Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Από τον Απρίλιο του 1974 έως τον Ιούλιο του 1975 ο Γιάννης Ρίτσος, εμπνευσμένος από την τραγωδία του Ευριπίδη Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, γράφει τη Φαίδρα που κυκλοφόρησε το 1978 σε αυτοτελές βιβλίο αφιερωμένο στον Γιάννη Τσαρούχη, με 5 σχέδια-σπουδές του ζωγράφου. Θα προστεθεί και στην έκτη έκδοση της Τέταρτης διάστασης (1978).
Οι δεκατέσσερις συνθέσεις της Τέταρτης Διάστασης παρουσιάζουν μια δομική αναλογία: α) εκκινούν με μια πεζόμορφη «σκηνική οδηγία» β) συνεχίζονται με τον εξομολογητικό μονόλογο του κεντρικού προσώπου, γ) εμπλουτίζονται με ένα βουβό πρόσωπο που επιτελεί τον ρόλο του ακροατή και δ) απολήγουν σε έναν πεζόμορφο επίλογο. Από τα δομικά αυτά γνωρίσματα αποκλίνουν μόνο η Χειμερινή διαύγεια, το Χρονικό και η σύνθεση Όταν έρχεται ο ξένος (Κόκορης, 2003: 141).
Η παρουσία του μύθου στις μεγάλες συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης θα σημάνει το όριο και την κορυφή μιας νέας εκφραστικής κατάκτησης του Ρίτσου: εδώ, η συστηματική εκμετάλλευση του μύθου συναπαρτίζει μιαν εξαιρετικά πολύπλοκη σύνθεση στην οποία ο μύθος αποτελεί το βασικό ποιητικό φορείο, το δοχείο στο οποίο θα χυθούν και θ’ αναμειχθούν δυο ακόμα στοιχεία, το αυτοβιογραφικό και το ιστορικό (Βελουδής, 1984: 70-71).
Θεματικός πυρήνας του ερωτικού αυτού ποιήματος αποτελεί ο γνωστός από την αρχαιότητα μύθος της Φαίδρας, θυγατέρας του Μίνωα και της Πασιφάης και συζύγου τού Θησέα, η οποία κυριεύεται από ένα ανόσιο και παράφορο ερωτικό πάθος για τον Ιππόλυτο, γιο του άντρα της Θησέα από την πρώτη του γυναίκα, την Αμαζόνα Αντιόπη. Η Φαίδρα εξομολογείται τον έρωτά της στον Ιππόλυτο, τον ενοχοποιεί και αυτοκτονεί. Ο ακατανίκητος πόθος της πρωταγωνίστριας για τον Ιππόλυτο ομολογείται μ' έναν έντονα αισθησιακό λόγο και μ' ένα αμείλικτο κατηγορώ γι' αυτόν τον ανέραστο πιστό της θεάς του κυνηγιού. Ο μονόλογος αυτός ανοίγει τον δρόμο για τα κατοπινά ερωτικά ποιήματα καθώς και πεζογραφήματα του Γιάννη Ρίτσου, όπου ο αισθησιασμός κατακτά την ελεύθερη έκφρασή του, πέρα από ιδεολογίζουσες αναστολές.
Η Φαίδρα του Γιάννη Ρίτσου είναι έρμαιο της Μοίρας. Ο ποιητής το δηλώνει αυτό από την αρχή, καθώς θέτει στην προμετωπίδα του ποιήματός του τους ευριπίδειους στίχους από τον Ιππόλυτο: «Είναι φυσικό, άμα οι θεοί το θέλουν, οι θνητοί να σφάλλουν». Η Φαίδρα υποκύπτει στην ερωτική μανία που της έχει εμφυσήσει η θεά Αφροδίτη. Το πάθος της δεν έχει ψυχολογικά αίτια, όπως π.χ. της Μήδειας, που αφηνιάζει από ζήλια όταν την προδίδει ο Ιάσων, ή της Διδούς, που αλλοφρονεί όταν την εγκαταλείπει ο Αινείας. Το πάθος της Φαίδρας είναι θεόσταλτο. Όσο για τον Ιππόλυτο, που περιφρονεί τον νόμο του έρωτα, τελικά γίνεται κι αυτός θύμα της Αφροδίτης.
Η Φαίδρα μιλά μόνη της κατά τη διάρκεια της σκηνικής αναπαράστασης του μύθου, αλλά υπάρχει και την ακούει, χωρίς να απαντά, ο Ιππόλυτος. Ο λόγος της Φαίδρας του Γιάννη Ρίτσου κυλάει εντυπωσιακά ασυγκράτητος, ολόφωτος, πύρινος. Η γυναίκα βρίσκεται ολοκληρωτικά στο έλεος της Αφροδίτης. Ωστόσο, είναι υποχρεωμένη να κρύβει το πάθος της πίσω από ένα προσωπείο κι όλο να φοβάται μήπως πέσει αυτό το προσωπείο και φανεί το αληθινό της πρόσωπο. (Αργυροπούλου-Παπαδοπούλου, 2011).
Χαρακτηριστικά του μονόλογου αυτού (όπως και των υπόλοιπων του Ρίτσου), είναι η διαχρονική υπόσταση των προσώπων, που αφηρωισμένα αποκτούν τη σημασία του συμβόλου, καθώς και η συναίρεση των τριών επιπέδων με τα οποία είναι «χτισμένος»: του μυθολογικού/ιστορικού υπόβαθρου, της προσωπικής μνήμης και των σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων (Προκοπάκη, 1980: 5-8).