Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Γράφτηκε το 1959 και πρωτοεκδόθηκε στα 1962. Επανεκδόθηκε το 1972 στο πλαίσιο της Τέταρτης διάστασης. Οι δεκατέσσερις συνθέσεις της Τέταρτης Διάστασης παρουσιάζουν μια δομική αναλογία: α) εκκινούν με μια πεζόμορφη «σκηνική οδηγία» β) συνεχίζονται με τον εξομολογητικό μονόλογο του κεντρικού προσώπου, γ) εμπλουτίζονται με ένα βουβό πρόσωπο που επιτελεί τον ρόλο του ακροατή και δ) απολήγουν σε έναν πεζόμορφο επίλογο. Από τα δομικά αυτά γνωρίσματα αποκλίνουν μόνο η Χειμερινή διαύγεια, το Χρονικό και η σύνθεση Όταν έρχεται ο ξένος (Κόκορης, 2003: 141).
Η παρουσία του μύθου στις μεγάλες συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης θα σημάνει το όριο και την κορυφή μιας νέας εκφραστικής κατάκτησης του Ρίτσου: εδώ, η συστηματική εκμετάλλευση του μύθου συναπαρτίζει μιαν εξαιρετικά πολύπλοκη σύνθεση, στην οποία ο μύθος αποτελεί το βασικό ποιητικό φορείο, το δοχείο στο οποίο θα χυθούν και θ’ αναμειχτούν δυο ακόμα στοιχεία, το αυτοβιογραφικό και το ιστορικό (Βελουδής, 1984: 70-71).
Το νεκρό σπίτι (έκδ. 1962) μαζί με τη Σονάτα του Σεληνόφωτος (έκδ. 1956) και το Κάτω απ’ τον ίσκιο του βουνού (έκδ. 1962) «αποτελούν, κατά κάποιο τρόπο, ένα είδος “τριλογίας”», όπως σημειώνει και ο Γ. Ρίτσος. Στην τριλογία αυτή αρχίζει και υποφώσκει μια θεματική που χρωστάει πολλά στην καλή ανάγνωση της αρχαίας τραγωδίας και διαφαίνεται η αλλαγή στάσης του Γ. Ρίτσου, ο οποίος, αν και είχε έμμεσα καταδικάσει τους μύθους, τελικά καταφεύγει σε αυτούς (Αργυρίου, 1991: 48-49).
Με τον πρώτο αρχαιόθεμο δραματικό μονόλογό του ο Ρίτσος εισέρχεται στον τραγικό κύκλο των Ατρειδών. Με πηγή έμπνευσης τις αντίστοιχες τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, ο Ρίτσος βάζει μια γερασμένη Ηλέκτρα (που δεν κατονομάζεται) μπροστά στα ανάκτορα του Άργους να αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς της, να θυμάται το παρελθόν και να προβλέπει το μέλλον. Η γυναίκα που προβαίνει στον μονόλογο-εξομολόγηση κατοικεί με την αδερφή της σε ένα τεράστιο σπίτι. Οι δυο τους είναι περιτριγυρισμένες από την παρουσία των νεκρών ανθρώπων τους. Εντύπωση προκαλεί ο επίλογος, που μας αφήνει μετέωρους, αφού τα μυθολογικά σημαινόμενα, ξεκάθαρα στο ποίημα, αναιρούνται. Χαρακτηριστικά του μονολόγου αυτού (όπως και των υπόλοιπων του Γ. Ρίτσου) είναι η διαχρονική υπόσταση των προσώπων, που αφηρωισμένα αποκτούν τη σημασία του συμβόλου, καθώς και η συναίρεση των τριών επιπέδων με τα οποία είναι «χτισμένος»: του μυθολογικού/ιστορικού υπόβαθρου, της προσωπικής μνήμης και των σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων (Προκοπάκη, 1980: 5-8). Παράλληλα, το ποίημα διανθίζεται με πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, καθώς ο οίκος των Ατρειδών παραπέμπει στην οικογένεια του Γ. Ρίτσου, ενώ υπόγειες αναφορές στη σύγχρονη ιστορία υπαινίσσονται οικεία κακά. Μέσα από τα ατομικά και κοινωνικά πάθη αναπτύσσεται ο ποιητικός στοχασμός πάνω στα αιώνια προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης.