Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην πορτογαλική γλώσσα

[…] Όσον αφορά την Πορτογαλία σήμερα, πέρα από τον Νίκο Καζαντζάκη, πολλοί λίγοι άλλοι έλληνες συγγραφείς είναι γνωστοί και υπάρχουν λίγα μεταφρασμένα νεοελληνικά έργα. Όσον αφορά ακόμη και τον Καζαντζάκη, το λογοτεχνικό του έργο απέχει πολύ από το να είναι (καλά) μεταφρασμένο και γνωστό στο σύνολό του.

[…] Σε μία κριτική επισκόπηση της μεταφρασμένης στα πορτογαλικά νεοελληνικής λογοτεχνίας (ευρωπαϊκά πορτογαλικά), που πραγματεύεται τη σημερινή δυναμική τής παρουσίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην Πορτογαλία, πρέπει αρχικά, να σημειώσουμε μία οδυνηρή διαπίστωση. Η παρουσία μίας τόσο ιδιαίτερα πλούσιας λογοτεχνίας, όπως η νεοελληνική, στην Πορτογαλία περιορίζεται στην περιστασιακή και ελάχιστα συστηματική μετάφραση ορισμένων συγγραφέων του 20ού αιώνα. Φτωχή συγκομιδή, αν αναλογιστούμε τους πολλούς αιώνες ύπαρξής της.

Ως πανεπιστημιακός καθηγητής της νεοελληνικής γλώσσας (και πολιτισμού) και ερευνητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας στους τομείς Συγκριτικών Σπουδών, Λογοτεχνίας, Πολιτισμού και Μεταφρασεολογίας, αλλά και ως μεταφραστής της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα πορτογαλικά, είχα την ευκαιρία με διάφορες αφορμές να βρεθώ αντιμέτωπος με την ανησυχητική έλλειψη μεταφρασμένης στα πορτογαλικά νεοελληνικής βιβλιογραφίας σε διάφορα γνωστικά αντικείμενα. Ποτέ όμως δεν συνειδητοποίησα πραγματικά τις τόσο σοβαρές ελλείψεις στον συγκεκριμένο τομέα της μετάφρασης και της προώθησης της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην Πορτογαλία. Μιας λογοτεχνίας γραμμένης, όπως η πορτογαλική εξάλλου, σε μία «μικρή, μεγάλη γλώσσα», όχημα ενός πολιτισμού χιλιετηρίδων. […] Εξαντλητικές καταγραφές της μεταφρασμένης νεοελληνικής λογοτεχνίας, όπως στην περίπτωση μας της μεταφρασμένης στα πορτογαλικά νεοελληνικής λογοτεχνίας, είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την ευρύτερη μελέτη διαπολιτισμικών σχέσεων. Έτσι, η συγκεκριμένη χαρτογράφηση των μεταφρασμένων στα πορτογαλικά λογοτεχνικών έργων της νεοελληνικής συνεισφέρει βέβαια στην ιστορική μελέτη της μετάφρασης στην Πορτογαλία (ποιος μεταφράζει τι, από πού, πότε, πού, για ποιον και πώς, στην κατεύθυνση των "Εμπειρικών Σπουδών Μετάφρασης" [Descriptive Translation Studies]), αλλά πολύ περισσότερο συμβάλλει στην αμοιβαία γνώση και συνεπώς στην ανάπτυξη των επικοινωνιακών σχέσεων των δύο πολιτισμών, πορτογαλικού και νεοελληνικού. Στις διαπολιτισμικές αυτές σχέσεις θα πρέπει να προσμετρήσουμε και τον ευρύτερο πορτογαλόφωνο κόσμο.

[…]

Όλες οι υπάρχουσες (και καταγεγραμμένες) μεταφράσεις είναι λογοτεχνικών έργων του 20ού αιώνα. Απουσιάζουν εντελώς μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων από προηγούμενους αιώνες. Δεν έχουν, μέχρι στιγμής, μεταφραστεί οι «μεγάλοι κλασικοί» της νεοελληνικής λογοτεχνίας και παραμένουν έτσι άγνωστοι στον πορτογάλο αναγνώστη, ακόμη και στον πιο μορφωμένο: για παράδειγμα, ο Ρήγας, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Διονύσιος Σολωμός και ο Ανδρέας Κάλβος, για να αναφέρουμε μερικούς από τους μεγάλους νεοέλληνες λογοτέχνες του 18ου και του 19ου αιώνα τουλάχιστον.

