Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Ο μονόλογος Περσεφόνη γράφτηκε στη διάρκεια της πενταετίας 1965-1970 και πρωτοδημοσιεύτηκε στην Τέταρτη διάσταση (1972). Οι δεκατέσσερις συνθέσεις της Τέταρτης Διάστασης παρουσιάζουν μια δομική αναλογία: α) εκκινούν με μια πεζόμορφη «σκηνική οδηγία» β) συνεχίζονται με τον εξομολογητικό μονόλογο του κεντρικού προσώπου, γ) εμπλουτίζονται με ένα βουβό πρόσωπο που επιτελεί τον ρόλο του ακροατή και δ) απολήγουν σε έναν πεζόμορφο επίλογο. Από τα δομικά αυτά γνωρίσματα αποκλίνουν μόνο η Χειμερινή διαύγεια, το Χρονικό και η σύνθεση Όταν έρχεται ο ξένος (Κόκορης, 2003: 141).
Η παρουσία του μύθου στις μεγάλες συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης θα σημάνει το όριο και την κορυφή μιας νέας εκφραστικής κατάκτησης του Ρίτσου: εδώ, η συστηματική εκμετάλλευση του μύθου συναπαρτίζει μιαν εξαιρετικά πολύπλοκη σύνθεση, στην οποία ο μύθος αποτελεί το βασικό ποιητικό φορείο, το δοχείο στο οποίο θα χυθούν και θ’ αναμειχτούν δυο ακόμα στοιχεία, το αυτοβιογραφικό και το ιστορικό (Βελουδής, 1984: 70-71).
Χαρακτηριστικά του μονόλογου αυτού (όπως και των υπόλοιπων του Ρίτσου) είναι η διαχρονική υπόσταση των προσώπων, που αφηρωισμένα αποκτούν τη σημασία του συμβόλου, καθώς και η συναίρεση των τριών επιπέδων με τα οποία είναι «χτισμένος»: του μυθολογικού ιστορικού υπόβαθρου, της προσωπικής μνήμης και των σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων (Προκοπάκη, 1980: 5-8).
Ο Ρίτσος αναφέρει απλά πως αυτό που αντανακλάται στην όψη της Περσεφόνης είναι μονάχα η μισή της πλευρά, πάντοτε ένα μέρος από τα ζεύγη που τη συνθέτουν: φως - σκοτάδι, επιφάνεια - υπόγειο, ελευθερία - περιορισμός. Και είναι αυτή η υπαρξιακή διττότητά της, που την υποχρεώνει στην ανυπαρξία.
Η Περσεφόνη είναι το μόνο μυθολογικό ποίημα της Τέταρτης Διάστασης που δεν ακολουθεί την τραγική παράδοση, αλλά αντανακλά απηχήσεις του μύθου της αρπαγής από τον Ομηρικό ύμνο προς τη Δήμητρα και από τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου. Ο Γιάννης Ρίτσος παραλλάσσει ή ανατρέπει συχνά τον μύθο του αρχαίου προτύπου (παρασημία και ετεροσημία). Τα μυθικά πρόσωπα δεν ονοματίζονται, και ο μόνος συνδετικός κρίκος με το μυθικό γίγνεσθαι είναι ο τίτλος του μονολόγου.
Σε μια ιστορική και πολιτική ανάγνωση του μονολόγου, η κατάσταση της Περσεφόνης συμβολίζει το καταπιεστικό καθεστώς της Δικτατορίας ή τους καταπιεστικούς κομματικούς μηχανισμούς της τότε Σοβιετικής Ένωσης. Σε μια φεμινιστική ανάγνωση, ο μονόλογος δραματοποιεί το πέρασμα της Περσεφόνης από την προ-οιδιπόδεια (πριν την αρπαγή) κατάσταση του κοριτσιού στην οιδιπόδεια (μετά την αρπαγή) κατάσταση της γυναίκας, την είσοδό της στην πατριαρχική κοινωνία και τελικά την αντίδρασή της σε αυτήν. Η Περσεφόνη είναι άλλη μια γυναίκα της Τέταρτης Διάστασης, μαζί με την Ελένη, τη Φαίδρα, τη Χρυσόθεμη, την Ισμήνη, που καταπιέζεται και οδηγείται τελικά στη σιωπή και στην παραίτηση. Η καταπιεσμένη σεξουαλικότητα, η καταναγκαστική σιωπή και η έλλειψη επικοινωνίας αποτελούν τις κοινές συνιστώσες των γυναικείων μυθικών ηρωίδων του Ρίτσου, γεγονός που αποδεικνύει την έμφυλη, πέρα από την κοινωνική, διάσταση της ποίησής του (Dimitriou, 2018: 2-3, 12).