, πάσα Ο:θε και Αντ:αε*,θε, θέρος Ο:αε ('θερισμός') και Ο:οε ('καλοκαίρι'), λαχνός Ο:αε ('λαχείο') και Ε:αε ('τριχωτός'). Επίσης για τον ίδιο λόγο λήμματα όπως χαρτικά Ο:οε δεν καταχωρίζονται στον πληθυντικό αριθμό, αν και εκεί εμφανίζονται συχνότερα, όταν ο τύπος του ενικού είναι αποδεκτός. Τέλος, επειδή λαμβάνεται υπόψη μόνο το σημαίνον στη γραπτή μορφή του, ομόγραφοι αλλά όχι ομόηχοι τύποι καταχωρίζονται στο ίδιο λήμμα, π.χ. πάγια ['pajia] Ερ και πάγια ['paja] Ο:οπ* 'συνεταιράκια, συνομήλικοι".
Ένας λόγιος ή λαϊκός τύπος, αν εμφανίζεται μόνο στο πλαίσιο έκφρασης, δεν αυτονομείται σε ξεχωριστό λήμμα, π.χ. δεν καταχωρίζεται σε ιδιαίτερο λήμμα ο τύπος το σώσε, επειδή εμφανίζεται μόνο στην έκφραση γίνεται το σώσε το ίδιο ισχύει και για τους τύπους λέσα στην έκφραση έγια μόλα έγια λέσα, Λούης στην έκφραση γίνομαι Λούης, Κουτρούλης στην έκφραση του Κουτρούλη ο γάμος. Αυτονομούνται όμως ως ξεχωριστά λήμματα ελλειπτικοί ρηματικοί τύποι, π.χ. τρωθεί Ρ:Απαρ, ή τύποι που δεν προβλέπονται από το κλιτικό σύστημα, π.χ. θες Ρ.ΌΕ2π.
Σε περιπτώσεις όπου εμφανίζεται διπλό ή πολλαπλό μέρος του λόγου συνηθέστατα λόγω μετατροπής, υιοθετήθηκε η αρχή της κατάταξης κατά τη μορφολογική σειρά παραγωγής, δηλ. προηγείται το κωδικό σημάδι της γραμματικής κατηγορίας του τύπου από τον οποίο παράγεται ο δεύτερος, π.χ. πρώτα Ε και μετά Ο λ.χ. ευγενές Ε:οε,Ο:οε, περαιτέρω Ερ,Ο:οπ. Η αρχή αυτή δεν είναι δυνατό να ισχύει όταν η μορφολογική σειρά δεν είναι γραμμική, αλυσιδωτή, παρά ακτινωτή, π.χ. γαλλικό Ο:οπ,Ερ, όπου το ουσιαστικό και το επίρρημα δεν παράγονται το ένα από το άλλο παρά το καθένα απευθείας από το επίθετο γαλλικός. Επίσης σπανιότατα η αρχή αυτή δεν ισχύει παρά τη γραμμική μορφολογική σειρά, σε περιπτώσεις εναλλαγής των γραμματικών κατηγοριών, π.χ. ενώ το ουδέτερο ουσιαστικό φούξια, δηλωτικό χρώματος, παράγεται με μετατροπή από το ομώνυμο άκλιτο επίθετο, το οποίο μορφολογικά παράγεται από το ομώνυμο θηλυκό ουσιαστικό, δηλωτικό φυτού, τελικά για πρακτικούς λόγους το λήμμα καταγράφηκε ως εξής: φούξια Ε:αε,θε,οε,Ο:θε,οε. Τέλος, στην περίπτωση των ομωνύμων η σειρά κατάταξης των γραμματικών κατηγοριών είναι τυχαία, π.χ. πας Αντ:αε,Ρ:ΟΕ2π, με Αντ:1π,Πρθ., ή συμβατική π.χ. εύρος Ο:αε,οε ('άνεμος', 'πλάτος'), ή συνδυασμός των δύο π.χ. πάντα Ο:θε,οε,Ερ.
Σε αντίθεση με την κατάταξη των διπλών ή πολλαπλών μερών του λόγου, η κατάταξη των γενών δεν μπορεί παρά να είναι συμβατική, δηλ. ακολουθείται η σειρά αρσενικό - θηλυκό - ουδέτερο, παρά το γεγονός ότι μπορεί ο τύπος στο ουδέτερο γένος να είναι πιο συχνός, π.χ. πατρόν Ο:αε,οε, πάντα Ο:θε,οε,Ερ, ψήφος Ο:αε,θε, ρίγος Ο:αε*,οε.
Στο ΑΛΝΕ καταβλήθηκε προσπάθεια να κωδικοποιηθούν τύποι που ανήκουν σε ανοιχτό κατάλογο, π.χ. για τα επίθετα σε -ιάρης υιοθετήθηκε η ακόλουθη λύση: γρινιάρης Ε:αε (που περιλαμβάνει τους τύπους γρινιάρα Ε:θε και γρινιάρικο Ε:οε, που προβλέπονται από το κλιτικό σύστημα) και Ο:αε. Επειδή όμως τα ουσιαστικά φέρουν κανονικά ένα γένος, λημματογραφήθηκε χωριστά το ουσιαστικό γρινιάρα Ο:θε.
