Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση

1. Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία κατανομής των ιδιωμάτων

Το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων χαρακτηρίζεται από έντονη γλωσσική διαφοροποίηση, η οποία διαπιστώνεται όχι μόνο από το ένα νησί στο άλλο, αλλά ενίοτε και από το ένα μέρος ενός νησιού σε ένα άλλο. Η διαφοροποίηση αυτή είναι τέτοια ώστε γίνεται λόγος για 4 διαφορετικές ομάδες ιδιωμάτων:

• α) τα κυκλαδικά ιδιώματα με νότιο φωνηεντισμό, τα οποία μοιάζουν πολύ με την κρητική διάλεκτο και ομιλούνται στην Τζια, την Κύθνο, τη Σέριφο, την Κίμωλο, τη Μήλο, την Πάρο, τη Νάξο, τη Σύρο, την Αντίπαρο, τη Σίκινο, τη Φολέγανδρο, την Ίο, τη Σαντορίνη, τη Θηρασία, την Ανάφη και εν μέρει την Άνδρο και την Τήνο
• β) τα κυκλαδικά ιδιώματα τα οποία μοιάζουν με τα δωδεκανησιακά και ομιλούνται στην Αμοργό, τη Δονούσα, την Ηρακλειά, τη Σχοινούσα και τα Κουφονήσια
• γ) τα κυκλαδικά ιδιώματα με βόρειο φωνηεντισμό, τα οποία ομιλούνται σε ορισμένες περιοχές της Άνδρου και της Τήνου και
• δ) το κυκλαδικό ιδίωμα με ημιβόρειο φωνηεντισμό, το οποίο ομιλείται στη Μύκονο.

Τέλος, το ιδίωμα της Σίφνου μοιάζει με αυτά τόσο της πρώτης όσο και της δεύτερης κατηγορίας (βλ. σχετικά Κοντοσόπουλος 2000, 55-56).

Η σύνθετη αυτή και έντονα διαφοροποιημένη διαλεκτική κατάσταση των Κυκλάδων αποτυπώνεται και στον Trudgill (2003, 59-60), ο οποίος όμως προτείνει μια διαφορετική κατάταξη των επιμέρους κυκλαδικών ιδιωμάτων. Συγκεκριμένα, εντάσσει τα ιδιώματα της Σαντορίνης, της Μήλου και ενδεχομένως της Ανάφης στα νότια (μαζί με την κρητική διάλεκτο και τα ιδιώματα των Κυθήρων και των Αντικυθήρων). Εντάσσει σε κοινή κατηγορία, τις κεντρικές Κυκλάδες, τα ιδιώματα της Ηρακλειάς, της Αμοργού, της Σχοινούσας, της Κέρου, των Κουφονησιών και της Δονούσας και τα διακρίνει από τις δυτικές Κυκλάδες, όπου συμπεριλαμβάνονται η Σίφνος, η Κίμωλος και η Σέριφος. Το ιδίωμα της Μυκόνου αποτελεί ξεχωριστή κατηγορία, ενώ στην ομάδα των βορείων Κυκλάδων περιλαμβάνονται η Άνδρος, η Τήνος, η Τζια, η Κύθνος, η Σύρος, η Νάξος, η Πάρος, η Αντίπαρος, η Ίος, η Φολέγανδρος και ενδεχομένως η Σίκινος.

Τόσο οι διαφορές όσο και οι ομοιότητες μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριοποιήσεων επιβεβαιώνουν την πολύπλοκη γλωσσική εικόνα η οποία παρατηρείται στις Κυκλάδες, καθώς και τις δυσκολίες που αυτή συνεπάγεται για τη σύγχρονη διαλεκτολογική έρευνα.

2. Γλωσσική περιγραφή των ιδιωμάτων

Τα κυκλαδικά ιδιώματα εμφανίζουν τα εξής κύρια γνωρίσματα:

α. Φωνητική-Φωνολογία

• Παρατηρείται τσιτακισμός, δηλαδή το /k/ προφέρεται [ts] πριν από [i] και [e]: αυλάκι [avlátsi], κέρατο [tsérato], κοιλιά [tsiliá], κύρης [tsíris].
• Σίγηση του [γ] στην αρχή λέξεων ή μεταξύ φωνηέντων: γέρος [éros], γάμος [ámos], θυγατέρα [θiatéra], ανοίγω [anío], τραγούδι [traúði], μεγάλος [meálos].
• Απλοποιούνται τα συμφωνικά συμπλέγματα [ts] και [tz] σε [s] και [z] αντίστοιχα: έκατσε [ékase], πετσί [pesí], τζίτζικας [zízikas], μούτζα [múza], τζάμι [zámi], τζάκι [záci].
• Ενίοτε απαντά τόνος στην τέταρτη συλλαβή από το τέλος. Στις περιπτώσεις αυτές όμως, συνήθως αναπτύσσεται και δεύτερος τόνος στη λήγουσα ή την παραλήγουσα: ήκαμενε/ήκαμενέ 'έκανε', ήβγαλενε 'έβγαλε', αρχίνησενε 'άρχισε'.
• Τα [b], [d], [g] προφέρονται χωρίς το έρρινο στοιχείο το οποίο απαντά σε άλλες ελληνικές περιοχές: είντα [ída] 'τι', γιάντα [jáda] 'γιατί', αφέντης [afédis], λάρυγγας [lárugas].

