Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στις γλώσσες της Ισπανίας

[…] Ο αριθμός των έργων της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας που μεταφράστηκαν στις διάφορες γλώσσες του ισπανικού κράτους (κυρίως στα καστιλιάνικα και τα καταλανικά) και εκδόθηκαν στην Ισπανία τα τελευταία 50 περίπου χρόνια πλησιάζει τα 250 (από τα οποία 40 περίπου αφορούν μεταφράσεις στα καταλανικά). Αν συνυπολογίσουμε στις πρώτες εκδόσεις, τις ανατυπώσεις, τις διαδοχικές επανεκδόσεις (διορθωμένες ή όχι· στις ίδιες ή όχι σειρές) και τις ειδικές εκδόσεις (εκδόσεις για τα μέλη φιλολογικών συλλόγων, για αποκλειστική διάθεση στα περίπτερα κλπ.), τότε αριθμούμε περισσότερες από 300 καταχωρήσεις.

[…]

Από τους 250 περίπου τίτλους μεταφράσεων στις διάφορες γλώσσες του ισπανικού κράτους, περισσότεροι από 30 (σχεδόν το 15%) αντιστοιχούν στις ποικίλες μεταφραστικές αποδόσεις της ποίησης του Κ. Π. Καβάφη. Από τις 300 εκδόσεις στις οποίες αναφερθήκαμε, σχεδόν το ένα τρίτο ανήκει στα έργα του Αλεξανδρινού. Άρα, σε κάθε τρία βιβλία σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας που εκδόθηκαν στην Ισπανία, από το 1962 και μετά, το ένα είναι του Καβάφη. Πρόκειται για μοναδικό φαινόμενο όσον αφορά τον χώρο της υποδοχής μιας ξένης ποίησης σε ένα νέο λογοτεχνικό περιβάλλον. Οι εκδόσεις των έργων του στα καστιλιάνικα και τα καταλανικά (υπάρχουν ακόμα μία έκδοση στα βασκικά και άλλη μία στα αστουριάνικα^[1]) αγγίζουν τις 100: από μικρούς, μεσαίους και μεγάλους εκδοτικούς οίκους, από εκδότες και μεταφραστές όλων των γενεών.

[…]

Το ένα έβδομο -γύρω στα 40 βιβλία- αποτελείται από έργα του Νίκου Καζαντζάκη, το έργο του οποίου εισήχθη στην Ισπανία τη δεκαετία του 1950 μέσω της Αργεντινής, στην οποία, εκείνη την εποχή, άνθιζε δίχως περιορισμούς η εκδοτική βιομηχανία, τη στιγμή που στην Ισπανία βασίλευε ο σκοταδισμός. Ένα μεγάλο ποσοστό των έργων του Καζαντζάκη που εκδόθηκαν στην Ισπανία, από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα, στηρίχθηκε σε μεταφράσεις που είχαν ήδη εκδοθεί στο Buenos Aires. Το πρώτο όμως βιβλίο του Καζαντζάκη που εκδόθηκε στην Ισπανία, το βιβλίο που ουσιαστικά εγκαινιάζει την παρουσία της σύγχρονης ελληνικής πεζογραφίας στη μεταπολεμική Ισπανία, είναι η καταλανική έκδοση του μυθιστορήματος Ο Χριστός ξανασταυρώνεται σε μετάφραση του Joan Sales, η οποία παρουσιάζει το έργο στους αναγνώστες ως «ένα από τα σημαντικότερα χριστιανικά μυθιστορήματα όλων των εποχών».

Αν στις εκδόσεις των έργων του Καβάφη και του Καζαντζάκη προσθέσουμε αυτές των έργων του Βασίλη Βασιλικού, του Γιώργου Σεφέρη, του Οδυσσέα Ελύτη και του Γιάννη Ρίτσου, θα δούμε ότι αυτοί οι έξι συγγραφείς αποτελούν το 50% και πλέον της παρουσίας των ελληνικών γραμμάτων στην Ισπανία τα τελευταία 50 χρόνια. Αυτό θα μας οδηγούσε σε λανθασμένα συμπεράσματα όσον αφορά τη γενικότερη εικόνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην ισπανική εκδοτική αγορά. Ένα από αυτά θα ήταν η διαπίστωση της κυριαρχίας της ποίησης επί της πεζογραφίας. Παρ' όλα αυτά, για να μελετηθεί η εξέλιξη της υποδοχής που έτυχε η νεότερη και η σύγχρονη ελληνική πεζογραφία στην Ισπανία, και για να γίνει αντιληπτή η παρούσα κατάσταση, δεν πρέπει να θεωρήσουμε αυτά τα 50 χρόνια σαν μια ομοιογενή περίοδο.

