Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη γερμανική γλώσσα

[…]

Οι μεταφράσεις ελληνικών λογοτεχνικών έργων στα γερμανικά αρχίζουν να σημειώνουν από εκδοτική άποψη κάποια αξιοπρόσεκτη άνοδο μετά το 1980. Η άνοδος αυτή αφορά κυρίως ποσοτικά δεδομένα. Το 2001, χρονιά κατά την οποία η Ελλάδα είναι η τιμώμενη χώρα στη Διεθνή Έκθεση της Φραγκφούρτης, παρατηρούμε μια αξιόλογη κίνηση μεταφράσεων της ελληνικής λογοτεχνίας στη γερμανική αγορά του βιβλίου, χωρίς αυτό να σημαίνει και ποιοτική βελτίωση των μεταφράσεων της ελληνικής λογοτεχνίας που πραγματοποιήθηκαν στα γερμανικά και κυκλοφόρησαν το έτος εκείνο με τη γενναιότατη υποστήριξη της ελληνικής πολιτείας.

Εξάλλου, η καταμέτρηση των εκδόσεων που έχουμε σήμερα υπόψη μας και προέρχονται από την περίοδο 1920-2002 δείχνει ότι οι μεταφράσεις ελληνικών πεζογραφικών έργων στα γερμανικά (194) υπερτερούν σαφώς σε σύγκριση με τις μεταφράσεις ποιητικών έργων (110). Ακολουθούν οι ανθολογίες (43), ενώ τα ελληνικά θεατρικά έργα καταλαμβάνουν μια από τις τελευταίες θέσεις με 16 μεταφράσεις. Ανάμεσα στους Έλληνες θεατρικούς συγγραφείς που έχουν μεταφραστεί στα γερμανικά, μπορούμε να αναφέρουμε τη Λούλα Αναγνωστάκη, τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, τον Δημήτρη Κεχαΐδη, τον Γιώργο Διαλεγμένο, τον Γιώργο Μανιώτη.

[…]

Στον χώρο της ελληνικής ποίησης σε γερμανική μετάφραση διαπιστώνουμε ότι δεν πραγματοποιήθηκαν ως σήμερα μεταφράσεις έργων της Επτανησιακής Σχολής (με μοναδική εξαίρεση τον Διονύσιο Σολωμό) και της Δεύτερης Αθηναϊκής Σχολής. Έργα του Κωστή Παλαμά, λόγου χάρη, δεν μεταφράστηκαν αυτοτελώς στα γερμανικά. Πιο συγκεκριμένα: από το έργο του Διονύσιου Σολωμού κυκλοφόρησε το 1943 ο Διάλογος^. η έκδοση όμως βρίσκεται σήμερα εκτός εμπορίου. Εξάλλου, μόλις το 2000 κυκλοφόρησε μια μετάφραση στα γερμανικά των Απάντων του Διονύσιου Σολωμού, που εξέδωσε ο Λίνος Πολίτης, με προλεγόμενα του Ιάκωβου Πολυλά και ευρετήρια. […]

Από τους νεότερους ποιητές, με μεγάλη καθυστέρηση εμφανίζεται στη Γερμανία ο Κ. Γ. Καρυωτάκης. Το 1996 η Maro Mariolea μεταφράζει αρκετά πεζά κείμενα του ποιητή και το 1999 ο εκδοτικός οίκος Romiosini κυκλοφορεί μια επιλογή ποιημάτων και πεζών του Κ. Γ. Καρυωτάκη, με επιχορήγηση του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού. Βέβαια, τα μεγάλα κενά που παρατηρούνται στη μετάφραση καθιερωμένων Ελλήνων ποιητών (παλαιότερων, νεότερων και σύγχρονων) καλύπτονται σε έναν σχετικά μικρό βαθμό από τις ανθολογίες ελληνικής ποίησης σε γερμανική μετάφραση που κυκλοφορούν. […]

Ανάμεσα στις αυτοτελείς εκδόσεις ελληνικής ποίησης που κυκλοφορούν σε γερμανική μετάφραση, σημαντική θέση κατέχει ο Γιάννης Ρίτσος. Καταγράψαμε αλλεπάλληλες μεταφράσεις και εκδόσεις, που καλύπτουν την περίοδο 1968-2001. Μια από αυτές είναι η μετάφραση των Asteris και Ina Kutulas, που κυκλοφόρησε το 1996 από τη Romiosini. Η έκδοση περιλαμβάνει 300 ποιήματα από διάφορες συλλογές του ποιητή, ορισμένα πεζογραφήματα, δοκίμια και συνεντεύξεις του. Επίσης στην έκδοση καταχωρίζονται ευρετήριο μεταφράσεων έργων του ποιητή στα γερμανικά και ευρετήρια δίσκων και θεατρικών παραστάσεων.