Το αφηγηματικό είδος είναι αυτό που κυριαρχεί: διήγημα, νουβέλα, μυθιστόρημα· κυρίως το μυθιστόρημα. Σε σύνολο 37 αυτοτελών εκδόσεων-μεταφράσεων έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας εντοπίζουμε 25 μεταφράσεις πεζογραφίας, εκ των οποίων οι 20 είναι μεταφράσεις μυθιστορημάτων. Μεταφράζονται επτά μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, τρία μυθιστορήματα του Βασίλη Βασιλικού και από ένα μυθιστόρημα των εξής συγγραφέων: Κώστα Ασημακόπουλου, Ηλία Βενέζη, Απόστολου Δοξιάδη, Άλκης Ζέη, Γιάννη Κατσούφρη, Στράτη Μυριβήλη, Αδαμάντιου Παπαδήμα, Μάιρας Παπαθανασοπούλου, Αντώνη Σαμαράκη και Ανδρέα Στάικου. Όσο για το λυρικό είδος (εδώ εντάσσονται οι υπόλοιπες 12 εκδόσεις από τις συνολικά 37), είναι λιγοστά τα ποιητικά έργα που έχουν μεταφραστεί. Μεταφράστηκαν ποιήματα των εξής ποιητών: Δημοσθένη Αγραφιώτη, Νίκου Γκάτσου, Τάσου Δενέγρη, Οδυσσέα Ελύτη, Κ. Π. Καβάφη, Γιάννη Ρίτσου και Γιώργου Σεφέρη. Όπως είναι αναμενόμενο ξεχωρίζουν σε αριθμό εκδόσεων οι περιπτώσεις των Καβάφη (τέσσερις), Σεφέρη (δύο) και Ρίτσου (δύο). Ελάχιστα ποιητικά έργα έχουν μεταφραστεί από ποιητές, σημαντικές μορφές της σύγχρονης πορτογαλικής ποίησης, όπως, για παράδειγμα, ο António Ramos Rosa. Οι μεταφράσεις του όμως πραγματοποιήθηκαν από άλλες γλώσσες (κυρίως από τα γαλλικά ή τα αγγλικά) και όχι από το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο. Στο σύνολο των 37 αυτοτελών εκδόσεων μόλις 12 αφορούν μεταφράσεις που έγιναν απευθείας από την ελληνική γλώσσα. Το δραματικό είδος (θέατρο) απουσιάζει εντελώς. Σχεδόν συνολική είναι και η απουσία της παιδικής-νεανικής λογοτεχνίας: μέχρι στιγμής, μόλις δύο τίτλοι έχουν μεταφραστεί. Πρόκειται για τα μυθιστορήματα Καπετάν Κωνσταντής Μαύρος του Γιάννη Κατσούφρη και Το καπλάνι της βιτρίνας της Άλκης Ζέη.

Επίσης, απουσιάζει η μετάφραση μελετών, ειδικά στα πεδία των επιστημών της φιλολογίας, της γλωσσολογίας, των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, πεδία των οποίων η σημασία και η παρουσία είναι θεμελιώδης για τον επιστημονικό τομέα των νεοελληνικών σπουδών που, εδώ και αρκετά χρόνια, προσπαθώ να προωθήσω στην Πορτογαλία, κυρίως στον ακαδημαϊκό χώρο.

Απουσιάζει, επίσης, και ο κυπριώτικος ελληνισμός. Η λογοτεχνία σε νεοελληνική γλώσσα, όπως παρουσιάζεται στην Κύπρο, είναι ουσιαστικά άγνωστη στην Πορτογαλία, χωρίς να υπάρχει, μέχρι στιγμής, οποιαδήποτε δημοσιευμένη μετάφραση.