Για την εξυπηρέτηση των σκοπών της παρουσίασής μας θα διακρίνουμε τρεις περιόδους:

• η πρώτη ξεκινά με τις πρώτες εκδόσεις των έργων του Καζαντζάκη (1959) και της ποίησης του Καβάφη (Βαρκελώνη/καταλανικά, 1962 - Málaga /καστιλιάνικα, 1964) και φτάνει μέχρι τον θάνατο του Franco και την αρχή της ισπανικής μεταπολίτευσης (1975)·
• η δεύτερη ξεκινά το 1976 (πρώτη έκδοση των 154 ποιημάτων του καβαφικού κανόνα, λίγους μήνες μετά τον θάνατο του δικτάτορα) και φτάνει μέχρι το 1992, χρονιά-σταθμός στη σύγχρονη ισπανική ιστορία λόγω της ολοκλήρωσης της μεταπολιτευτικής περιόδου, της παρουσίας της «νέας Ισπανίας» στον κόσμο (εορτασμός των 500 χρόνων από την ανακάλυψη της Αμερικής, διοργάνωση της Expo της Σεβίλλης, διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων της Βαρκελώνης και ανακήρυξη της Μαδρίτης σε πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης) και της αρχής του τέλους της πρώτης σοσιαλιστικής περιόδου (του Felipe González) στη διακυβέρνηση της χώρας. Είναι η περίοδος κατά την οποία βγαίνει στο φως η δουλειά μιας πρώτης φουρνιάς νεοελληνιστών και συντελείται η μεγάλη έκρηξη του ισπανικού καβαφισμού·
• η τρίτη περίοδος ξεκινά το 1993 και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Είναι τα χρόνια της εδραίωσης της ισπανικής εκδοτικής βιομηχανίας στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως. Το 2003 εκδόθηκαν στην Ισπανία 77.950 βιβλία (τα 14.063 από αυτά λογοτεχνικά), από τα οποία το 25,8% ήταν μεταφράσεις. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι ισπανοί εκδότες αρχίζουν να ψάχνουν στην Έκθεση της Φραγκφούρτης ενδιαφέροντα νέα έργα από την Ελλάδα.

Μεταξύ του 1973 και του 1984 εμφανίζονται οι πρώτες εκδόσεις έργων του Βασιλικού: δύο εκδόσεις στα καταλανικά και άλλες δύο στα καστιλιάνικα του Οι φωτογραφίες, δύο του Μονάρχη και δύο του Ιατροδικαστή. Το 1977 επανεκδίδεται στη Βαρκελώνη το Ζ, που είχε πρωτοεκδοθεί στο Buenos Aires σε μετάφραση της Aurora Bernárdez. Το εν λόγω μυθιστόρημα επανεκδόθηκε το 1987 και το 1988. Σε όλες αυτές τις εκδόσεις οι μεταφράσεις έγιναν από τα γαλλικά. Η ανακάλυψη αυτού του συγγραφέα περνάει μέσα από τη Γαλλία και συμπίπτει με την πτώση της χούντας των συνταγματαρχών, έρχεται, δηλαδή, σε μια χρονική στιγμή που στην Ισπανία γιγαντώνεται η αντίθεση στον Franco. Το ενδιαφέρον είναι πρωτίστως πολιτικό, αλλά παράλληλα ήταν μια χρυσή ευκαιρία για εκδοτικούς οίκους -όπως ο Plaza & Janés- που είχαν ήδη έντονη παρουσία στην αγορά. Έπρεπε, ωστόσο, να περάσουν άλλα 10 χρόνια, να φτάσουμε δηλαδή στο 1998, για να συναντήσουμε εκ νέου τον Βασιλικό στα βιβλιοπωλεία της Ισπανίας, με την Τριλογία του, η μετάφραση της οποίας δεν υπάκουγε σε ευκαιριακά πολιτικά κριτήρια και έγινε κατευθείαν από τα ελληνικά. Το έργο βγήκε, με περιορισμένο τιράζ, σε εκδοτικό οίκο που απευθύνεται κυρίως σε καθηγητές ελληνικών και λοιπούς μυημένους.