Επίσης, περισσότερες εκδόσεις καταγράφονται σχετικά με το έργο των δύο Ελλήνων ποιητών που απέσπασαν το βραβείο Νόμπελ. Για τον Γιώργο Σεφέρη αξίζει να σημειώσουμε εδώ την έκδοση Poesie που κυκλοφόρησε το 1962 από τον εκδοτικό οίκο Suhrkamp και περιλαμβάνει τις συλλογές Μυθιστόρημα, Γυμνοπαιδία και Κίχλη. Στην εν λόγω έκδοση στηρίχτηκαν άλλες μεταγενέστερες επανεκδόσεις. Ως καλή αξιολογείται και η βιβλιοφιλική έκδοση της συλλογής Κίχλη, που πραγματοποίησε ο Asteris Kutulas και κυκλοφόρησε το 1990 σε 110 αντίτυπα. Γενικά, το ποιητικό έργο του Γιώργου Σεφέρη έχει μεταφραστεί στο σύνολό του, όπως και τα δοκίμιά του.

Ανάλογα, περισσότερες εκδόσεις και επανεκδόσεις, από διάφορους εκδοτικούς οίκους, έχουμε από το 1970 και εξής για το ποιητικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη. Το 1969 κυκλοφόρησε το Άξιον εστί από τον εκδοτικό οίκο Claasen. Την έκδοση αυτή πήραν ως βάση μεταγενέστερες επανεκδόσεις.

Τέλος, σημαντικό ενδιαφέρον παρατηρείται για την ποίηση του Κ. Π. Καβάφη. Το 1939 έχουμε μια καλή, αλλά ξεπερασμένη σήμερα, μετάφραση που την ακολούθησαν άλλες. Το 1997 κυκλοφόρησε στη Ζυρίχη η μετάφραση που περιλαμβάνει τα 154 αναγνωρισμένα ποιήματα, 80 ανέκδοτα, 27 αποκηρυγμένα, οκτώ ατελή και οκτώ πεζά του ποιητή, με εκτενή εισαγωγή της Marguerite Yourcenar. Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με την επιχορήγηση του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού. Η ίδια μετάφραση κυκλοφόρησε το 1999 στη Φραγκφούρτη από τις εκδόσεις Fischer.

Από τους Έλληνες πεζογράφους, την πρώτη θέση κατέχει το πεζογραφικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη, που μεταφράστηκε σχεδόν στο σύνολό του και γνώρισε μέχρι σήμερα επανειλημμένες εκδόσεις, σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων, από διάφορους εκδοτικούς οίκους. Επισημαίνουμε και τις μεταφράσεις ορισμένων θεατρικών έργων του.

Επίσης, έχουν μεταφραστεί έργα συγγραφέων της λεγόμενης Γενιάς του 1930, όπως του Ηλία Βενέζη (Αιολική Γη, Γαλήνη, Το νούμερο 31328 και συλλογές διηγημάτων), του Γιώργου Θεοτοκά (Ασθενείς και οδοιπόροι), του Μ. Καραγάτση (Η μεγάλη χίμαιρα, Ο κοτζάμπασης του Καστρόπυργου), του Στράτη Μυριβήλη, του Παντελή Πρεβελάκη, του Άγγελου Τερζάκη (Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ). Υπογραμμίζουμε, ωστόσο, τη διαπίστωση ότι η επιλογή των έργων που έχουν μεταφραστεί ως σήμερα είναι συμπτωματική. […]

Άξιο προσοχής είναι ακόμη το γεγονός ότι με μεγάλη καθυστέρηση κυκλοφόρησαν αυτοτελώς μεταφράσεις έργων του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Η φόνισσα κυκλοφόρησε το 1989. Από τα διηγήματά του τα Ο αλιβάνιστος και Όνειρο στο κύμα μεταφράζονται και κυκλοφορούν το 1997· επίσης Τα ρόδινα ακρογιάλια και Στο Χριστό στο Κάστρο το 2001.

