Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Γράφτηκε το 1960, πρωτοδημοσιεύτηκε αυτοτελώς το 1962 και στη συνέχεια συμπεριλήφθηκε στην Τέταρτη διάσταση (1972).
Οι δεκατέσσερις συνθέσεις της Τέταρτης Διάστασης παρουσιάζουν μια δομική αναλογία: α) εκκινούν με μια πεζόμορφη «σκηνική οδηγία» β) συνεχίζονται με τον εξομολογητικό μονόλογο του κεντρικού προσώπου, γ) εμπλουτίζονται με ένα βουβό πρόσωπο που επιτελεί τον ρόλο του ακροατή και δ) απολήγουν σε έναν πεζόμορφο επίλογο. Από τα δομικά αυτά γνωρίσματα αποκλίνουν μόνο η Χειμερινή διαύγεια, το Χρονικό και η σύνθεση Όταν έρχεται ο ξένος (Κόκορης, 2003: 141).
Η παρουσία του μύθου στις μεγάλες συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης θα σημάνει το όριο και την κορυφή μιας νέας εκφραστικής κατάκτησης του Γ. Ρίτσου: εδώ, η συστηματική εκμετάλλευση του μύθου συναπαρτίζει μιαν εξαιρετικά πολύπλοκη σύνθεση, στην οποία ο μύθος αποτελεί το βασικό ποιητικό φορείο, το δοχείο στο οποίο θα χυθούν και θ’ αναμειχθούν δυο ακόμα στοιχεία, το αυτοβιογραφικό και το ιστορικό (Βελουδής, 1984: 70-71).
Το Κάτω απ’ τον ίσκιο του βουνού (έκδ. 1962) μαζί με τη Σονάτα του Σεληνόφωτος (έκδ. 1956) και Το νεκρό σπίτι (έκδ. 1962) «αποτελούν, κατά κάποιο τρόπο, ένα είδος “τριλογίας”», όπως σημειώνει και ο Γ. Ρίτσος. Στην τριλογία αυτή αρχίζει και υποφώσκει μια θεματική που χρωστάει πολλά στην καλή ανάγνωση της αρχαίας τραγωδίας και διαφαίνεται η αλλαγή στάσης του Γ. Ρίτσου, ο οποίος, αν και είχε έμμεσα καταδικάσει τους μύθους, τελικά καταφεύγει σε αυτούς (Αργυρίου, 1991: 48-49).
Τα «μυθήματα» του Κάτω απ' τον ίσκιο του βουνού μεταφέρονται σ' ένα ανώτερο σημαντικό επίπεδο, αυτό της σύγχρονης ιστορίας, και τον εκσυγχρονισμό του μύθου υπηρετούν οι άφθονοι αναχρονισμοί (Βελουδής, 1981: 115-116), προσδίδοντας τη συγχρονική «τέταρτη διάσταση» σε αυτήν την πρισματική ποίηση.
Χαρακτηριστικά του μονόλογου αυτού (όπως και των υπόλοιπων του Γ. Ρίτσου), που είναι εμπνευσμένος από τον κύκλο των Ατρειδών, είναι η διαχρονική υπόσταση των προσώπων, που αφηρωισμένα αποκτούν τη σημασία του συμβόλου, καθώς και η συναίρεση των τριών επιπέδων με τα οποία είναι «χτισμένος»: του μυθολογικού/ιστορικού υπόβαθρου, της προσωπικής μνήμης και των σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων (Προκοπάκη, 1980: 5-8). Στο έργο συμμετέχουν δύο πρόσωπα: η μεγάλη ανύπαντρη κόρη, κάπου 70 χρονών, και η Τροφός, ίσως και 200 χρονών. Στον μονόλογο περιέχονται εναλλαγές βασιλιάδων, επαναστάσεις, περίοδοι οχλοκρατίας. Η φθορά του χρόνου κυριαρχεί σαν θέμα στο Κάτω απ' τον ίσκιο του βουνού. Το ατομικό και το γενικό, η ανθρώπινη μοίρα και η μοίρα των πολιτισμών, συμπλέκονται στη συνείδηση του ποιητή σε μια αδιάσπαστη ενότητα. Ένα είδος μελέτης θανάτου μπορεί να χαρακτηριστεί η ποιητική αυτή σύνθεση. Απέναντι σε αυτόν, ο ποιητής διατηρεί την αξιοπρέπεια που μόνο η γνώση μπορεί να χαρίσει (Βαρίκας, 1963).