Η πλειοψηφία των έργων του Ελύτη που μεταφράζονται στην Ισπανία εκδίδονται ανάμεσα στο 1979 και το 1992. Στη συνέχεια, υπάρχει μία έκλαμψη το 1996, όταν επανεκδίδεται η ανθολογία που είχαν εκδώσει το 1989 οι εκδόσεις Alianza σε μετάφραση José Antonio Moreno Jurado σε μια οικονομική έκδοση και ταυτόχρονα εκδίδονται οι Προσανατολισμοί σε μετάφραση του Ramón Irigoyen και η Ιδιωτική οδός σε μετάφραση του Francisco Torres Córdova. Από το 1989 μέχρι σήμερα επικρατεί μια «μεταφραστική σιωπή»: τα δοκίμιά του, και ένα μεγάλο μέρος του ποιητικού του έργου, εξακολουθούν να είναι αμετάφραστα.

Παρόμοια είναι η περίπτωση του άλλου βραβείου Νόμπελ της νεοελληνικής ποίησης, του Σεφέρη: η χρυσή δεκαετία του στην Ισπανία είναι αυτή του 1980. Ακολούθησε μόνο ένα βιβλίο το 1993 και ένα ακόμα το 1997. Είναι γεγονός πάντως ότι τη δεκαετία του 1990 ο εκδοτικός οίκος Fondo de Cultura Económica του Μεξικού εξέδωσε τα δοκίμιά του, σε μετάφραση Selma Ancira, μιας μεξικανής μεταφράστριας που ζει και εργάζεται στη Βαρκελώνη. Η εν λόγω έκδοση κυκλοφόρησε ευρέως στην ισπανική αγορά.

Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τον Ρίτσο. Το μεγαλύτερο μέρος των μεταφράσεων των έργων του, επτά βιβλία, εκδίδονται από το 1979 έως το 1992. Aκολουθούν τα Χάρτινα το 1996 και δύο βιβλία στα καταλανικά: τα Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας το 2003 και οι Μαρτυρίες το 2004.

Αντίθετα με αυτό που συνέβη με τα μυθιστορήματα του Βασιλικού, η έκδοση των οποίων οφείλεται σε πρωτοβουλία των εκδοτικών οίκων και περιστασιακά σε πολιτικά κριτήρια, στις περιπτώσεις των τριών ποιητών (Ελύτης, Σεφέρης, Ρίτσος) η πρωτοβουλία ανήκει κυρίως σε πρόσωπα που σχετίζονταν με τις εκκολαπτόμενες εκείνη την εποχή νεοελληνικές σπουδές. Με τον εν λόγω χώρο σχετίζονται βέβαια και κάποιοι έλληνες διανοούμενοι και καλλιτέχνες που διέμεναν στην Ισπανία, όπως η Ελένη Περδικίδη και ο Δημήτρης Παπαγεωργίου.

Από το 1993 και ύστερα παρατηρείται αξιοσημείωτη αύξηση της μεταφραστικής και εκδοτικής δραστηριότητας, ενώ αλλάζει η τάση που είχε παρατηρηθεί κατά την περίοδο 1976-1992. Η πιο σημαντική καινοτομία δεν είναι άλλη από την εμφάνιση της σύγχρονης πεζογραφίας, μια εμφάνιση διστακτική, σε κάθε περίπτωση, δεδομένου ότι μιλάμε για μικρό ποσοστό (11 με 12 βιβλία σε μία χώρα στην οποία εκδίδονται χιλιάδες τίτλοι). Εκδίδονται κλασικοί συγγραφείς του 19ου και του 20ού αιώνα (Ροΐδης, Βιζυηνός, Ξενόπουλος, Ιορδανίδου, Θεοτοκάς, Σωτηρίου κλπ.), σύγχρονα καταξιωμένα ονόματα (όπως ο Μάτεσις ή ο Βαλτινός), καθώς επίσης συγγραφείς των τελευταίων γενεών, συγγραφείς που αντιπροσωπεύουν διαφορετικά ρεύματα της πεζογραφίας που γράφεται, εκδίδεται και διαβάζεται στην Ελλάδα σήμερα (Γαλανάκη, Γιαννακοπούλου, Δρακονταειδής, Καρυστιάνη, Μάρκαρης, Ντελόπουλος, Ξανθούλης, Παπαδάκη, Παπαθανασοπούλου, Σολωμού-Ξανθάκη, Στάικος κλπ.). Κάποιοι έλληνες συγγραφείς φτάνουν στους ισπανικούς εκδοτικούς οίκους μέσω του ταξιδιού τους σε άλλες γλώσσες: είναι οι περιπτώσεις, για παράδειγμα, του Απόστολου Δοξιάδη, του Στρατή Χαβιαρά και του Πάνου Καρνέζη.