Οι περισσότερες από τις εκδόσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας που έχουν μεταφραστεί στην πορτογαλική γλώσσα είναι εξαντλημένες και βρίσκονται μόνο σε βιβλιοθήκες. Επομένως, μία πρώτη διαπίστωση που προκύπτει είναι ότι η πλειονότητα των μεταφρασμένων αυτών έργων δεν υπάρχει διαθέσιμη σε βιβλιοπωλεία ή στην ευρύτερη αγορά βιβλίου. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι πολλοί από τους υπεύθυνους εκδοτικούς οίκους που είχαν αναλάβει την έκδοση μεταφράσεων νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων (κυρίως την περίοδο 1940-1970) έχουν εξαφανιστεί, χωρίς να έχουν αφήσει επανεκδόσεις αυτών των έργων. Οδηγούμαστε στη διαπίστωση ότι το ενδιαφέρον για τη νεοελληνική λογοτεχνία είναι πολύ μειωμένο, από την πλευρά των δραστήριων εκδοτικών οίκων (ευρέως επηρεασμένων από την αγγλοσαξονική γλωσσική κυριαρχία), καθώς υπάρχουν πολύ λίγοι που «ρισκάρουν» την έκδοση μεταφράσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας. Και τις περισσότερες φορές βέβαια εκδίδουν μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας έχοντας εξασφαλίσει την προϋπόθεση ότι τα εν λόγω έργα σημείωσαν αξιόλογη εκδοτική/εμπορική επιτυχία στο εξωτερικό, ή μάλλον, είχαν ήδη μεταφραστεί ειδικά σε γλώσσες οι οποίες έχουν καθιερωθεί διεθνώς, όπως είναι η περίπτωση των αγγλικών (που, πράγματι, φαίνονται να κυριαρχούν στο διεθνές εκδοτικό πανόραμα) και, σε μικρότερη κλίμακα, των γαλλικών και των ισπανικών. Εξάλλου, όλες σχεδόν οι μεταφράσεις στην πορτογαλική γλώσσα πραγματοποιήθηκαν από την αγγλική και/ή τη γαλλική γλώσσα και μόλις ένας πολύ μικρός αριθμός από το ελληνικό πρωτότυπο, τη νεοελληνική γλώσσα.

Επομένως, τα κριτήρια επιλογής των συγγραφέων και των προς μετάφραση έργων είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, καθορισμένα από «οικονομικά κίνητρα». Σε αυτές τις συνθήκες, η ευαισθητοποίηση των εκδοτών και των εκδοτικών οίκων για τη νεοελληνική λογοτεχνία είναι υπόθεση ιδιαίτερα δύσκολη, μπροστά στις επιταγές της αγοράς, στην ευρεία εξάπλωση έργων της κυρίαρχης αγγλοσαξονικής γλώσσας και στην απουσία σταθερής και τακτικής βιβλιογραφικής πληροφόρησης σχετικά με το εκδοτικό πανόραμα στην Ελλάδα. Το ελληνικό εκδοτικό πανόραμα είναι, δυστυχώς, πρακτικά άγνωστο στους περισσότερους εκδοτικούς οίκους στην Πορτογαλία.

JOSÉ ANTÓNIO COSTA IDEIAS
Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών
Σχολή Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών ΕπιστημώνΝέο Πανεπιστήμιο Λισσαβόνας

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. Index Translationum. Διεθνής βιβλιογραφία μετάφρασης, Νέα σειρά. Παρίσι: UNESCO.
2. MORFAKIDIS, MOSCHOS. 1998. Bibliografía de Estudios Neogriegos en Español y en otras lenguas ibéricas [Βιβλιογραφία νεοελληνικών σπουδών στα ισπανικά και σε άλλες ιβηρικές γλώσσες]. Neogriega/Estudios 1. Γρανάδα: Athos-Pérgamos.
3. RODRIGUES, GONÇALVES A.A. 1992-1999. Atradução em Portugal [Η μετάφραση στην Πορτογαλία]. 5 τόμοι. Λισσαβόνα: Imprensa Nacional-Casa da Moeda (σε συνεργασία με το ICALP-Instituto de Cultura e Língua Portuguesa και το ISLA-Instituto Superior de Línguas e Administração).