Αξίζει να αναφέρουμε εδώ και τη μεταφραστική τύχη του μυθιστορήματος Η Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ροΐδη. Το 1904 ο εκδοτικός οίκος Zeitler κυκλοφόρησε τη μετάφραση του Paul Friedrich. Έπρεπε, όμως, να περάσουν περίπου 80 χρόνια, για να ξανακυκλοφορήσει το έργο στο Mindelheim από τον εκδοτικό οίκο Sachon (1985), σε μετάφραση που αποτελεί μια περαιτέρω επεξεργασία της μετάφρασης του Friedrich από τον Manfred S. Fischer. Το μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη γνώρισε δύο ακόμη εκδόσεις το 2000: η πρώτη, ωστόσο, αποτελεί ανατύπωση της μετάφρασης του 1904, και έγινε στο Bergisch Gladbach από τον εκδοτικό οίκο Bastei Lübbe, ενώ η δεύτερη είναι επεξεργασμένη μορφή της μετάφρασης του Friedrich, του 1904, που πραγματοποίησε η Anette Wassermann και κυκλοφόρησε στο Βερολίνο από τις εκδόσεις Aufbau Taschenbuch Verlag.

Από τους μεταπολεμικούς πεζογράφους σημειώνουμε τις μεταφράσεις έργων των Θανάση Βαλτινού, Βασίλη Βασιλικού, Γιώργου Ιωάννου, Αλέξανδρου Κοτζιά, Μιμίκας Κρανάκη, Δημήτρη Χατζή, Γιώργου Χειμωνά και άλλων. Μεταφράστηκαν επίσης έργα των Βασίλη Αλεξάκη, Αντώνη Σαμαράκη, Διδώς Σωτηρίου, Άλκης Ζέη, Γιώργη Γιατρομανωλάκη, Σωτήρη Δημητρίου, Απόστολου Δοξιάδη, Νίκου Θέμελη, Νίκου Παναγιωτόπουλου, Ζυράννας Ζατέλη, Ιωάννας Καρυστιάνη, Αμάντας Μιχαλοπούλου, Ρέας Γαλανάκη, Αλέξη Πανσέληνου.

Από τα παραπάνω είναι προφανές ότι μια ολόκληρη σειρά κλασικών έργων της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής, από την περίοδο πριν το 1800, παραμένει άγνωστη και απρόσιτη στο ευρύτερο γερμανόφωνο αναγνωστικό κοινό. Ανάμεσα στα έργα αυτά συγκαταλέγονται, επί παραδείγματι, το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, τα έργα της Κρητικής Αναγέννησης, όπως και τα σημαντικότερα έργα της περιόδου του λεγόμενου Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Κατά την περίοδο μετά το 1990, δηλαδή μετά την πτώση του τείχους και την επανένωση των δύο Γερμανιών, τόσο οι στατιστικές των σημαντικότερων γερμανικών εκδοτικών οίκων όσο και οι επιμέρους θεωρητικές έρευνες σε θέματα διάδοσης και πρόσληψης της σύγχρονης λογοτεχνικής παραγωγής στη Γερμανία συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι ο σύγχρονος Γερμανός αναγνώστης, όταν ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνία, αγοράζει και διαβάζει πεζογραφία και σπανιότερα ποίηση. Από την άποψη αυτή εξηγείται και το γεγονός ότι οι μεταφράσεις της ελληνικής πεζογραφίας στα γερμανικά είναι αριθμητικά περισσότερες από τις μεταφράσεις ελληνικής ποίησης.

Ειδικότερα, το γερμανικό αναγνωστικό κοινό δεν γνωρίζει τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνική παραγωγή, αν εξαιρέσουμε δύο μεμονωμένες περιπτώσεις, του Νίκου Καζαντζάκη στον χώρο της πεζογραφίας και του Κ. Π. Καβάφη στον χώρο της ποίησης. […]

