Κριτήρια καταγραφής και παρουσίασης των Λεξικών

(της Ε. Σιστάκου)

Α. Η καταγραφή των λεξικών

Τα αρχαιοελληνικά γλωσσικά λεξικά διακρίνονται στα γενικά (αφορούν όλες τις περιόδους και τις διαλέκτους και αναφέρονται στο μεγαλύτερο ή αντιπροσωπευτικότερο τμήμα της γραμματείας), στα ειδικά (συγγραφέων, γραμματειακών ειδών, εποχών, ειδικών λεξιλογίων), και σε όσα δεν εντάσσονται σε αυτή τη διάκριση (ετυμολογικά, ονομάτων, συνωνύμων, αντίστροφα). [Για τη διάκριση αυτή υιοθετούμε το σχήμα που προτείνει η συντακτική ομάδα του DGE (Adrados, F. R., Gangutia, E., Lopez Facal, J. & Serrano Aybar, C. 1977. Introduccion a la Lexicografia Griega. Madrid : Instituto "Antonio Nebrija". Ειδικότερα σ. 149.)]

Στην προκείμενη παρουσίαση καταγράφονται και αξιολογούνται τα δίγλωσσα γενικά λεξικά με γλώσσα αυθεντική (source language) τα αρχαία ελληνικά και γλώσσα μεταφοράς (target language) τα λατινικά, μια από τις πέντε σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά) ή τα νέα ελληνικά (σε όλες τις ιστορικές φάσεις: καθαρεύουσα, δημοτική). Επίσης, συμπεριλαμβάνονται και όσα λεξικά μεταφράζονται από την πρωτότυπη έκδοση σε μία από τις παραπάνω γλώσσες.

Στη χρονική περίοδο που φιλοδοξεί να καλύψει η προκείμενη καταγραφή (16^ος αι. μέχρι σήμερα) η αρχαιοελληνική λεξικογραφία παρουσιάζει έργα-ορόσημα. Το 1572 εκδίδεται το πρώτο Λεξικό-Θησαυρός, ο Thesaurus Graecae Linguae του Ερρίκου Στεφάνου, ένα μεγαλόπνοο έργο που εγκαινιάζει ουσιαστικά τη λεξικογραφία της σύγχρονης εποχής· ο 17^ος αι. κλείνει με το λεξικό του G. Schneider που πλήρως αναθεωρημένο καταλήγει στο δεύτερο μεγάλο αρχαιοελληνικό λεξικό που υπογράφεται από τον Franz Passow (Λιψία 1831)· λίγο αργότερα συντάσσεται στην Οξφόρδη το A Greek-English Lexicon από τους Henry George Liddell και Robert Scott, το οποίο μετά την πρώτη κυκλοφορία του το 1843 αναθεωρήθηκε ριζικά από τους Stuart Jones και McKenzie (1925-1940), συμπληρώθηκε το 1968 από τους Barber, Maas, Scheller και West και το 1996 από τους P. G. W. Glare και A. A. Thompson· στα τέλη του 20^ου αι. μια ομάδα κλασικών φιλολόγων και γλωσσολόγων με επικεφαλής τον F.R. Adrados συντάσσει στα ισπανικά ένα μεγάλης κλίμακας αρχαιοελληνικό λεξικό (DGE), ενώ από το 1972 δίνεται ηλεκτρονική μορφή στο σύνολο της αρχαιοελληνικής γραμματείας μέσω του Thesaurus Linguae Graecae (TLG) του Πανεπιστημίου Irvine της Καλιφόρνια.

Στον βιβλιογραφικό χάρτη τα λεξικά κατηγοριοποιούνται ανάλογα με: α) τη σχετική χρονολόγησή τους, όπως προκύπτει από τα μεγάλα λεξικά των τελευταίων πέντε αιώνων, β) τη γλώσσα μεταφοράς των αρχαιοελληνικών λέξεων (λατινική, ευρωπαϊκές γλώσσες, νέα ελληνική), και γ) τον χαρακτήρα και τους χρήστες του λεξικού, δηλαδή το αν τα λεξικά συντάχθηκαν με επιστημονικό κυρίως στόχο ή με πρόθεση να καλύψουν εκπαιδευτικές ανάγκες.

Β. Η αξιολόγηση των λεξικών

Παρότι ο βιβλιογραφικός κατάλογος είναι κατά το δυνατόν εξαντλητικός, ορισμένα μόνο λεξικά επιλέγονται για αξιολόγηση, κυρίως όσα είναι περισσότερο προσβάσιμα στο κοινό μέσω βιβλιοθηκών ή εμπορίου. Σπάνια ή δυσεύρετα λεξικά αξιολογούνται μόνο κατ' εξαίρεση.