Οι συντομογραφίες που υιοθετήσαμε για την περιγραφή της γραμματικής κατηγορίας των λημμάτων είναι οι ακόλουθες:
| Πίνακας Συντομογραφιών | |
|---|---|
| 1 | α' πρόσωπο, π.χ. ημών Αντ: 1π,γεν |
| 2 | β' πρόσωπο, π.χ. θες Ρ:ΟΕ2ε |
| 3 | γ' πρόσωπο, π.χ. κακόρθε Ρ:ΟΑ3ε |
| α | αρσενικό γένος, π.χ. κήπος Ο:αε |
| α' συνθ | πρώτο συνθετικό, π.χ. ωτ- α' συνθ |
| αιτ | αιτιατική πτώση, π.χ. εμάς Αντ:1π,γεν,αιτ |
| Αντ | αντωνυμία, που ακολουθείται από το γένος και ενδεχομένως από τον αριθμό, π.χ. κάποιος Αντ:αε |
| Απαρ | απαρέμφατο, για το ρηματικό τύπο που χρησιμεύει στο σχηματισμό των συντελεσμένων χρόνων της νεοελληνικής και ιστορικά προέρχεται από απαρεμφατικό τύπο της αρχαίας ελληνικής, π.χ. γίνει, θελήσει, πει Ρ:Απαρ |
| Απρ | απρόσωπο ρήμα,[1] π.χ. καλοκαιριόζει, ενδέχεται Ρ:ΟΕΑπρ |
| Αριθμ | αριθμητικό, π.χ. πέντε Αριθμ:Ο:οε, πεντακόσια Αριθμ:Ε:οπ,Ο:οε, πεντακόσιοι Αριθμ:Ε:απ,Ο:απ |
| β' συνθ | δεύτερο συνθετικό, π.χ. -άγω β' συνθ:Ρ:ΟΕ, -θέτης β' συνθ:Ο:αε |
| γεν | γενική, π.χ. ημών Αντ:1π,γεν |
| ε | ενικός αριθμός, π.χ. κήπος Ο:αε, πας Ρ:ΟΕ2ε |
| Ε | επίθετο, για τα επίθετα που παρουσιάζονται στο αρσενικό γένος στην ονομαστική του ενικού αριθμού π.χ. όμορφος Ε:αε |
| Εκφρ | έκφραση, για τις μονολεκτικές και ιδίως τις πολυλεκτικές μονάδες που χρησιμοποιούνται ως μία λέξη και δεν εντάσσονται στα γνωστά μέρη του λόγου, π.χ. ηλίου φαεινότερον, η ισχύς εν τη ενώσει, θέτω τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων, και βάλε, καλώς εχόντων των πραγμάτων, και πάει λέγοντας, σώνει και καλά. Προτεραιότητα δόθηκε στις εκφράσεις με υψηλό βαθμό παγίωσης που εμπεριέχουν λέξεις και συνάψεις που στερούνται αυτονομίας ή παρουσιάζουν απόκλιση από τη νεοελληνική |
| Επθμ. | Επίθημα[2], π.χ. -αίνω Επθμ.:Ρ:ΟΕ, -άκι Επθμ.:Ο:οε, -ίσιμος Επθμ.:Ε:αε |
| Ερ | επίρρημα, π.χ. εκεί, καθ' υπαγόρευση, κατά μόνας, κατά πόσα πιθανότητα, υπ' ευθύνη, ένθεν κακείθεν, α πρίμα βίστα |
| Εφ | επιφώνημα, επιφωνηματική φράση, π.χ. ποπό, χα χα χα, καλημέρα, καλορίζικα, συγχαρητήρια, καπούτ, Χριστός, εις υγείαν, δόξα τω Θεώ, έγια μόλα, κακόχρονο να 'χεις, Μέγας ει, Κύριε |
| Ηχομ | ηχομιμητική λέξη, π.χ. γαβ, νιάου |
| θ | θηλυκό γένος, π.χ. πείρα Ο:θε |
| Κλ. | κλιτικό μόρφημα της έγκλισης, του χρόνου, του προσώπου, της πτώσης, του γένους, του αριθμού, του βαθμού των επιθέτων, π.χ. -ω Κλ.:Ρ:ΟΕ, -έστερος Κλ.:Ε:αε, -ισσα Κλ.:Ο:θε |
| ΚλΕπθμ. | κλιτός τύπος επιθήματος, που σχηματίζουν παράγωγα μέσω της αλλαγής της γραμματικής κατηγορίας/μετατροπής (conversion), π.χ. -ικό, -ική, -ικά. Ενώ για τη Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής) (1941 § 289) το -ικό αποτελεί επίθημα, και για τους Κλαίρη & Μπαμπινιώτη (1996 §§ 82, 86) τα -ικο, -ικά, -ική αποτελούν επιθήματα, στο παρόν λεξικό επίθημα θεωρείται το -ικός λ.χ. στο επίθετο μηχαν-ικός, που κατασκευάζει επίθετα από βάση ουσιαστικό, τα οποία είναι δυνατό με τη μετατροπή να μεταπηδήσουν στην κατηγορία του ουσιαστικού, π.χ. μηχανική Ο:θε 'είδος επιστήμης", μηχανικό Ο:οε 'τμήμα στρατού' |