Είναι η πρώτη φορά, μετά τις περιπτώσεις του Καβάφη και του Καζαντζάκη, κάποια στιγμή και του Βασιλικού, που ορισμένοι σύγχρονοι έλληνες συγγραφείς έχουν πραγματική εμπορική επιτυχία. Το μυθιστόρημα του Δοξιάδη Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ, που μεταφράστηκε από τα αγγλικά, κάνει δύο εκδόσεις στα καστιλιάνικα και δύο στα καταλανικά σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Τα μυθιστορήματα του Μάρκαρη γνωρίζουν και αυτά μεγάλη επιτυχία στην ισπανική αγορά. Η Άμυνα ζώνης έχει κάνει τρεις εκδόσεις και το Νυχτερινό δελτίο δύο, ενώ πρέπει να σημειωθεί και η σημαντική τους παρουσία στον τύπο. Πριν λίγο καιρό έκανε την εμφάνισή της η μετάφραση του τρίτου μυθιστορήματός του, Ο Τσε αυτοκτόνησε, με πρωταγωνιστή πάλι τον αστυνόμο Χαρίτο και όλα δείχνουν ότι και αυτό θα ακολουθήσει τον δρόμο των επιτυχιών των προηγούμενων.

Είναι άξιο μνείας το γεγονός ότι η πρωτοβουλία για τη μετάφραση και δημοσίευση των παραπάνω βιβλίων δεν έχει, σε καμία περίπτωση, να κάνει με τον χώρο των νεοελληνικών σπουδών. Πρόκειται για επιλογές των ίδιων των εκδοτικών οίκων. Η μετάφραση του έργου του Δοξιάδη έγινε από την έκδοση που κυκλοφόρησε στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ οι μεταφράσεις (από τα ελληνικά σε αυτή την περίπτωση) των μυθιστορημάτων του Μάρκαρη έγιναν από την Έρση Σαμαρά, μια επαγγελματία μεταφράστρια, ελληνικής καταγωγής που διαμένει στη Βαρκελώνη, και η οποία μεταφράζει τόσο από τα ελληνικά όσο και από τα αγγλικά για διάφορους εκδοτικούς οίκους.

Άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των τελευταίων ετών είναι η έκδοση παλαιότερων όσο και σημαντικότατων έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας από τη δημώδη βυζαντινή λογοτεχνία, την κρητική λογοτεχνία και τα δημοτικά τραγούδια. Εξίσου άξιο αναφοράς είναι το διστακτικό, ακόμα, άνοιγμα προς το σύγχρονο ελληνικό θέατρο (Γιώργος Διαλεγμένος) και τις απαρχές του (Παντελής Χορν, Γρηγόριος Ξενόπουλος).

Βέβαια το πανόραμα, όσον αφορά την κατανομή κατά είδη των μεταφράσεων, είναι πολύ διαφορετικό σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Τα ποιητικά βιβλία είναι λιγότερα από αυτά της πεζογραφίας (41,5% και 46,5% αντίστοιχα). Αν μάλιστα παραβλέψουμε τις μεταφράσεις και εκδόσεις του καβαφικού έργου (26 τον αριθμό με ποσοστό 18,5%), η μετάφραση και έκδοση βιβλίων ποίησης περιορίζεται ακόμη περισσότερο. Πρέπει λοιπόν να εγκαταλειφθεί η διαδεδομένη, πλην όμως λανθασμένη, παραδοχή ότι μεταφράζεται και εκδίδεται μόνο ποίηση. Υπάρχουν, βέβαια, και ξεχωριστές περιπτώσεις, αλλά σε γενικές γραμμές, η σύγχρονη ελληνική ποίηση, με την εξαίρεση των εκδόσεων των ποιημάτων του Καβάφη, δεν έχει και την ιδανικότερη αντιπροσώπευση (τόσο στα καστιλιάνικα όσο και στα καταλανικά) στα βιβλιοπωλεία και τις βιβλιοθήκες της Ισπανίας. Δεν την έχουν ούτε οι ποιητές της τελευταίας γενιάς, ούτε οι ποιητές των δύο γενεών της μεταπολεμικής περιόδου, ούτε οι ποιητές της Γενιάς του 1930 ή του Μεσοπολέμου, ούτε οι ποιητές του 19ου αιώνα. Ούτε ο Ανδρέας Κάλβος ούτε ο Διονύσιος Σολωμός.