β. Μορφολογία

• Απαντά η ρηματική κατάληξη -εύγω αντί για -εύω: γυρεύγω, χορεύγω, δουλεύγω.
• Η γενική του άρθρου θηλυκού γένους είναι τση και η αιτιατική πληθυντικού του άρθρου αρσενικού και θηλυκού γένους τσι: τση χαράς, τσι γερόντους, τσι γυναίκες.
• Η αιτιατική πληθυντικού των αρσενικών ουσιαστικών σε -ος είναι ίδια με την ονομαστική: τσι γιατρούς, τσι βλάχους.
• Απαντά συλλαβική αύξηση ε- [e] ή και η- [i] στους ιστορικούς χρόνους, ακόμα και άτονη: εστεναχωρεθήκαμε, ήχυσα, ηχύσαμε.

γ. Σύνταξη

• Η άτονη προσωπική αντωνυμία ακολουθεί το ρήμα: ευχαριστώ σας, έφερέ μου, βλέπω σε, είπα σας.
• Ορισμένα ρήματα συντάσσονται με γενική, ενώ σε άλλα ιδιώματα ή διαλέκτους συντάσσονται συνήθως με αιτιατική: του βαρώ, σου πιστεύγω, μου 'γγιζεις, γροικά του, να μου συχωρέσετε.

δ. Λεξιλόγιο

Τα κυκλαδικά ιδιώματα περιέχουν αρκετά δάνεια από την ιταλική, τα οποία οφείλονται στη Φραγκοκρατία στο Αιγαίο κατά τον 13ο-17ο αι. (βλ. και Browning 1991, 174): φουντάνα 'κρήνη', 'πηγή', μπονόρα 'νωρίς', βάνω αμέντε 'βάζω στο νου μου', κόρνο 'κέρατο' κοκ. Επίσης, απαντά πλήθος ιδιωματικών λέξεων, οι οποίες είναι άγνωστες ή έχουν άλλη σημασία σε άλλες περιοχές της Ελλάδας: γδυμνοκαράβολας 'γυμνοσαλίγκαρος', γαμιώτης 'ο καλεσμένος σε γάμο', δερφακίδα 'νεαρό γουρούνι', ανεμοσουσουρίδα 'ανεμοστρόβιλος', άφνιδα 'ξαφνικά', ζάρω 'συνηθίζω', πράσσω 'συναναστρέφομαι', σύνεργο 'αλέτρι', παίζω 'πυροβολώ', περισύρνω 'σκουπίζω (με σκούπα)', σπάος 'σπάγγος' κοκ.

2. Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση

Ήδη από τον 19ο αι. άρχισε η εσωτερική μετανάστευση από τις Κυκλάδες προς την Αθήνα, τον Πειραιά και το Λαύριο κυρίως, με αποτέλεσμα η υποχώρηση των κυκλαδικών ιδιωμάτων να διαπιστώνεται -κατά τον Κοντοσόπουλο (2000, 57)- ήδη σε μελέτες οι οποίες έγιναν κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου. Ωστόσο, τα κυκλαδικά ιδιώματα: παραμένουν εν πολλοίς ανεξερεύνητα και δεν είναι γνωστή με ακρίβεια η σύγχρονη κοινωνιογλωσσική τους κατάσταση, κάτι που ισχύει, εξάλλου, για μεγάλο μέρος των ελληνικών διαλέκτων.

Βίλλυ Τσάκωνα

Βιβλιογραφία

1. BROWNING, R. 1991. Η μεσαιωνική και νέα ελληνική γλώσσα. 2η έκδ. συμπληρωμένη με την προσθήκη δύο άρθρων του συγγραφέα. Μτφρ. Μ. Ν. Κονομή. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα.
2. ΚΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. Γ. 2000. Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας ελληνικής. 3η έκδ. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη.
3. TRUDGILL, P. 2003. Modern Greek dialects. A preliminary classification. Journal of Greek Linguistics 4:45-64.