Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το ποίημα ανήκει στην ποιητική σύνθεση του Γιώργου Σεφέρη Μυθιστόρημα (1935). Με το Μυθιστόρημα σημειώνεται ένας σημαντικός σταθμός στην εξέλιξη του σεφερικού έργου. Κατ' αρχάς με το συνθετικό αυτό ποίημα ο Σεφέρης εγκατέλειψε τον κατά βάση έμμετρο στίχο της Στροφής και της Στέρνας και εγκαινίασε τη χρήση του ελεύθερου στίχου, τον οποίο χρησιμοποίησε με συντηρητικό τρόπο, μπολιάζοντάς τον με στοιχεία παλιότερων στιχουργικών μορφών. Επίσης, θεματικά, με τη σύνθεση αυτή ο Σεφέρης βγαίνει από το πεδίο του αυστηρού υποκειμενισμού, επιχειρώντας να συνδυάσει την ατομική με τη συλλογική εμπειρία, το σύγχρονο με το διαχρονικό βίωμα. Θεματικό επίκεντρο του Μυθιστορήματος αποτελεί αυτό που ο ίδιος ο ποιητής ονόμασε «καημό της ρωμιοσύνης» (Γαραντούδης & Καγιαλής, 2008: 75-76).
Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα και με σημείωση του ίδιου του ποιητή, χρησιμοποιήθηκε αρκετά φανερά μια ορισμένη μυθολογία. Κατά συνέπεια, η ολοένα και μεγαλύτερη χρήση του μύθου από τη Στροφή ώς το Μυθιστόρημα υπαγορεύεται από την ολοένα και μεγαλύτερη ανάγκη του ποιητή να συντονίσει το βαθύτερο «εγώ» με το «εγώ» του συνόλου. Κι αυτό γιατί ο μύθος αποτελεί την έκφραση του συλλογικού υποσυνείδητου και μπορεί να συμβάλει στην έκφραση αντικειμενικότερων συναισθημάτων (Βαγενάς, 1991: 147). Ειδικότερα, στο Μυθιστόρημα, όπου ο Γιώργος Σεφέρης επηρεάστηκε από την ποίηση του T. S. Eliot, γίνεται αξιοποίηση της μυθικής μεθόδου, ενός αδιάκοπου δηλαδή παραλληλισμού του σύγχρονου κόσμου με αυτόν της αρχαιότητας και της μυθολογίας. Με τον τρόπο αυτό, σύμφωνα με τον ποιητή, μπορεί «να ελέγξει κανείς, να ταχτοποιήσει και να δώσει μορφή και σημασία στο απέραντο πανόραμα ματαιότητας και αναρχίας που είναι η σύγχρονη ιστορία» (Σεφέρης, 1974a: 353).
To Μυθιστόρημα είναι ο Έλληνας Οδυσσέας. Οι είκοσι τέσσερις ενότητές του θυμίζουν τις είκοσι τέσσερις ραψωδίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, και οι πολλές αναφορές στο ταξίδι, ειδικά στη θάλασσα, ενισχύουν την εντύπωση του αναγνώστη ότι αυτό που διαβάζει είναι η «Οδύσσεια» της σύγχρονης Ελλάδας. Αυτή η «Οδύσσεια» είναι ένα ταξίδι στο παρελθόν και μια προσπάθεια να συμβιβαστεί ο σύγχρονος κόσμος με τη μακραίωνη ιστορική πολιτιστική παράδοση, που είναι πηγή τεράστιου πλούτου, αλλά και βάρος και κίνδυνος, εφόσον παραμένει αναφομοίωτη (Beaton, 1996: 211).