Όπως γίνεται κατανοητό από τις τάσεις που καταδείξαμε, οι μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι προτιμούν τη σύγχρονη πεζογραφία. Η ποίηση, τα υπόλοιπα είδη και οι παλιότερες εποχές, μοιάζει να απασχολούν μόνο μικρούς εκδοτικούς οίκους ή οίκους διαφόρων φορέων, όπως τα πανεπιστήμια και η τοπική αυτοδιοίκηση.

Από τη δεκαετία του '60, τις απαρχές δηλαδή της πορείας της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στην Ισπανία, τα δύο κύρια εκδοτικά κέντρα ήταν η Μαδρίτη και η Βαρκελώνη. Το ίδιο εξακολουθεί να παρατηρείται και στην τρίτη από τις περιόδους που εξετάζουμε. […]

Από τα 140 βιβλία που εκδόθηκαν μεταξύ του 1993 και του 2004, 117 είναι μεταφράσεις στα καστιλιάνικα, 24 στα καταλανικά, ένα στα γαλικιανά και ένα στα βασκικά. Ειδικά οι 24 μεταφράσεις στα καταλανικά αποτελούν ένα αρκετά υψηλό ποσοστό, 17% του συνόλου, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι στα καταλανικά επιμερίζεται μόλις το 11,4% της συνολικής εκδοτικής δραστηριότητας στην Ισπανία, σύμφωνα με στοιχεία του 2003.

Όσον αφορά, τώρα, το σύνολο των βιβλίων νεότερης και σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας που εκδόθηκαν στην Ισπανία από το 1959 μέχρι το 2004, χρειάζεται να πούμε πως στις προαναφερθείσες περιπτώσεις των Καβάφη, Καζαντζάκη, Βασιλικού, Μάρκαρη και Δοξιάδη πρέπει να προσθέσουμε αυτές των Σεφέρη, Ταχτσή και Σαμαράκη, ώστε να έχουμε πλήρη τον κατάλογο των ελλήνων συγγραφέων των οποίων ένα τουλάχιστον από τα μεταφρασμένα στα ισπανικά βιβλία τους έκανε περισσότερες από μία εκδόσεις στην Ισπανία. Στις περιπτώσεις μάλιστα του Καβάφη, κυρίως, αλλά και του Σεφέρη αξίζει τον κόπο να υπογραμμίσουμε ότι κυκλοφορούν στην Ισπανία διαφορετικές μεταφράσεις και εκδόσεις του συνόλου ή ενός μεγάλου μέρους του έργου τους, ενώ, όσον αφορά τον Αλεξανδρινό, έχουμε πολλές μεταφραστικές εκδοχές του έργου του τόσο στα καστιλιάνικα όσο και στα καταλανικά. Επίσης έχουμε διαφορετικές μεταφράσεις και εκδόσεις ορισμένων έργων του Ελύτη και του Ρίτσου. Μια ενδιαφέρουσα, από μεταφραστική άποψη, περίπτωση είναι αυτή του μυθιστορήματος Το λάθος του Σαμαράκη, το οποίο εκδόθηκε με επιτυχία το 1971 (και επανεκδόθηκε το 1972) από τον εκδοτικό οίκο Seix Barral και γνώρισε μια καινούργια έκδοση, σε νέα μετάφραση, το 1996 από τις Ediciones Clásicas. Πλην όμως, σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση, το μυθιστόρημα πέρασε απαρατήρητο από κοινό και κριτικούς. Δύο μεταφραστικές εκδοχές έχουμε και στην περίπτωση του μυθιστορήματος Επικίνδυνες μαγειρικές του Στάικου, το οποίο μεταφράστηκε την ίδια εποχή και μάλιστα εκδόθηκε με διαφορετικό τίτλο (Las relaciones deliciosas [Οι απολαυστικές σχέσεις]· La amante gourmet [Η καλοφαγού ερωμένη]) στο Μεξικό και στην Ισπανία.

