Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Η επιστροφή της Ιφιγένειας γράφτηκε το διάστημα 1971-1972. Πρωτοδημοσιεύτηκε σε χωριστό βιβλίο το 1972 και συμπεριλήφθηκε την ίδια χρονιά στο πλαίσιο της Τέταρτης διάστασης. Οι δεκατέσσερις συνθέσεις της Τέταρτης Διάστασης παρουσιάζουν μια δομική αναλογία: α) εκκινούν με μια πεζόμορφη «σκηνική οδηγία» β) συνεχίζονται με τον εξομολογητικό μονόλογο του κεντρικού προσώπου, γ) εμπλουτίζονται με ένα βουβό πρόσωπο που επιτελεί τον ρόλο του ακροατή και δ) απολήγουν σε έναν πεζόμορφο επίλογο. Από τα δομικά αυτά γνωρίσματα αποκλίνουν μόνο η Χειμερινή διαύγεια, το Χρονικό και η σύνθεση Όταν έρχεται ο ξένος (Κόκορης, 2003: 141).
Η παρουσία του μύθου στις μεγάλες συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης θα σημάνει το όριο και την κορυφή μιας νέας εκφραστικής κατάκτησης του Γ. Ρίτσου: εδώ, η συστηματική εκμετάλλευση του μύθου συναπαρτίζει μιαν εξαιρετικά πολύπλοκη σύνθεση, στην οποία ο μύθος αποτελεί το βασικό ποιητικό φορείο, το δοχείο στο οποίο θα χυθούν και θ’ αναμειχθούν δυο ακόμα στοιχεία, το αυτοβιογραφικό και το ιστορικό (Βελουδής, 1984: 70-71). Πρόκειται για έναν δραματικό μονόλογο εμπνευσμένο από τον κύκλο των Ατρειδών. Στο έργο (όπως και σε όλους τους δραματικούς μονολόγους του Ρίτσου), μια «σκηνική» εισαγωγή και ένας «σκηνικός» επίλογος πλαισιώνουν έναν μονόλογο που απαγγέλλεται μέσα στη νύχτα μπροστά σε έναν βουβό ακροατή. Χαρακτηριστικά του μονολόγου αυτού (όπως και των υπόλοιπων του Ρίτσου) είναι η διαχρονική υπόσταση των προσώπων, που αφηρωισμένα αποκτούν τη σημασία του συμβόλου, καθώς και η συναίρεση των τριών επιπέδων με τα οποία είναι «χτισμένος»: του μυθολογικού ιστορικού υπόβαθρου, της προσωπικής μνήμης και των σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων (Προκοπάκη, 1980: 5-8). Πρόκειται για έναν μονόλογο μεταδραματικό, με την έννοια ότι απολογίζει τη διαβόητη μυθολογική πράξη της θυσίας της Ιφιγένειας και εξελίσσεται σε ένα είδος «αντιλόγου» προς τη συντελεσμένη τραγική πράξη που η ίδια η Ιφιγένεια αφηγείται (Μαρωνίτης, 1997: 41-42).
Βασικότερες πηγές για τον ποιητή ήταν οι τραγωδίες του Ευριπίδη, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και κυρίως η Ιφιγένεια η εν Ταύροις. Χρονικά η επιστροφή της Ιφιγένειας τοποθετείται μετά τη λήξη της Ιφιγένειας της εν Ταύροις, όταν επιστρέφει στο σπίτι με τον Ορέστη. Στο έργο, η Ιφιγένεια ανακεφαλαιώνει το παρελθόν της στον Ορέστη, για να αποχωρήσει στη Βραυρώνα. Το κέντρο βάρους μετατοπίζεται στο υπαρξιακό πεδίο. Είναι η ώρα των απολογισμών: η θυσία της Ιφιγένειας θέτει το τραγικό αναπάντητο ερώτημα: Προς τι; Ο θεατρικός λόγος προδίδει την εγκατάλειψη, την απουσία και πάνω απ' όλα τις προδομένες από τον θάνατο ερωτικές προσδοκίες (Θωμαδάκη, 1991: 87).