Στο Α΄ επίπεδο της παρουσίασης, καταγράφονται τα βιβλιογραφικά στοιχεία κάθε λεξικού (τίτλος, συγγραφέας, επιμελητής/ αναθεωρητής, τοποχρονολογία, εκδοτικός οίκος), με ιδιαίτερη έμφαση στις πολλαπλές ανατυπώσεις και αναθεωρήσεις του λεξικού. Το λεξικό κατηγοριοποιείται ανάλογα με τη γλώσσα στην οποία συντάχθηκε (εδώ περιλαμβάνονται ακόμη και τα μεταφρασμένα λεξικά) και τη μορφή της δημοσίευσης (έντυπη και/ή ηλεκτρονική). Η συνοπτική παρουσίαση του λεξικού ολοκληρώνεται με αναφορά στην κλίμακα (από τα λεξικά τσέπης ως τα μεσαία-επίτομα και πολύτομα), γενικές κρίσεις που αφορούν την (ευρεία ή μη) κυκλοφορία του, τη φυσιογνωμία και τους πιθανούς αποδέκτες του λεξικού, καθώς και την ποιότητα της έντυπης έκδοσης και τη χρηστικότητα της ηλεκτρονικής μορφής. Μνημονεύονται, όπου υπάρχουν, οι σχετικές βιβλιοκρισίες-κριτικές παρουσιάσεις.

Στο Β΄ επίπεδο, στην αναλυτική παρουσίαση δηλαδή, περιγράφονται και σχολιάζονται λεπτομερειακά τα ειδικότερα γνωρίσματα του λεξικού. Αυτά αφορούν την κυκλοφορία και τη σύνταξη του λεξικού, τα χαρακτηριστικά της έκδοσης (έντυπης και/ ή ηλεκτρονικής), την περιγραφή του αντικειμένου (συγγραφείς που καλύπτει το λεξικό), τα συνοδευτικά του κυρίως λεξικού (πρόλογος, εισαγωγή, πίνακες, παράρτημα) και τη δομή του λεξικού και των άρθρων (μακροδομή και μικροδομή), ενώ συμπληρώνονται από γενικές αξιολογικές κρίσεις.

Καταρχήν σημειώνονται τα σχετικά με την κυκλοφορία του λεξικού και τους συντάκτες, και περιγράφεται η μορφή της έντυπης και, αν υπάρχει, της ηλεκτρονικής έκδοσης. Τα χαρακτηριστικά έκδοσης έχουν ιδιαίτερη σημασία για κάθε λεξικό, καθώς καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη χρηστικότητά του. Η γενική εικόνα της έντυπης έκδοσης προσδιορίζεται κυρίως από το μέγεθος, τον αριθμό των τόμων (επίτομο ή πολύτομο) και τον αριθμό των σελίδων. Η μορφή του λεξικού αποτυπώνεται στη διαμόρφωση της σελίδας του λεξικού, κυρίως σε ό,τι αφορά τις κεφαλίδες, τον αριθμό στηλών, το μέγεθος και το είδος των τυπογραφικών στοιχείων. Ορισμένα λεξικά μπορεί να συνοδεύονται και από εικονογράφηση. Σε περίπτωση που το υπό εξέταση λεξικό έχει επιπλέον (ή αποκλειστικά) διαδικτυακή ήηλεκτρονική μορφή, τότε αυτή αξιολογείται ως εξής: ως προς την ειδική μορφοποίηση των λημμάτων και ως προς την παρέμβαση στο ηλεκτρονικό περιβάλλον, ως προς τη δυνατότητα αναζήτησης λήμματος, οποιασδήποτε άλλης λέξης και πεδίου, και κυρίως ως προς τη διασύνδεση του ηλεκτρονικού λεξικού με άλλα λήμματα ή λεξικά, με γλωσσικά εργαλεία, με σώμα κειμένων και με άλλα προγράμματα.

Το πρώτο σημαντικό στοιχείο κατά την αξιολόγηση ενός λεξικού σχετίζεται με την επιστημονική του υποστήριξη, δηλαδή με το αντικείμενό του, κυρίως τα χρονολογικά ή άλλα κριτήρια με τα οποία επελέγησαν τα κείμενα τεκμηρίωσης. Ο εκάστοτε εκδότης ή αναθεωρητής ενός λεξικού σε μια περιληπτική ή εκτεταμένη εισαγωγή κρίνει την προηγούμενη λεξικογραφική παράδοση, αναφέρεται στο είδος και το εύρος του προκείμενου λεξικού, εκθέτει τις αρχές σύνταξης που ακολούθησε (σπανιότερα τη λεξικογραφική θεωρία που υιοθέ