Η Δ΄ ενότητα του Μυθιστορήματος συνοδεύεται από τον υπότιτλο «Αργοναύτες». Στο ποίημα υπάρχουν πλήθος από μυθολογικές και λογοτεχνικές παραπομπές που αρχίζουν από τον 8ο αιώνα π.Χ. και φτάνουν ώς τον 19ο αιώνα μ.Χ. Ειδικότερα, στον κορμό του ποιήματος πλέκεται το δίδυμο οδυσσειακό θέμα: του φιλέταιρου αρχηγού και των νήπιων εταίρων. Υπάρχει, επίσης, αναφορά στο λ της Οδύσσειας και στον θάνατο του Ελπήνορα. Ο υπότιτλος στήνει ένα παράλληλο και συγγενικό σύμπαν: τους Αργοναύτες και την περιβόητη εκστρατεία τους. Οι πρώτοι πέντε στίχοι του ποιήματος παραπέμπουν στον Αλκιβιάδη του Πλάτωνα και στον Baudelaire και ο στίχος 28 στη μυθολογική λαϊκή παράδοση του Μεγαλέξαντρου. Όλο αυτό το σύστημα, σε συγχρονικό επίπεδο, παραπέμπει στη μικρασιατική καταστροφή (Μαρωνίτης, 1989: 59-60, Γαραντούδης & Καγιαλής, 2008: 76). Σύμφωνα με τον Δ. Ν. Μαρωνίτη (1989, υποσημ. 12: 150), «αν πρέπει να μοιραστούν οι δύο μυθικές αναφορές του ποιήματος (η αργοναυτική δηλαδή εκστρατεία και ο οδυσσειακός νόστος) […], ο αργοναυτικός μύθος μπορεί να στοιχηθεί με τη μικρασιατική εκστρατεία, ενώ οι αναφορές του ποιήματος στην Οδύσσεια παραπέμπουν στη μικρασιατική καταστροφή και στην ακόλουθη προσφυγιά».
Σύμφωνα με τον Δ. Ν. Μαρωνίτη (1989:60), αυτός που εκφέρει τον λόγο στους στίχους 6-40 είναι ο σεφερικός Οδυσσέας· αυτός μιλά αρχικά για τους συντρόφους του καταρχήν σε τρίτο πρόσωπο (στίχοι 6-23), στη συνέχεια σε πρώτο πληθυντικό (24-33), ενώ προς την έξοδο του ποιήματος καταγράφει τη μοίρα των συντρόφων πάλι σε τρίτο πρόσωπο. Η αλλαγή αυτή του προσώπου γεννά προβληματισμό ως προς την στάση του σεφερικού Οδυσσέα απέναντι στους συντρόφους του. Ο σεφερικός Οδυσσέας μοιάζει διχασμένος· είναι ταυτόχρονα και σύντροφος και αρχηγός και μοιράζεται και τη μια μοίρα και την άλλη, είναι ταυτόχρονα κριτικός και αυτοκριτικός. Οι σύντροφοί του, από την άλλη, είναι υποταγμένοι και σιωπηλοί, αποτελώντας έναν ομαδικό Ελπήνορα (Σεφέρης, 1974b: 90).
Σύμφωνα με τον Mario Vitti, σε αυτό το ποίημα ο λόγος δίνεται σε έναν ανώνυμο σύντροφο του Οδυσσέα, που αντιπροσωπεύει το μη ηρωικό στοιχείο, τον μέσο καθημερινό άνθρωπο. Δεν γίνεται λόγος για ένα ιδιαίτερο πρόσωπο αλλά για πολλά, όλα πανομοιότυπα με αυτό που μονολογεί. Ο ποιητής αρχικά εκφράζεται με συγκατάβαση για τους Αργοναύτες. Με τον τελευταίο στίχο όμως κρατά μια απόσταση, θεωρώντας ως μόνη «αρετή» τους τη μετριότητα. Για τον λόγο αυτό, θεωρεί δίκαιο το γεγονός ότι δεν τους θυμάται κανείς (Vitti, 1989: 83-85 & 101-103).
Αυτό που μαγνητίζει τη σκέψη του είναι η μοίρα του ανθρώπου που αγνοήθηκε από την ιστορία και κατ' επέκταση το πρόβλημα της φθοράς των ανθρώπινων ψυχών και των ανθρώπινων έργων. Για τον λόγο αυτό ο πλους των Αργοναυτών υποβάλλει την ιδέα του ταξιδιού που δεν τελείωσε και που δεν είχε κανένα νόημα (Νικολαρεΐζης, 1999: 27 & 29).