| κλητ | κλητική, π.χ. εσύ Αντ:2ε,ον,κλητ |
| Μρ | μόριο, π.χ. να, θα Μρ |
| Μτχ | μετοχή ενεστώτα, π.χ. όντας Μτχ, ή για τύπους από το "Αρχείο λογοτεχνικών λέξεων", π.χ. μαθόντας Μτχ*, αλλά και τύπους όπως φλεγέθων Μτχ:αε* |
| ο | ουδέτερο γένος, π.χ. τραπέζι Ο:οε |
| Ο | ουσιαστικό, που ανήκει στο αρσενικό/θηλυκό/ουδέτερο γένος και παρουσιάζεται στην ονομαστική στον ενικό αριθμό π.χ. ουρανός Ο:αε, ημέρα Ο:θε, όπερα μπούφα Ο:θε, πρωί Ο:οε |
| ΟΑ | οριστική αορίστου, π.χ. επανήλθα, εξήγγειλα Ρ:ΟΑ |
| ΟΕ | οριστική ενεστώτα, π.χ. πέφτω Ρ:ΟΕ |
| ον | ονομαστική, π.χ. εσύ Αντ:2ε,ον,κλητ |
| ΟΠ | οριστική παρατατικού, π.χ. εξήγγελλα Ρ:ΟΠ, αλλά και απηύθυνα Ρ:ΟΠ,Α, δηλ. οριστική παρατατικού και αορίστου |
| π | πληθυντικός αριθμός, π.χ. αρχαιρεσίες Ο:θπ, ημών Αντ:1π,γεν |
| Π | προστακτική, που ακολουθείται από το χρόνο και το πρόσωπο, π.χ. βάλτε Ρ:ΠΑ2π |
| Πρθ | πρόθεση, π.χ. ανά, με Πρθ |
| Πρθμ | πρόθημα, π.χ. καθ-, κατά-, εν- Πρθμ[3] |
| Πρτκ | προτακτικό, που ακολουθείται από το γένος και τον αριθμό της ονοματικής φράσης, π.χ. γερο-, φον Πρτκ:αε, γρια- Πρτκ:θε |
| Προσδ | προσδιοριστικό, ακολουθούμενο από το γένος και τον αριθμό, π.χ. το άρθρο ο Προσδ:αε |
| Ρ | ρήμα. ακολουθούμενο από την έγκλιση, το χρόνο και ενδεχομένως το πρόσωπο, π.χ. ενδιαφέρομαι Ρ:ΟΕ, καταγάγει Ρ.Απαρ, κακόρθε Ρ:ΟΑ3ε |
| Σδ | σύνδεσμος, π.χ. και, όταν, και αν, καίτοι Σδ |
| Σντμ | σύντμηση, π.χ. κτλ. Σντμ |
| ΥΑ | υποτακτική αορίστου, π.χ. δω, υπαγάγω Ρ:ΥΑ |
| ΥΕ | υποτακτική ενεστώτα, π.χ. εξοκείλω Ρ:ΥΕ |
| * | για τα λήμματα που προέρχονται από το "Αρχείο λογοτεχνικών λέξεων", π.χ. απαλάργα Ερ* |
1 Διαφοροποιούμε τα απρόσωπα ρήματα, που απαντούν στο γ' πρόσωπο ενικού, όπως ενδέχεται (*ενδέχονται), από τα τριτοπρόσωπα ρήματα, που απαντούν στο γ' ενικού και πληθυντικού, όπως ενδείκνυται, ενδείκνυνται.
2 Παραγωγική κατάληξη, σύμφωνα με τη Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής).
3 Σε αντίθεση με τα επιθήματα όπου επιπλέον δίνε- ται η πληροφορία για το είδος της λέξης που κατασκευάζεται, π.χ. -ίζω Επθμ:Ρ:ΟΕ, στα προθήματα δε δίνεται η πληροφορία αυτή, γιατί η γραμματική κατηγορία δεν εξαρτάται από το πρόθημα, το οποίο έχει τη δυνατότητα να μεταβάλλει τη γραμματική κατηγορία της βάσης, σε αντίθεση με όσα υποστηρίζονται γενικά στη βιβλιογραφία, π.χ. το πρόθημα εν- κατασκευάζει ρήματα, π.χ. ενέχω, ουσιαστικά, π.χ. ενόραση, επίθετα, π.χ. ένδικος.