[…] Το γεγονός της καθυστερημένης δημιουργίας ανεξάρτητων νεοελληνικών σπουδών στη Γερμανία είχε αναμφιβόλως επιπτώσεις στη γνωριμία του γερμανικού αναγνωστικού κοινού με τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Ασφαλώς δεν παραγνωρίζεται εδώ ο παράγοντας της μεταπολεμικής διχοτόμησης της χώρας, ο πολιτικός δηλαδή παράγοντας. Οι επιπτώσεις αυτές είναι σήμερα έκδηλες τόσο στην επιλογή των ελληνικών λογοτεχνικών έργων που έχουν μεταφραστεί μεταπολεμικά στα γερμανικά, όσο και στην ποιότητα των μεταφράσεων, οι περισσότερες από τις οποίες είναι κακές ή μέτριες, ενώ ελάχιστες μπορούν να διεκδικήσουν τον τίτλο της δόκιμης μετάφρασης. […] Μόλις πρόσφατα φαίνεται να μετατοπίζονται ορισμένες προσπάθειες στον χώρο της συστηματικής μετάφρασης. Πιθανότατα οι προσπάθειες αυτές να έχουν σχέση με την εμπειρία που άφησε η Διεθνής Έκθεση της Φραγκφούρτης το 2001, όταν η Ελλάδα ήταν η τιμώμενη χώρα.

Τον ρόλο που μπορεί να παίξει η καθιέρωση των νεοελληνικών σπουδών στην ακαδημαϊκή εκπαίδευση της Γερμανίας, σχετικά με την ποιοτική αναβάθμιση του επιτελούμενου μεταφραστικού έργου, δείχνει αρκετά εύγλωττα η ίδρυση, το 1981 στην Κολωνία, του εκδοτικού οίκου Romiosini από τη Niki και τον Hans Eideneier, δυο ανθρώπους που έχουν στενή σχέση με την έρευνα στον τομέα των νεοελληνικών σπουδών. Άλλωστε ο δεύτερος υπήρξε επί μακρά σειρά ετών ενεργό μέλος της γερμανικής πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στον τομέα των νεοελληνικών σπουδών.

[…]

Συναφές με τα παραπάνω σημεία είναι και το ερώτημα αν οι κοινότητες των Ελλήνων μεταναστών σε μια χώρα όπως η Γερμανία αποτελούν (σημαντικό) τμήμα του ευρύτερου αναγνωστικού κοινού, το οποίο ενδιαφέρεται να γνωρίσει την ελληνική λογοτεχνία με τη βοήθεια της μετάφρασης στα γερμανικά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένα πολύ σημαντικό ποσοστό της λεγόμενης δεύτερης και τρίτης γενιάς Ελλήνων μεταναστών στη Γερμανία, δεν είναι σε θέση να διαβάσει ένα οποιοδήποτε ελληνικό κείμενο. Μπορεί να είναι σε θέση αυτοί οι νέοι άνθρωποι να συζητήσουν, ίσως, στα ελληνικά για ένα απλό θέμα, όμως η γερμανική γλώσσα είναι είτε η πρώτη τους γλώσσα είτε η γλώσσα με την οποία έχουν άμεση οπτική και ακουστική επαφή, και κατ' επέκταση η γερμανική γλώσσα είναι αυτή στην οποία σκέπτονται και με την οποία εκφράζονται. Τούτο προκύπτει από την εμπειρία μας στην πανεπιστημιακή διδασκαλία. Επομένως, η λεγόμενη δεύτερη και τρίτη γενιά Ελλήνων μεταναστών στη Γερμανία αποτελεί εν δυνάμει τμήμα του ευρύτερου αναγνωστικού κοινού που ενδιαφέρεται για την ελληνική λογοτεχνία σε μετάφραση στα γερμανικά.

[…]