VICENTE FERNÁNDEZ GONZÁLEZ
Αναπληρωτής Καθηγητής Μετάφρασης και Διερμηνείας Νέων Ελληνικών

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. BACARDÍ, MONTSERRAT. 1998. Joan Sales i els criteris de traducció [ΟJoan Sales και τα μεταφραστικά κριτήρια]. Quaderns. Revista de Traducció 1:27-38.
2. CAÑIGRAL, LUIS DE. 1996. Obra de Cavafis publicada en España [Έργα του Καβάφη δημοσιευμένα στην Ισπανία]. Στο Morfakidis & Guirao 1996, 49-57.
3. CAVAFIS, CONSTANTINO. 1964. Veinticinco poemas [25 ποιήματα]. Μτφρ. José Ángel Valente και Elena Vidal. Málaga: Caffarena & León.
4. CONNOLLY, DAVID. 2004. Crítica de la crítica de la traducción literaria [Κριτική της κριτικής της λογοτεχνικής μετάφρασης]. Στο Ética y política de la traducción literaria [Ηθική και πολιτική της λογοτεχνικής μετάφρασης], επιμ. ομάδας ερευνητών του TLS (Traducción, literatura y sociedad), 89-100. Málaga: Miguel Gómez Ediciones.
5. FERNÁNDEZ CONZÁLEZ, VICENTE. 1998. Αλεξανδρινός ποιητής εν Ιβηρία· 2000 μ. Χ. Στο Η γλώσσα της λογοτεχνίας & η γλώσσα της μετάφρασης, 125-132. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
6. ______ . 1999. Constandinos Cavafis. Málaga: Litoral & Ediciones UNESCO.
7. ______ . 2001. La ciudad de las ideas. Sobre la poesía de C. P. Cavafis y sus traducciones castellanas [Η πόλη των ιδεών. Σχετικά με την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη και τις μεταφράσεις της στην ισπανική γλώσσα]. Colección Nueva Roma. Μαδρίτη: CSIC.
8. LÓPEZ VILLALBA, MARÍA. 2000. Grecia, poesía: una relación metonímica [Ελλάδα-ποίηση: μία μετωνυμική σχέση]. Στο traducir al otro / traducir a Grecia [Μεταφράζοντας τον άλλο, μεταφράζοντας την Ελλάδα], επιμ. Ioanna Nikolaidou, 89-100. Málaga: Miguel Gómez Ediciones.
9. METZIDAKIS, PHILIP. 1989. La Grecia moderna de Unamuno [Η νεότερη Ελλάδα του Unamuno]. Μαδρίτη: Ediciones de la Torre.
10. MORFAKIDIS, MOSCHOS. 1998. Bibliografía de Estudios Neogriegos en español y en otras lenguas ibéricas [Βιβλιογραφία των νεοελληνικών σπουδών στα ισπανικά και σε άλλες ιβηρικές γλώσσες]. Γρανάδα: Athos-Pérgamos.
11. MORFAKIDIS, MOSCHOS & ENCARNACIÓN MOTOS GUIRAO. 1996. Bibliografía bizantina y neogriega en lenguas ibéricas (1959-1996) [Βυζαντινή και νεοελληνική βιβλιογραφία στις ιβηρικές γλώσσες]. Γρανάδα: Universidad de Granada (Servicio de Extensión Universitaria).
12. MOUGOYANNI, CHRISTINA. 1998. La generación del 98 en Grecia: las relaciones hispano-helenas a través de la traducción [Η ισπανική γενιά του 98 στην Ελλάδα: οι ελληνοϊσπανικές σχέσεις μέσω των μεταφράσεων]. Στο La traducción en torno al 98 [Η μετάφραση και η ισπανική γενιά του 98], επιμ. Miguel Ángel Vega Cernuda, 89-100. Μαδρίτη: Instituto Universitario de Lenguas Modernas y Traductores, Universidad Complutense de Madrid.
13. PEÑA, SALVADOR, MANUEL FERIA & JUAN PABLO ARIAS. 1997. ¿Perro no come perro? Sobre la necesidad de un análisis de traducciones de árabe al español [Σκύλος δεν τρώει σκύλο; Σχετικά με την ανάγκη συστηματικής ανάλυσης των μεταφράσεων αραβικών κειμένων στα ισπανικά]. Στο El papel del traductor [Ο ρόλος του μεταφραστή], επιμ. Esther Morillas & Juan Pablo Arias, 89-100. Salamanca: Colegio de España.
14. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΕΡΑΣΜΙΑ-ΛΟΥΙΖΑ. 1986. Βιβλιογραφία μεταφράσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Ε.Λ.Ι.Α.