Σήμερα, όπως και κατά τα τελευταία αρκετά χρόνια, ελάχιστο χώρο καταλαμβάνει η ελληνική πραγματικότητα στην ειδησεογραφία του γερμανικού τύπου· εξίσου ελάχιστο χρόνο, και αυτό σπανίως, διαθέτουν για την Ελλάδα τα κρατικά και ιδιωτικά τηλεοπτικά μέσα στη Γερμανία. Το μειωμένο αυτό ενδιαφέρον παρατηρείται μετά την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 1981 και έκτοτε ακολουθεί φθίνουσα πορεία. Και δεν αποτελεί τούτο μόνο γερμανικό φαινόμενο. Το ίδιο συμβαίνει και σε άλλες χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με την ελληνική κοινωνία. Παρόλο που ένα αξιοπρόσεκτο ποσοστό της σημερινής γερμανικής νεολαίας διατηρεί ζωηρό ενδιαφέρον για την Ελλάδα ως χώρο πολιτιστικής παράδοσης στο πλαίσιο της Ευρώπης (ενδεικτικοί για αυτό είναι οι αριθμοί των φοιτητών που ενδιαφέρονται για τη νεοελληνική ιστορία και γενικότερα τον πολιτισμό στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση της γερμανικής πρωτεύουσας), ωστόσο δεν μπορούμε να πούμε ότι σήμερα οι πολιτικές σχέσεις των δύο χωρών επηρεάζουν καθ' οιονδήποτε τρόπο το ενδιαφέρον των Γερμανών για την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή. Τα στοιχεία που διαθέτουμε από τη σχετική έρευνα πείθουν ότι οι λόγοι για την πολύ περιορισμένη προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας στη γερμανική αγορά του βιβλίου πρέπει να αναζητηθούν κυρίως στην έλλειψη προγραμματισμού και οργάνωσης, σε ό,τι αφορά την προβολή, διαφήμιση και διακίνηση της ελληνικής λογοτεχνίας στον γερμανικό χώρο, σύμφωνα με τα διεθνή δεδομένα και τους κανόνες που επιβάλλει η σημερινή αγορά του βιβλίου. Το ζήτημα αφορά μεταξύ άλλων και τους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους και τους αρμόδιους ελληνικούς κρατικούς φορείς που έχουν την ευθύνη της επιχορήγησης των μεταφράσεων της ελληνικής λογοτεχνίας σε άλλες γλώσσες.

[…]

Συνοπτικά, εκδοτικοί οίκοι της οικονομικής δυναμικότητας, και συνεπώς της επενδυτικής ικανότητας, όπως των εκδόσεων Romiosini, παρά τον αγώνα και τη μεγάλη προσωπική προσπάθεια που καταβάλλουν οι υπεύθυνοι του εκδοτικού οίκου, δεν μπορούν να συντελέσουν αποτελεσματικά στη διάδοση μιας λογοτεχνίας (στην προκειμένη περίπτωση της ελληνικής λογοτεχνίας) σε μια χώρα όπως η Γερμανία, όπου κυριαρχούν οι σύγχρονοι κανόνες που ρυθμίζουν και εξασφαλίζουν τη διακίνηση του βιβλίου. Ο μέσος αναγνώστης, είτε είναι ο Γερμανός που ενδιαφέρεται να διαβάσει κάτι από την ελληνική λογοτεχνία σε μετάφραση στα γερμανικά, είτε είναι ο ελληνικής καταγωγής αναγνώστης που προτιμά να διαβάσει ένα ελληνικό έργο σε γερμανική μετάφραση, διότι η γλώσσα της εκπαίδευσής του είναι η γερμανική, δεν βρίσκει στα μεγάλα βιβλιοπωλεία τα μεταφρασμένα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, αλλά πρέπει να τα παραγγείλει από τον εκδότη ή τον προμηθευτή που βρίσκεται σε άλλη πόλη. […]

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. ΔΗΜΑΔΗΣ
Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας
Freie Universität Berlin

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. ΜΟΣΚΟΒΟΥ, ΣΠΥΡΟΣ. 2004. Από την εποχή του χαλκού στην καβαφική Αλεξάνδρεια. Η γερμανική τύχη της ποίησης του Κ. Π. Καβάφη. Μια μεταφραστική ανασκόπηση. Το Βήμα της Κυριακής, 21 Μαρτίου, «Βιβλία», 45/7.
2. KAVAFIS, KONSTANTIN. 2003. Das Hauptwerk [Το κύριο έργο]. Μτφρ. και σχολ. Jorg Schäfer. Χαϊδελβέργη: Winter.
3. KAZANTZAKIS, NIKOS. 1996. Alexis Zorbas. Πλήρης επεξεργασία της μετάφρασης του Alexander Steinmetz και εν μέρει νέα μετάφραση στα γερμανικά από την Isidora Rosenthal-Kamarinea. Επίλ. Diether Roderich Reinsch. Στουτγάρδη, Ζυρίχη, Βιέννη: Verlag Das Beste.
4. MAVROGORDATO, JOHN, επιμ., μτφρ., εισαγ. 1956. Digenes Akrites. Οξφόρδη: Clarendon Press.
5. SEFERIS, GEORGIOS. 2000. Gedichte [Ποιήματα]. Μτφρ. και ερμην. Hans-Cristian Günther. Poetica 48. Αμβούργο: Kovak.
6. SOLOMOS, DIONYSIOS. 2000. Werke [Έργα]. Μτφρ. και σχολ. Hans-Cristian Günther. Στουτγάρδη: Franz Steiner.